9
9
"> صفحه  9

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين

و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

يا ابت انى قد جائنى من العلم ما لم ياتك فاتبعنى اهدك صراطا سويا[1].

ترجمه:

«اى پدر به درستى كه از جانب خدا به من علمى رسيده است كه آن علم به تو نرسيده بنابراين از من پيروى بنما تا تو را در راه راست و مستوى راهنمائى كنم‏».

مفاد اين آيه گفتار و احتجاج حضرت ابراهيم عليه السلام است‏به سرپرست‏خود آزر كه بت‏پرست‏بوده و نسبت‏به خداى تعالى مشرك بود.

چون در اين آيه وجوب متابعت را منوط به علم حضرت ابراهيم و نبودن علم در آزر نموده است، بنابراين استفاده ميشود كه هر جاهلى لازم است از عالم پيروى كند.يعنى به جاى اراده و اختيار خود در امور، اختيار و اراده او را مقدم بدارد و جايگزين خواسته‏ها و منويات خود كند.و در اين صورت آن جاهل در اثر متابعت از عالم كامياب شده و از مواهب الهيه كه در صراط مستقيم براى انسان قرار دارد متمتع مى‏گردد.

به قول بزرگان از اهل علم، در اين گفتار به علت و سبب پيروى نمودن تصريح شده است، و امر حضرت ابراهيم توام با دليل و برهان است و آن اينكه: من‏

 صفحه  10

علم دارم و تو ندارى، بنابراين لازم است از من پيروى كنى تا تو را به راه سعادت و كمال انسانيت و بروز استعدادات نهفته رهنمون گردم و اين امر متكى بر غريزه فطرى و حكم عقلى رجوع جاهل به عالم است.

لزوم متابعت عامى از عالم

از كليت اين برهان مى‏توان دو استفاده نمود: اول - رجوع عامى به عالم و لزوم تقليد در مسائل شرعيه فرعيه، بلكه لزوم رجوع عامى به اعلم.گرچه من تا به حال در مسائل اجتهاد و تقليد در كتب اصوليه به احدى از بزرگان برخورد نكرده‏ام كه به اين آيه استدلال نموده باشد.

اما رجوع عامى به عالم به علت آن است كه عامى نمى‏داند و عالم مى‏داند.و به همين مناط حضرت ابراهيم به سرپرست‏خود آزر الزام مى‏كند كه بايد از من متابعت كنى.

اما رجوع عامى به اعلم به جهت آنكه همين مناط بعينه در آن موجود است و آن اينكه اعلم در همه مسائل اطلاع و تبحر و وسعت علم و قدرت استنباطش بيشتر است و عالم نسبت‏به اعلم اطلاعش كمتر و قدرتش كمتر و علمش تنگتر و ضعيف‏تر است، بنابراين در تمام مسائل جهاتى است كه بدانها اعلم راه يافته و آنها را شكافته و دسترسى پيدا نموده است، كه بدان جهات عالم دسترسى پيدا ننموده و به آن دقايق راه نيافته است، و عامى اگر رجوع به اين عالم كند و بدان اعلم رجوع نكند، در اين جهات و دقايق رجوع به غير عالم نموده است[2] و اگر رجوع به اعلم كند در خصوص اين مزايا و خواص نيز از عالم كه همان اعلم است پيروى نموده و بالنتيجه در تمام جهات و خصوصياتى كه خود جاهل است‏به عالم مراجعه كرده است، چه خصوصياتى‏

 صفحه  11

كه عالم و اعلم هر دو مى‏دانند و چه خصوصياتى كه فقط شخص اعلم مى‏داند.و حضرت ابراهيم به طور مطلق در تمام جهات و خصوصيات و مزايائى كه آزر نمى‏داند پيروى او را از خود كه داناست لازم شمرده است.

دوم - لزوم پيروى و تبعيت از امام است.و آن اينكه امام بايد حتما اعلم و افضل از جميع امت‏باشد و بالفرض اگر علمش با بعضى مساوى يا از بعضى كمتر باشد نسبت‏به آنها امام و مقتدا نخواهد بود.در صورت اول ترجيح بلا مرجح و در صورت دوم ترجيح مرجوح خواهد بود.و بنابراين تمام افراد امت‏بايد از امام متابعت كنند چون در امام علمى است كه در هيچ يك از آنها نيست، و حضرت ابراهيم بر اين اساس به رپرست‏خود آزر امر به تبعيت مى‏كند.

مسئله رجوع جاهل به عالم يك مسئله فطرى و عقلى است، كه در تمام امور مورد نياز است.مريض بايد به طبيب متخصص رجوع كند و بناء و عمله بايد به مهندس و نقشه‏كش رجوع كنند، و الا مريض هلاك و عمارت كج و خراب خواهد شد.

رجوع شيعيان به امام محمد تقي بعد از شهادت حضرت رضا عليهما السلام

در «بحار الانوار» از كتاب «عيون المعجزات‏» نقل شده است كه چون حضرت رضا عليه السلام به درود حيات گفتند سن فرزندشان حضرت امام محمد تقى عليه السلام هفت‏سال بود، و راجع به امامت آن حضرت در بين مردم بغداد و ساير شهرها اختلاف شد.

در اين حال ريان بن الصلت و صفوان بن يحيى و محمد بن حكيم و عبد الرحمن بن حجاج و يونس بن عبد الرحمن و افراد بسيارى از بزرگان شيعه و موثقين از آنها، همگى در خانه عبد الرحمن بن حجاج كه در محله بركه ذلول بود گرد آمده گريه مى‏كردند و بر اين مصيبت عظمى كه شهادت امام بود ماتم سرائى نموده مى‏گريستند.در آن هنگام يونس بن عبد الرحمن به آنها گفت: گريه را كنار گذاريد بيائيد فكرى كنيم و در مسائل دينيه تا زمانى كه ابو جعفر (امام جواد) بزرگ نشده است‏به چه كسى رجوع كنيم و چه كسى را مرجع و ملاذ خود قرار دهيم؟ ناگهان ريان بن صلت‏برخاست و گلوى او را محكم بفشرد و چندين لطمه و سيلى‏هاى متواتر به صورت او بنواخت، و گفت: تو همان كسى هستى كه براى ما به ظاهر مؤمن بودى ولى در باطن خود شك و شرك را پنهان مى‏داشتى.اگر امر ابو جعفر از طرف خدا باشد، در اين صورت اگر فرضا طفل يك روزه باشد به منزله عالمى بزرگ و شيخى

 صفحه  12

‏عظيم القدر و مافوق آن خواهد بود، و اما اگر از طرف خدا نباