چرا احاديث‌ ابوهريره‌ از ساير اصحاب‌ بيشتر است‌؟

به‌ طوري‌ كه‌ در ترجمۀ ابوهريره‌ در كتاب‌ «الإصابَة‌» و غيره‌ آمده‌ است‌: اهل‌ حديث‌ اجماع‌ كرده‌اند كه‌ وي‌ از جهت‌ كثرت‌ حديث‌ از همۀ صحابه‌ فزونتر مي‌باشد. عالمان‌ باخبره‌ و جهابذۀ از حافظان‌ اهل‌ ثبت‌ و ضبط‌، احاديث‌ او را به‌ طور مضبوط‌ احصاء نموده‌اند و پنج‌ هزار و سيصد و هفتاد و چهار حديث‌ مُسْنَد شده‌ است‌. و تنها بخاري‌ از وي‌ چهارصد و چهل‌ و شش‌ حديث‌ نقل‌ نموده‌ است‌.

ما چون‌ در مجموع‌ احاديثي‌ كه‌ از خلفاء أربعه‌ روايت‌ شده‌ است‌ نگريستيم‌ آنها را نسبت‌ به‌ حديث‌ ابوهريره‌ به‌ تنهائي‌ به‌ نسبت‌ كمتر از بيست‌ و هفت‌ درصد يافتيم‌. زيرا جميع‌ احاديث‌ مرويّۀ از ابوبكر فقط‌ صد و چهل‌ و دو حديث‌ مي‌باشد، و جميع‌ احاديث‌ مسندۀ به‌ عمر پانصد و سي‌ و هفت‌ حديث‌ است‌، و جميع‌ احاديث‌ مرويّۀ از عثمان‌ صد و چهل‌ و شش‌ حديث‌ مي‌باشد، و جميع‌ احاديث‌ مرويّۀ از علي‌ پانصد و هشتاد و شش‌ حديث‌ مسند است‌.

مجموع‌ اين‌ احاديث‌ يكهزار و چهارصد و يازده‌ حديث‌ مي‌باشد كه‌ چون‌ آنها را با احاديث‌ ابوهريره‌ به‌ تنهائي‌ بسنجي‌ (و دانستي‌ كه‌ 5374 عدد است‌) اين‌ نسبت‌ را كه‌ گفتيم‌، خواهي‌ يافت‌![1]

و نيز سيدشرف‌الدين‌ گويد: اگر درست‌ باشد آنچه‌ را كه‌ ابوهريره‌ پنداشته‌ است‌

كه‌ پيغمبر او را و مادرش‌ را دعا كرده‌اند كه‌: مومنين‌ آن‌ دو نفر را دوست‌ داشته‌ باشند، و آن‌ دو نفر مومنين‌ را دوست‌ داشته‌ باشند، در آن‌ صورت‌ تحقيقاً اهل‌ بيت‌ نبوّت‌ و موضع‌ رسالت‌ آنان‌ را دوست‌ داشته‌اند. به‌ جهت‌ آنكه‌ ايشان‌ سادات‌ مومنين‌ مي‌باشند و قائدان‌ اهل‌ ملّت‌ و دين‌ هستند. پس‌ چرا أئمّۀ اثناعشر و ساير علمايشان‌ او را مردي‌ پست‌ و رذل‌ مي‌شمرند و حديثش‌ را از اعتبار ساقط‌ نموده‌اند و به‌ حديثي‌ كه‌ وي‌ بدان‌ متفرّد است‌ اعتنائي‌ ندارند؟ حتّي‌ اينكه‌ اميرالمومنين‌ علیه السلام[2] گفت‌: ألَا إنَّ أكْذَبَ النَّاسِ - أوْ قَالَ: أكْذَبَ الاحْيَاءِ - عَلَي‌ رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه وآله وسلّم لَابُوهُرَيْرَةَ الدَّوْسِيُّ![3]

«آگاه‌ باشيد! تحقيقاً دروغ‌پردازترين‌ مردمان‌ - و يا دروغ‌پردازترين‌ زندگان‌ - بر رسول‌ خدا صلی الله علیه وآله وسلّم ابوهريرۀ دوسي‌ مي‌باشد!»

بر اين‌ اساس‌ عامه‌ روايات‌ ابوهريره‌ و امثال‌ او را در كتب‌ خود نقل‌ مي‌كنند و جزء روايات‌ صحيحه‌ مي‌شمرند، و كتب‌ صحاح‌ خود را همچون‌ «صحيح‌» بخاري‌ و مسلم‌ مشحون‌ از نقل‌ و اعتبار اين‌ روايات‌ مي‌دانند.

و چون‌ بطلان‌ و كذب‌ و دَغَل‌ ابوهريره‌ و عِكْرِمَه‌ و مُغِيرَه‌ و عروة‌ بن‌ زبير و كعب‌ و امثالهم‌ مشهود گرديد، و مي‌بينيم‌ كه‌ ايشان‌ اغلب‌ مصادر اصلي‌ رواياتشان‌ مي‌باشند، در اين‌ صورت‌ اين‌ كتب‌ از درجۀ اعتبار ساقط‌ مي‌گردند و كاخ‌ توهّمي‌ و خيالي‌ آنان‌ فرومي‌ريزد.

و اين‌ واقعيّتي‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از منتقدين‌ و باحثين‌ در مَغْزَي‌ و مُتُون‌ روايات‌ همچون‌ دكتر احمدامين‌، و سيدمحمدرشيدرضا و شيخ‌ محمد عبده‌ و دكتر طٰه‌

حسين‌ و دكتر محمد توفيق‌ صدقي‌ و شيخ‌ محمود ابوريّه‌ بدان‌ اعتراف‌ و بحثهاي‌ مفصّلي‌ دربارۀ عدم‌ صحّت‌ اخبار صحيح‌ بخاري‌ و مسلم‌ و امثالهما بالجمله‌ نموده‌اند.

أبوريَّه‌ مي‌گويد: و از زمرۀ كساني‌ كه‌ در اين‌ عصر بر اخبار ابوهريره‌ انتقاد نموده‌اند همين‌ افراد نامبرده‌ مي‌باشند.[4]

ايراد رشيد رضا بر روايات‌ صحيحين‌

سيد محمدرشيد رضا مي‌گويد:... و آنچه‌ در آن‌ شكّي‌ وجود ندارد آن‌ است‌ كه‌در غير «صحيح‌» بخاري‌ و مسلم‌ از دواوين‌ سنَّت‌ احاديثي‌ وجود دارد كه‌ صحيحتر از بعضي‌ احاديث‌ آن‌ دو كتاب‌ است‌.... وليكن‌ در بخاري‌ احاديث‌قليله‌اي‌ موجود مي‌باشد كه‌ در متونشان‌ نظر است‌. و اين‌ نظر را بعضي‌ از نشانه‌ها كه‌ علماءبراي‌ جعل‌ حديث‌ شمرده‌اند تصديق‌ مي‌كند، مثل‌ حديث‌ سِحْر كردن‌ پيمبر كه‌ برخي‌ از علماء مانند امام‌ جَصَّاص‌ از مفسِّرين‌ متقدِّمين‌ و استاد امام‌ محمد عبده‌از متأخِّرين‌ آن‌ را انكار كرده‌اند. به‌ جهت‌ آنكه‌ آن‌ معارض‌ مي‌باشد با قول‌ خداوند متعال‌:

إذْ يَقُولُ الظَّالِمُونَ إنْ تَتَّبِعُونَ إلَّا رَجُلاً مَسْحُوراً. اُنْظُرْ كَيْفَ ضَرَبُوا لَكَ الامْثَالَ فَضَلُّوا فَلَايَسْتَطِيعُونَ سَبِيلاً.[5]

«زماني‌ كه‌ ستمگران‌ مي‌گويند: شما پيروي‌ نمي‌نمائيد مگر از مردي‌ سِحْر شده‌! بنگر چگونه‌ براي‌ تو مثالهائي‌ را مي‌زنند، پس‌ ايشان‌ گمراه‌ مي‌باشند، و راهي‌ (براي‌ تكذيب‌ تو) نتوانند يافت‌.»

اين‌ مطلب‌ را داشته‌ باش‌! و علاوه‌ بر اين‌ در «صحيح‌» بخاري‌ احاديثي‌ در امور عادات‌ و غرائز وجود دارد كه‌ نه‌ از اصول‌ ايمان‌ مي‌باشد و نه‌ از فروعش‌.

اينك‌ اگر تأمّل‌ و دقت‌ كني‌ در آن‌ مطلب‌ و در اين‌ گفتار، خواهي‌ دانست‌ كه‌ آين‌ از

اصول‌ ايمان‌ نيست‌ و از اركان‌ اسلام‌ نمي‌باشد كه‌ شخص‌ مسلمان‌ ايمان‌ بياورد به‌ جميع‌ احاديثي‌ كه‌ بخاري‌ آنها را روايت‌ نموده‌ است‌ موضوعش‌ هر چه‌ باشد. بلكه‌ احدي‌ شرط‌ نكرده‌ است‌ در صحّت‌ اسلام‌ و نه‌ در معرفت‌ تفصيليّۀ آن‌، اطلاع‌ بر «صحيح‌» بخاري‌ و اقرار به‌ همگي‌ محتويات‌ آن‌ را.

و همچنين‌ دانستيد همچنين‌ كه‌ شخص‌ مسلمان‌ نمي‌تواند حديثي‌ از آن‌ احاديث‌ را انكار كند پس‌ از علم‌ بدان‌ مگر به‌ دليلي‌ كه‌ نزد وي‌ قائم‌ گردد بر عدم‌ صحّتش‌ خواه‌ از لحاظ‌ متن‌ باشد و خواه‌ از لحاظ‌ سَنَد. بنابراين‌ علمائي‌ كه‌ انكار كرده‌اند صحّت‌ برخي‌ از آن‌ احاديث‌ را، انكار نكرده‌اند آنها را مگر به‌ أدلّه‌اي‌ كه‌ نزد ايشان‌ قائم‌ شده‌ بر آنكه‌ بعضي‌ از آنها صواب‌ و بعضي‌ خطا مي‌باشد. و هيچ‌ يك‌ از آن‌ علماء، طعنه‌ زنندۀ در دين‌ اسلام‌ محسوب‌ نگشته‌اند.[6]

مَا كَلَّفَ اللهُ مُسْلِماً أنْ يَقْرَأ صَحِيحَ الْبُخَارِيِّ وَ يُومِنَ بِكُلِّ مَا فِيهِ وَ إنْ لَمْ يَصِحَّ عِنْدَهُ، أوِ اعْتَقَدَ أنَّهُ يُنَافِي‌ اُصُولَ الإسْلَامِ.

«خداوند هيچ‌ مسلماني‌ را تكليف‌ نكرده‌ است‌ كه‌ «صحيح‌» بخاري‌ را بخواند و به‌ جميع‌ مندرجاتش‌ ايمان‌ بياورد و اگرچه‌ نزد وي‌ به‌ صحَّت‌ نرسيده‌ باشد، و يا آنكه‌ معتقد باشد آن‌ با اصول‌ اسلام‌ منافات‌ دارد.»

سبحان‌ الله‌! ميليونها نفر از مسلمانان‌ حَنفي‌ مذهب‌ مي‌گويند: بالا بردن‌ دستها در وقت‌ ركوع‌ و بعد از آن‌ شرعاً مكروه‌ مي‌باشد در حالي‌ كه‌ بخاري‌ در «صحيحش‌» و در غير صحيحش‌ از دهها صحابي‌ با اسانيد بسياري‌ كه‌ جدّاً كثرت‌ دارد آن‌ را روايت‌ نموده‌ است‌. و گناهي‌ بر حنفيها نمي‌باشد، چرا كه‌ رفع‌ يَدَيْن‌ در نزد او به‌ صحَّت‌ نپيوسته‌ است‌، و وي‌ بر اسانيد بخاري‌ اطلاع‌ نيافته‌ است‌.

و هر كدام‌ از علماء مذهب‌ ابوحنيفه‌ كه‌ اطلاع‌ بر آن‌ روايات‌ با آن‌ اسانيد پيدا كنند يقين‌ به‌ صحَّت‌آنها پيدا مي‌نمايند. در اينجا بنگريد كه‌: چگونه‌ مسلماني‌ را كه‌ از

جهت‌ علم‌ و عمل‌ و از جهت‌ دفاع‌ از اسلام‌ و دعوت‌ به‌ اسلام‌ از اخيار به‌ شمار مي‌آيد تكفير مي‌كنند،[7] در حالي‌ كه‌ وي‌ از روي‌ دليل‌ و يا شبهه‌ در صحَّت‌ حديثي‌ كه‌ بخاري‌ از مردي‌ كه‌ مجهول‌الهُويَّه‌ است‌ و اسمش‌ عبدبن‌ حُنَين‌ است‌ و دلالت‌ مي‌كند بر آنكه‌ او اصيل‌ نمي‌باشد، روايت‌ نموده‌ ترديد كرده‌ است‌. و موضوع‌ متن‌ آن‌ حديث‌ هم‌ نه‌ از عقائد اسلام‌ بوده‌ است‌ و نه‌ از عبادات‌، و نه‌ از شرايع‌ و احكامش‌، و مسلمانان‌ نيز ملتزم‌ به‌ عمل‌ به‌ آن‌ نگرديده‌اند.

بلكه‌ هيچ‌ مذهبي‌ از مذاهب‌ تقليدي‌ وجود ندارد مگر آنكه‌ اهل‌ آن‌ مذهب‌ بعضي‌ از روايات‌ صحيحه‌ نزد بخاري‌ و نزد مسلم‌ را از احاديث‌ تشريع‌ مرويّۀ از بزرگان‌ و أئمّه‌ روات‌ ترك‌ كرده‌اند يا به‌ جهت‌ علل‌ اجتهاديه‌ و يا به‌ جهت‌ محض‌ تقليد. و محقق‌: ابن‌قيِّم‌ بيش‌ از يكصد شاهد در كتاب‌ «أعلام‌ الموقعين‌» براي‌ اين‌ منظور ذكر كرده‌ است‌. و خود اين‌ مرد تكفير كنندۀ دكتر هم‌ از ايشان‌ است‌[8] (كه‌ به‌ بسياري‌ از اخبار بخاري‌ و مسلم‌ عمل‌ نمي‌كند).

و الآن‌ اخذ كن‌ كلمه‌اي‌ را از «مُسْيُو اميل‌ درمنغهم‌» كه‌ در كتاب‌ «حياة‌ محمد» آورده‌ است‌:

منابع‌ اوليّه‌ براي‌ سيرۀ «محمد» قرآن‌ و سنّت‌ مي‌باشد. قرآن‌ از جهت‌ سند وثيق‌ترين‌ آنهاست‌ وليكن‌ در اين‌ موضوع‌ از لحاظ‌ شمول‌ وافي‌ و تمام‌، كافي‌ نيست‌.و امَّا حديث‌، به‌ رغم‌ همۀ كوششي‌ كه‌ محدّثين‌ بخصوص‌ بخاري‌ در جمع‌آوري‌ اقوال‌ پيغمبر و احاطه‌ به‌ كوچكترين‌ اشاره‌ از اشاراتش‌، و ترجمۀ رجالي‌كه‌ از آنها حديث‌ به‌ طور مسلسل‌ و مُعَنْعَن‌ ذكر شده‌، كرده‌اند معذلك‌ هميشه‌بسياري‌ از آنها محل‌ اتّهام‌ و وضع‌ و دَسّ و جعل‌ قرار گرفته‌ است‌ تا آخر گفتار وي‌....

شكيب‌ ارسلان‌ بر كلام‌ «درمنغهم‌» تعليقه‌اي‌ بدين‌ عبارت‌ دارد:

... او اعتقاد به‌ صحّت‌ بسياري‌ از احاديث‌ حتّي‌ احاديث‌ واردۀ در صحيحين‌ ندارد. و اين‌ مَشْربي‌ است‌ از مشارب‌ فكريّه‌ كه‌ ما نمي‌توانيم‌ او را بر آن‌ مشرب‌ مواخذه‌ نمائيم‌. بالاخصّ آنكه‌ جمعي‌ كثير از مسلمين‌ و از صاحبان‌ غيرت‌ ديني‌ و حميَّت‌ اسلامي‌ و از آنان‌ كه‌ چيزي‌ از درجات‌ ايمان‌ و إيقان‌ در نفوسشان‌ نقصان‌ ندارد با مسيو درمنغهم‌ در اين‌ رأي‌ مشاركت‌ دارند....

ايشان‌ از واجبات‌ و فرائض‌ دينيّۀ خود، ايمان‌ به‌ جميع‌ آنچه‌ را كه‌ در صحيحين‌ و غيرهما آمده‌ است‌، نمي‌دانند و معتقد نيستند. زيرا احتمال‌ تبديل‌ و تغيير در آن‌ احاديث‌ يا زيادتي‌ و نقصان‌ در آنها راه‌ دارد.

به‌ علت‌ آنكه‌ راويان‌ حديث‌، روايات‌ را نقل‌ به‌ معني‌ مي‌نموده‌اند، و هنگامي‌ كه‌ حديث‌ به‌ معني‌ نقل‌ شود (نه‌ با عين‌ ألفاظ‌) زمينۀ ورود زيادتيهاي‌ كثيره‌اي‌ كه‌ بدانها معني‌ تغيير پذيرد و يا از اصل‌ مراد و منظور دور گردد، وجود دارد. (تا اينكه‌ مي‌گويد:)

أدلّه‌اي‌ را كه‌ اين‌ گروه‌ بر وجوب‌ عدم‌ قطع‌ به‌ اكثر احاديث‌، و لزوم‌ توقّف‌ در بسياري‌ از آنچه‌ كه‌ مردم‌ بدان‌ مسارعت‌ دارند اقامه‌ مي‌كنند چند چيز است‌:

اوَّل‌: عدم‌ امكان‌ روايت‌ احاديث‌ مگر نادِرِأنْدَر بدون‌ زياده‌ و نقصان‌ به‌ دليلي‌ كه‌ هر انساني‌ در خود مي‌شناسد. و آن‌ اينكه‌: اگر كسي‌ سخني‌ را بشنود و فقط‌ پس‌ از يك‌ ساعت‌ از استماعش‌ بخواهد بازگو نمايد، بيان‌ كردن‌ آن‌ با عين‌ حروف‌ و عبارات‌ متعذّر مي‌باشد.

دوم‌: علماء خودشان‌ مي‌گويند: بسياري‌ از احاديث‌ كه‌ تعدادش‌به‌ احصاء درنمي‌آيد روايت‌ به‌ معني‌ شده‌اند. بنابراين‌ در آنها بسياري‌ از الفاظ‌ و عبارات‌ تغيير كرده‌ است‌.

سوم‌: سَهو و نسيان‌ كه‌ هيچ‌ انساني‌ از آن‌ تهي‌ نيست‌ و در اين‌ مسأله‌ اصلاً نبايد بحث‌ نمود.

رواج‌ دروغسازي‌ در عصر خود رسول‌ اكرم‌ صلی الله علیه وآله وسلّم

چهارم‌: خود رسول‌ اكرم‌ صلی الله علیه وآله وسلّم اشاره‌ به‌ وضع‌ احاديث‌ از زبان‌ ايشان‌ در زمان‌ ايشان‌ نموده‌اند و از وثيقترين‌ احاديث‌ اين‌ كلام‌ اوست‌ كه‌ مي‌گويد: لَقَدْ كَثُرَتْ عَلَيَّ الْكَذَّابَةُ. فَمَنْ كَذَبَ عَلَيَّ فَلْيَتَبَّوأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النَّارِ[9].

«دروغ‌پردازان‌ بر من‌ بسيار شده‌اند. بنابراين‌ هر كس‌ بر من‌ دروغ‌ ببندد بايد نشيمنگاه‌ خود را در آتش‌ تهيه‌ ببيند!»

سپس‌ شكيب‌ ارسلان‌ گفته‌ است‌: پيوسته‌ و به‌ طور مستمر در حول‌ و حوش‌ احاديث‌ كثيره‌اي‌ كه‌ در صحاح‌ وارد شده‌اند، شكّ پيدا مي‌گردد. و اين‌ شك‌ نه‌ به‌ جهت‌ عدم‌ امانت‌ در نقل‌ مي‌باشد بلكه‌ به‌ جهت‌ عدم‌ استطاعت‌ بشر است‌ - مگر به‌ ندرت‌ - روايت‌ كردن‌ آنچه‌ را كه‌ مي‌شنود بحروفه‌ و الفاظه‌، يا توصيف‌ كردن‌ يكايك‌ از حوادثي‌ را كه‌ در آن‌ واقع‌ گرديده‌ است‌ بدون‌ زياده‌ و نقيصه‌، و چه‌ بسا دونفري‌ كه‌ در حادثه‌اي‌ از حوادث‌ واقع‌ شده‌اند وليكن‌ هر يك‌ از آنها آن‌ را كم‌ و يا زياد با ديگري‌ مختلف‌ نقل‌ كرده‌ است‌.[10]،[11]

اين‌ مورد چهارم‌ بسيار مهم‌ است‌ يعني‌ دروغسازي‌ و دروغ‌بندي‌ بر پيامبر. لهذا نه‌ تنها بايد در صحّت‌ و سقم‌ حديث‌ به‌ سندآن‌ نگريست‌ بلكه‌ بايد به‌ مَتْن‌ و مضمون‌ آن‌ نظر كرد. مع‌الاسف‌ در صحاح‌ عامّه‌ نه‌ تنها نظر به‌ عدالت‌ روات‌ نمي‌كنند (چون‌ جميع‌ صحابه‌ در نزد آنان‌ عادل‌ مي‌باشند) بلكه‌ نظر به‌ متن‌ و مضمون‌ روايت‌ نيز نمي‌نمايند، و لهذا اخباري‌ كه‌ محتواي‌ آنها مخالف‌ عقل‌ و علم‌ و شهود و وجدان‌ مي‌باشد در آنها بسيار به‌ چشم‌ مي‌خورد. از جمله‌، روايات‌ ساخته‌ و پرداختۀ همين‌ ابوهريره‌ است‌ كه‌ ما اينك‌ چند تا از آنها را در اينجا نقل‌ مي‌كنيم‌:

اوّل : [آميزش‌ سليمان‌ با صد زن‌ در يك‌ شب‌! ]

شيخين‌ تخريج‌ كرده‌اند با اسناد به‌ ابوهريره‌ مرفوعاً كه‌ گفت‌: «سليمان‌ بن‌ داود گفت‌: قسم‌ به‌ خدا كه‌ من‌ امشب‌ سراغ‌ يك‌ صد زن‌ خود خواهم‌ رفت‌ تا هر يك‌ از آنها پسري‌ بزايد كه‌ در سبيل‌ خدا قتال‌ نمايد. فرشته‌اي‌ بدو گفت‌: بگو: انْشاءَالله‌! و او نگفت‌.

سليمان‌ در آن‌ شب‌ با صد نفر زن‌ هم‌ بستر گرديد. هيچ‌ يك‌ از زنها نزائيد مگر يك‌ زن‌ آن‌ هم‌ نيمه‌اي‌ از انسان‌ را. ابوهريره‌ گفت‌: پيغمبر گفت‌: اگر سليمان‌ مي‌گفت‌: ان‌شاءالله‌، حَنْثِ قَسَم‌ نمي‌نمود و اميد برآورده‌ شدن‌ حاجتش‌ بيشتر بود.»

سيد عبدالحسين‌ شرف‌الدّين‌ پس‌ از نقل‌ اين‌ حديث‌ مي‌گويد: در اين‌ حديث‌ چند اشكال‌ وجود دارد:

اول‌ آنكه‌: قوّۀ بشريّه‌ از آميزش‌ با يك‌ صد زن‌ در شب‌ واحد عاجز مي‌باشد هر چه‌ انسان‌ قوي‌ باشد. بنابراين‌ ذكر ابوهريره‌ براي‌ مجامعت‌ سليمان‌ - علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليه‌ السلام‌ - مخالف‌ با نواميس‌ طبيعيّه‌ است‌، و به‌ طور عادت‌ وقوع‌ آن‌ أبداً امكان‌پذير نيست‌.

دوم‌ آنكه‌: جايز نيست‌ بر پيغمبر خدا: سليمان‌ علیه السلام ترك‌ كند تعليق‌ به‌ مشيّت‌ خدا را بخصوص‌ پس‌ از آگاه‌ كردن‌ فرشته‌ او را بر اين‌ مهم‌. چه‌ موجب‌ شد كه‌ سليمان‌ إنْشاءالله‌ نگويد با وجودي‌ كه‌ او از داعيان‌ به‌ سوي‌ خدا و از أدلاّء بر او مي‌باشد؟ اين‌ گفتار را جاهلان‌ به‌ اينكه‌ همگي‌ امور به‌ دست‌ خداست‌ و غافلان‌ از الله‌ عزّوجلّ ترك‌ مي‌كنند. هر چه‌ خداوند بخواهد واقع‌ مي‌شود و آنچه‌ نخواهد واقع‌ نمي‌شود. و دورند پيمبران‌ الهي‌ از غفلت‌ جاهلان‌. ايشان‌ در افقي‌ وسيعتر و بالاتر از وَهْم‌ و پندار تحريف‌ كنندگان‌ زيست‌ مي‌نمايند.

سوم‌ آنكه‌: ابوهريره‌ در تعداد زنان‌ سليمان‌ به‌ اضطراب‌ افتاده‌ است‌، گاهي‌ آنها را

يكصد تن‌ گفته‌ است‌[12] و گاهي‌ نود زن[13]‌ و گاهي‌ هفتاد زن‌[14] و گاهي‌ شصت‌ زن‌.[15] و تمام‌ اين‌ روايات‌ مضطربه‌ و مختلفه‌ در «صحيح‌» بخاري‌ و مسلم‌ و «مسند» احمد موجود است‌.

من‌ نمي‌دانم‌: اعتذار جويندگان‌ از اين‌ مرد (أبوهريره‌) در برابر اين‌ اختلاف‌ نقل‌ چه‌ مي‌گويند؟! آيا جمع‌ ميان‌ اين‌ احاديث‌ را بدين‌ طريق‌ مي‌نمايند كه‌: اين‌ حادثه‌ از ناحيۀ سليمان‌ با زنهايش‌ تكرار شده‌ است‌، و آنها گاهي‌ يكصد زن‌، و گاهي‌ نود، و گاهي‌ هفتاد، و گاهي‌ شصت‌ زن‌ بوده‌اند. و در هر يك‌ از اين‌ دفعات‌، فرشته‌ وي‌ را متنبّه‌ مي‌كرده‌ و او ان‌شاءالله‌ را «اگر خداوند بخواهد را» نمي‌گفته‌ است‌؟! من‌ گمان‌ ندارم‌ بدين‌ پاسخ‌ جوابگوي‌ مشكل‌ باشند. و اگر مي‌گفتند: قَدِ اتَّسَعَ الْخَرْقُ عَلَي‌ الرَّاقِعِ (تحقيقاً محل‌ پارگي‌ بر شخص‌ پينه‌زن‌ گسترده‌ شد و ديگر امكان‌ پينه‌ زدن‌ را ندارد) براي‌ ايشان‌ سزاوارتر بود.

و در مثل‌ دائر در ميان‌ السنۀ مردم‌ آمده‌ است‌ كه‌: لَيْسَ لِكَذُوبٍ حَافِظَةٌ[16]. «آدم‌ دروغگو بي‌حافظه‌ مي‌شود.»

[سيلي‌ زدن‌ موسي‌ به‌ ملك‌الموت‌]

دوم‌: شيخين‌ در صحيحشان‌ با اسناد خود به‌ ابوهريره‌ روايت‌ نموده‌اند كه‌ گفت‌: ملك‌ الموت‌ براي‌ قبض‌ جان‌ موسي‌ علیه السلام بيامد و به‌ وي‌ گفت‌: أجِبْ رَبَّكَ! «دعوت‌ پروردگارت‌ را اجابت‌ كن‌!» ابوهريره‌ گفت‌: موسي‌ يك‌ سيلي‌ به‌ چهرۀ ملك‌الموت‌ چنان‌ بنواخت‌ تا چشمش‌ از كاسه‌ بيرون‌ پريد.

ملك‌ الموت‌ به‌ سوي‌ خداوند تعالي‌ بازگشت‌ و گفت‌: تو مرا فرستادي‌ به‌ سوي‌ بنده‌ات‌ كه‌ ميل‌ به‌ مردن‌ ندارد و چشم‌ مرا از حدقه‌ بيرون‌ كرده‌ است‌! ابوهريره‌ گفت‌: خداوند چشم‌ ملك‌ الموت‌ را برگردانيد و به‌ او گفت‌: برگرد به‌ نزد بندۀ من‌ و به‌ او بگو: زندگي‌ را مي‌خواهي‌؟! اگر زندگي‌ را مي‌خواهي‌ دستت‌ را بر پشت‌ گاو نر بگذار، آن‌ مقدار از موهاي‌ بدن‌ او كه‌ در زير دستت‌ پنهان‌ شده‌ است‌ به‌ تعداد هر موئي‌ يك‌ سال‌ عمر خواهي‌ نمود - تا آخر حديث‌[17].

و احمد حنبل‌ اين‌ حديث‌ را در «مسندش‌» از ابوهريره‌ تخريج‌ نموده‌ است‌[18] و در آن‌ اين‌ طور وارد است‌ كه‌: عادت‌ و دأب‌ ملك‌الموت‌ اين‌ گونه‌ بود كه‌ براي‌ قبض‌ روح‌ مردم‌ به‌ طور آشكارا مي‌آمد. پس‌ نزد موسي‌ آمد و وي‌ به‌ او سيلي‌ زد و چشمش‌ بيرون‌ آمد. تا آخر حديث‌.

و ابن‌ جرير طبري‌ در جزء اوّل‌ از تاريخش‌[19] از ابوهريره‌ آورده‌ است‌ و لفظ

ابوهريره‌ نزد طبري‌ اين‌ طور مي‌باشد كه‌: ملك‌الموت‌ نزد مردم‌ به‌ طور عيان‌ مي‌آمد تا هنگامي‌ كه‌ نزد موسي‌ آمد و موسي‌ به‌ او سيلي‌ زد و چشمش‌ بيرون‌ افتاد. و در آخر حديث‌ اين‌ عبارت‌ آمده‌ است‌ كه‌: پس‌ از اين‌ قضيّه‌، ملك‌ الموت‌ نزد مردم‌ به‌طور پنهان‌ آمد[20].

و تو در اين‌ داستان‌ مطالب‌ كثيره‌اي‌ را مي‌بيني‌ كه‌ هيچ‌ كدام‌ از آنها بر خداوند و بر پيمبرانش‌ و بر فرشتگانش‌ جايز نمي‌باشد. آيا به‌ ساحت‌ اقدس‌ حق‌ سزاوار است‌ كه‌ پيغمبري‌ را انتخاب‌ كند كه‌ در هنگام‌ غضب‌ مانند زدن‌ جبّاران‌ ضربه‌ زند و شدت‌ او حتي‌ به‌ ملائكۀ مقرّبين‌ او هم‌ برسد؟ و عمل‌ متمرّدان‌ را انجام‌ دهد؟ و مانند جاهلان‌ مرگ‌ را ناپسند بدارد؟

و چگونه‌ اين‌ عمل‌ بر موسي‌ جايز مي‌باشد با وجودي‌ كه‌ خداوند وي‌ را به‌ رسالتش‌ برانگيخته‌ است‌، و بر وحيش‌ امين‌ شمرده‌ است‌، و به‌ مناجاتش‌ برگزيده‌ است‌، و وي‌ را از سادات‌ و اعاظم‌ رسلش‌ قرار داده‌ است‌؟!

چگونه‌ بدين‌ درجه‌ از موت‌ كراهت‌ داشته‌ است‌ با شرف‌ مقامش‌، و رغبتش‌ به‌ قرب‌ خداي‌ تعالي‌، و فوز به‌ لقايش‌؟! و گناه‌ ملك‌ الموت‌ چه‌ بوده‌ است‌ در حالي‌ كه‌ او رسول‌ و مأمور خداوند است‌؟!

استحقاق‌ ضرب‌ و مُثْله‌ كردن‌ او به‌ قَلْع‌ چشمش‌ به‌ چه‌ علت‌ بوده‌ است‌ با وجودآنكه‌ وي‌ فقط‌ از نزد خدا آمده‌ است‌ و سخني‌ به‌ غير از أجِبْ رَبَّكَ نگفته‌ است‌؟!

آيا جايز است‌ بر پيغمبران‌ اولواالعزم‌ كه‌ فرشتگان‌ را اهانت‌ كنند و در هنگامي‌ كه‌

 آنان‌ رسالتهاي‌ خدا و اوامر او را به‌ مردم‌ و به‌ ايشان‌ ابلاغ‌ مي‌نمايند، آنها را كتك‌ زنند؟ تَعَالَي‌ اللهُ وَ تَعَالَتْ أنْبِيَاوهُ وَ مَلَئكَتُهُ عَنْ ذَلِكَ عُلُوّاً كَبِيراً.

و به‌ طور كلي‌ ما به‌ چه‌ سبب‌ از اصحاب‌ رَسّ، و فرعون‌ موسي‌، و ابوجهل‌ و امثال‌ آنها برائت‌ مي‌جوئيم‌، و هر صبحگاه‌ و شامگاه‌ ايشان‌ را لعنت‌ مي‌فرستيم‌؟! آيا بدين‌ سبب‌ نيست‌ كه‌ آنان‌ رسولان‌ خدا را وقتي‌ كه‌ اوامر خدا را برايشان‌ آورده‌اند اذيّت‌ نموده‌اند؟ پس‌ چگونه‌ مثل‌ كار آنها را بر أنبياي‌ خدا و برگزيدگان‌ از بندگان‌ او جايز مي‌شمريم‌؟ حَاشَا لِلّهِ إنَّ هَذَا لَبُهْتَانٌ عَظيمٌ!

از اين‌ كه‌ بگذريم‌، معلوم‌ است‌ كه‌ قوَّت‌ بشر با وجود اجتماع‌ و كليَّتشان‌، بلكه‌ قوّۀ جميع‌ حيوانات‌ از هنگامي‌ كه‌ خداوند آنان‌ را آفريده‌ است‌ تا روز قيامت‌، در برابر قوّۀ ملك‌ الموت‌ برابري‌ نخواهد نمود، پس‌ - در اين‌ صورت‌ و بنابراين‌ حال‌ - چگونه‌ موسي‌ علیه السلام قوّه‌اي‌ پيدا كرد تا توانست‌ اين‌ ضرب‌ دست‌ را در عزرائيل‌ بجاي‌ گذارد؟ و چگونه‌ ملك‌ الموت‌ از خود دفاع‌ ننمود با اينكه‌ قدرت‌ داشت‌ بر بيرون‌ كشيدن‌ روح‌ موسي‌، و با وجود آنكه‌ مي‌دانيم‌: از جانب‌ خداوند تعالي‌ مأمور به‌ اين‌ كار بوده‌ است‌.

و كجا فرشته‌ چشمي‌ دارد كه‌ بشود بيرون‌ آيد؟!

و فراموش‌ مكن‌ تضييع‌ حقِّ ملك‌الموت‌ را در اين‌ واقعه‌ با از دست‌ دادن‌ چشمش‌! و ديگر هدر رفتن‌ سيلي‌ نواخته‌ شدۀ بر وي‌! زيرا در اينجا ملك‌الموت‌ مأمور نبوده‌ است‌ از موسي‌ كه‌ صاحب‌ تورات‌ مي‌باشد قصاص‌ نمايد. توراتي‌ كه‌ در آن‌ خداوند نوشته‌ است‌:

أنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالانْفَ بِالانْفِ وَالاُذُنَ بِالاُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ[21].

«و ما در كتاب‌ تورات‌ بر بني‌اسرائيل‌ به‌ طور حكم‌ و قانون‌ گذرانيديم‌ كه‌ جان‌ در برابر جان‌، و چشم‌ در برابر چشم‌، و بيني‌ در برابر بيني‌، وگوش‌ در برابر گوش‌، و دندان‌ در برابر دندان‌، و براي‌ زخمها قصاص‌ بوده‌ باشد.»

خداوند موسي‌ را در مقابل‌ اين‌ فعلش‌ عتاب‌ نكرد، بلكه‌ وي‌ را اكرام‌ نمود، زيرا او را مخيّر كرد بين‌ مردن‌ و بين‌ حيات‌ در ساليان‌ بسياري‌ به‌ قدري‌ كه‌ دستش‌ از موهاي‌ بدن‌ گاو نر در زير خود مستور كرده‌ است‌.

و قسم‌ به‌ خدا: من‌ نمي‌دانم‌: حكمت‌ در ذكر موي‌ گاو نر بخصوصه‌ چه‌ مي‌باشد؟! ولي‌ سوگند به‌ عزَّت‌ حق‌ و شرف‌ صدق‌ و برتري‌ آنها بر باطل‌ و دروغ‌، اين‌ مرد بر دوستان‌ و محبّان‌ خود تحميل‌ كرده‌ است‌ چيزي‌ را كه‌ ايشان‌ طاقت‌ حملش‌ را ندارند، و ايشان‌ را تكليف‌ نموده‌ است‌ به‌ احاديث‌ خودش‌ كه‌ أبداً عقولشان‌ قدرت‌ كشش‌ آن‌ را نيز ندارند و بخصوص‌ گفتارش‌ در اين‌ حديث‌:

ملك‌ الموت‌ قبل‌ از وفات‌ موسي‌ بر مردم‌ به‌ طور آشكارا مي‌آمد، و بعد از موت‌ وي‌ به‌ طور پنهان‌ آمده‌ است‌. نعوُذُ بالله‌ از ركود عقل‌ و پريشاني‌ گفتار و كردار. وَلَاحَوْلَ وَ لا قُوَّة‌ إلاّ بالله‌ العليّ العظيم‌[22].

[26] - «هديّة‌ الاحباب‌» ص‌ 111 در ترجمۀ بيهقي‌ گويد: او ابوبكر احمد بن‌ الحسين‌ بن‌ علي‌ شاعفي‌ خسروجردي‌ حافظ‌ و فقيه‌ مشهور صاحب‌ «سنن‌ كبير» و «سنن‌ صغير» و «دلائل‌ النبوة‌» و غيرها مي‌باشد... تا اينكه‌ مي‌گويد: و از كلمات‌ اوست‌ به‌ نقل‌ صاحب‌ «كامل‌ بهائي‌» - تا آخر.

[27]- قيس‌ بن‌ سعد بن‌ عُباده‌ اين‌ حقيقت‌ را با تعبيري‌ ديگر ادا نموده‌ است‌: شيخ‌ محمود ابوريّه‌ در كتاب‌ «شيخ‌ المضيرة‌ ابوهريره‌» ص‌ 172 آورده‌ است‌: قيس‌ بن‌ سعد بن‌ عباده‌ مكتوبي‌ به‌ سوي‌ معاويه‌ فرستاد و در آن‌ نوشت‌: أمَّا بعد، فإنَّك‌ وَثَن‌ ابنُ وَثَن‌! دخلت‌ الإسلامَ كُرْهاً و خرجت‌ منه‌ طوعاً! و لم‌يَقدُم‌ ايمانك‌، و لم‌يَحْدُث‌ نِفاقك‌! «اما بعد! تحقيقاً تو يك‌ بت‌ هستي‌ پسر يك‌ بت‌! داخل‌شدي‌ دراسلام‌ از روي‌ اكراه‌ و ناخوشايندي‌، و خارج‌شدي‌ از آن‌ از روي‌ ميل‌ و خوشايندي‌! بنابراين‌ نه‌ ايمانت‌ از قديم‌ بوده‌ است‌، و نه‌ نفاقت‌ امر تازه‌ پديد است‌!»

[28]

[29] - با وجود زشتيها و قبائحي‌ كه‌ از او به‌ ثبوت‌ پيوسته‌ است‌ از جمله‌ فروختن‌ شراب‌ در عصر عمر طبق‌ آنچه‌ كه‌ محدّثين‌ روايت‌ كرده‌اند. و آن‌ روايت‌ را احمد بن‌ حنبل‌ از حديث‌ عمر بن‌ خطّاب‌ در صفحۀ 25 از جزء اول‌ «مسند» خود تخريج‌ كرده‌ است‌ كه‌ گفت‌: به‌ عمر گفته‌ شد: سمره‌ شراب‌ فروخته‌ است‌. عمر گفت‌: بكشد خداوند سمره‌ را! رسول‌ خدا گفت‌: خداوند لعنت‌ كرده‌ است‌ يهود را كه‌ شحوم‌ را (پيه‌ها را) بر آنان‌ حرام‌ كرده‌ بود معذلك‌ آن‌ را فروختند.

[30] - «الفصول‌ المهمّة‌ في‌ تأليف‌ الاُمّة‌»، طبع‌ پنجم‌ ص‌ 123 تا ص‌ 125.

[31]. در شرح‌ قول‌ اميرالمومنين‌ علیه السلام: أما إنّه‌ سيظهر عليكم‌ بعدي‌ رجلٌ رحبّ‌ البُلعوم‌ يدعوكم‌ إلي‌' مَسَبَّتي‌ و البرائةِ مِنّي‌،

[32] - «النَّصُّ والاجتهاد» طبع‌ دوم‌، صور لبنان‌ سنۀ 1380 هـ ، ص‌ 354.

[33] - ابوريّه‌ در كتاب‌ «أضواءٌ علي‌ السّنّة‌ المحمّدية‌» طبع‌ سوم‌ ص‌ 344 گويد: غزالي‌ در كتاب‌ «المستصفي‌» گويد: گروهي‌ معتقدند كه‌ حال‌ صحابه‌ مثل‌ حال‌ غيرشان‌ مي‌ماند در لزوم‌ بحث‌ از عدالت‌ و فسقشان‌. و گروهي‌ معتقدند كه‌ حالشان‌ عدالت‌ بوده‌ است‌ در اول‌ امر تا ظهور حرب‌ و خصومتها و پس‌ از آن‌ حال‌ تغيير كرد و خونها ريخته‌ شد، بنابراين‌ بايد در احوالشان‌ بحث‌ نمود. و از آنچه‌ كه‌ معتقدين‌ به‌ عدالت‌ صحابه‌ بر آن‌ تكيه‌ مي‌زنند اين‌ گفتارشان‌ است‌ كه‌ رسول‌ خدا گفته‌ است‌: أصحابي‌ كالنّجوم‌ بأيِّهم‌ اقتديتم‌ اهتدتيم‌. و در روايتي‌ بدين‌ عبارت‌ مي‌باشد كه‌: فأيُّهم‌ أخذتم‌ بقوله‌... وليكن‌ اين‌ حديث‌ باطل‌ است‌ و اصلي‌ ندارد.

[34] - «شيخ‌ المضيرة‌ ابوهريرة‌»، طبع‌ دوم‌، ص‌ 177 و ص‌ 178. قَدَعَ الفَحْلَ أنْفَه‌ بِالرُّمح‌، و ذلك‌ اذا كان‌ غير كريم‌. «دماغ‌ مرد شجاع‌ و پهلوان‌ را با نيزه‌ كوبيد، كنايه‌ است‌ از آنكه‌ آن‌ مرد كريم‌ نمي‌باشد.» و بنابراين‌ جملۀ ابوسفيان‌ اين‌ معني‌ را مي‌دهد كه‌: محمد پهلواني‌ است‌ كه‌ بيني‌اش‌ با نيزه‌ كوبيده‌ نمي‌گردد، يعني‌ مردي‌ است‌ كريم‌ و داراي‌ فتوّت‌ و كرامت‌.

[35] - و أيضاً ابوريّه‌ در «شيخ‌ المضيرة‌» طبع‌ دوم‌ ص‌ 206 اين‌ روايت‌ را از بيهقي‌ از احمد با سند جيّد آورده‌ است‌.

[36] - يُصدِّقون‌ (در چاپ‌ سوم‌، ص‌ 229).

[37] - ص‌ 216، ج‌ 7، «البداية‌ و النِّهاية‌» ابن‌كثير.

[38] - ص‌ 120، ج‌ 8، «البداية‌ و النِّهاية‌» ابن‌كثير.

[39] - ص‌ 109، ج‌ 6، «عقد الفريد».

[40] - «الاضواء»، طبع‌ سوم‌ ص‌ 214 و ص‌ 215

[41] - «الاضواء»، طبع‌ سوم‌ ص‌ 214 و ص‌ 215.

[1] - «ابوهريرة‌ سيدشرف‌الدّين‌»، طبع‌سوم‌، نجف‌اشرف‌ سنۀ1384 ه، ص‌43 و45 و46.

[2] - راجع‌ به‌ اين‌ معني‌، اخبار متواتره‌اي‌ است‌ از أئمّۀ عترت‌ طاهره‌، و اين‌ عبارت‌ را بخصوصها از اميرالمومنين‌ علیه السلام، امام‌ معتزلة‌: ابوجعفر اسكافي‌ به‌ طوري‌ كه‌ در ص‌ 360 از مجلد اول‌ از «شرح‌ نهج‌» حميدي‌ آورده‌ است‌، به‌ آن‌ حضرت‌ منسوب‌ دانسته‌ است‌.

[3] - «أبوهريره‌» شرف‌ الدّين‌ ص‌ 159 و ص‌ 160. و اين‌ روايت‌ را نيز ابوريّه‌ در «شيخ‌ المضيرة‌» ص‌ 119 نقل‌ كرده‌ است‌.

[4] - «شيخ‌ المضيرة‌»، ص‌ 132.

[5] - آيۀ 47 و 48 از سورۀ 17: اسراء.

[6] - ص‌ 104 و ص‌ 105 از ج‌ 29 «المنار».

[7] - اين‌ مرد مسلمان‌ دكتر محمّد توفيق‌ صدقي‌ مي‌باشد كه‌ در حديث‌ ذباب‌ (مگس‌) طعنه‌ و اشكال‌ وارد كرده‌ است‌ و شيوخ‌ جامع‌ أزهر بر حسب‌ عادتشان‌ او را تكفير كرده‌اند.

[8] - «الاضواء»، ص‌ 304 تا ص‌ 306.

[9] - شيخ‌ محمود أبوريّه‌ با اصراري‌ هر چه‌ تمامتر اثبات‌ مي‌كند كه‌ اين‌ روايت‌ به‌ همين‌ عبارت‌ مي‌باشد و لفظ‌ متعمّداً در آن‌ نيست‌ و آن‌ را راويان‌ افزوده‌اند تا دروغ‌ خودشان‌ را بر پيغمبر غيرعمدي‌ كنند.

[10] - ص‌ 44 تا ص‌ 51 از ج‌ 1 «حاضر العالم‌ الإسلامي‌».

[11] - «أضواءٌ علي‌ السُّنَّة‌ المحمّديّة‌»، طبع‌ سوم‌ ص‌ 320 و ص‌ 321.

[12] - اين‌ روايت‌ را بخاري‌ در باب‌ قول‌ الرّجل‌: لَاطوفنّ اللّيلة‌ علي‌ نسائي‌ در آخر ص‌ 176 از جزء سوم‌ از صحيحش‌ در ورقۀ اخيره‌ از كتاب‌ نكاح‌ ذكر كرده‌ است‌ و احمد از حديث‌ ابوهريره‌ در ص‌ 229 و ص‌ 270 از جزء دوم‌ مسندش‌ ذكر كرده‌ است‌.

[13] - همان‌ طور كه‌ بخاري‌ از او در ص‌ 107 از جزء رابع‌ از صحيحش‌ در باب‌ استثناء در أيْمان‌ در كتاب‌ الايمان‌ و النّذور ذكر نموده‌ است‌.

[14] - همان‌ طور كه‌ بخاري‌ با اسناد به‌ او در ص‌ 165 از جزء دوم‌ از صحيحش‌ در باب‌ قوله‌ تعالي‌: ( و وهبنا لداود سليمان‌ نعم‌ العبد إنَّه‌ أوّاب‌ ) (آيۀ 30 از سورۀ 38: ص‌) از كتاب‌ «بدء الخلق‌» تخريج‌ كرده‌ است‌.

[15] - همان‌ طور كه‌ مسلم‌ با اسنادش‌ به‌ ابوهريره‌ در باب‌ استثناء از كتاب‌ الايمان‌ ص‌ 23 از جزء دوم‌ از صحيحش‌ تخريج‌ نموده‌ است‌. و مسلم‌ أيضاً در خود آن‌ باب‌ حديثي‌ را از طريق‌ ديگري‌ از ابوهريره‌ تخريج‌ كرده‌ است‌ كه‌ زنهاي‌ سليمان‌ هفتاد نفر بوده‌اند و از طريق‌ سومي‌ تخريج‌ كرده‌ است‌ كه‌ آنها نود نفر بوده‌اند. بدانجا رجوع‌ كن‌!

[16] - «ابوهريرة‌» سيد شرف‌ الدين‌، طبع‌ سوم‌ ص‌ 69 و ص‌ 70.

[17] - اين‌ حديث‌ را با لفظ‌ مسلم‌ آورديم‌. وآن‌ را از طريق‌ ابوهريره‌ به‌ طرق‌ كثيره‌اي‌ در باب‌ فضائل‌ موسي‌ از كتاب‌ الفضائل‌ از صحيحش‌ ص‌ 309 از جزء دوم‌ أيضاً تخريج‌ كرده‌ است‌. و بخاري‌ در باب‌ وفات‌ موسي‌ از كتاب‌ بَدْء الخلق‌ بعد از حديث‌ خضر با فاصلۀ كمتر از دو صفحه‌ از صحيحش‌ تخريج‌ نموده‌ است‌. رجوع‌ كن‌ به‌ ص‌ 163 از جزء دوم‌ و همچنين‌ آن‌ را در باب‌ من‌ أحبّ الدفن‌ في‌ الارض‌ المقدّسة‌ از ابواب‌ الجنائز از صحيحش‌ تخريج‌ كرده‌ است‌. رجوع‌ كن‌ به‌ ص‌ 158 از جزء اول‌ آن‌.

[18] - ص‌ 315 از جزء دوم‌ آن‌.

[19] - آنجا كه‌ وفات‌ موسي‌ را در تاريخش‌: «تاريخ‌ الاُمم‌ و الملوك‌» ذكر كرده‌ است‌.

[20] - اگر ملك‌ الموت‌ به‌ طور آشكارا قبل‌ از وفات‌ موسي‌ مي‌آمد، اخبار بدان‌ انتشار مي‌يافت‌ و همچون‌ خورشيد در رابعة‌النّهار مشهور مي‌گرديد. بنابراين‌ به‌ چه‌ علت‌ محدّثين‌ و مورّخين‌ و اهل‌ اخبار از جميع‌ امَّتها از ذكر اين‌ خبر غافل‌ شده‌اند؟! و به‌ چه‌ سبب‌ داستانسرايان‌ و قصّه‌پردازان‌ اصولاً خيالشان‌ در اطراف‌ اين‌ مسأله‌ دوران‌ نكرد؟! آيا همگي‌ متّفقاً اين‌ امتياز را براي‌ ابوهريره‌ گذاردند؟!

[21] - آيۀ45 از سورۀ5: مائده‌. و ما در فقرۀ 23 از اصحاح‌ 21 از اصحاحات‌ خروج‌ از «تورات‌» موجود در دست‌ يهود و نصاري‌ در اين‌ ايّام‌ يافتيم‌ بدين‌ عبارت‌: إن‌ حَصَلَت‌ أذيَّةٌ تُعْطِي‌ نَفْساً بنفسٍ و عيناً بعَيْنٍ و سنّاً بِسِنّ و يداً بيدٍ و رْجِلاً برجلٍ و كيّاً بِكيٍّ و جَرْجاً بجرحٍ و رَضّاً بِرَضٍّ. «اگر اذيّتي‌ پديدار گردد جان‌ را به‌ جان‌ مي‌دهد، و چشم‌ را به‌ چشم‌، و دندان‌ را به‌ دندان‌، و دست‌ را به‌ دست‌، و پا را به‌ پا، و داغ‌ نهادن‌ را به‌ داغ‌ نهادن‌، و زخم‌ زدن‌ را به‌ زخم‌ زدن‌، و كوبيدن‌ را به‌ كوبيدن‌.»

[22] - «أبوهريرة‌» سيد شرف‌ الدين‌ ص‌ 70 تا ص‌ 72.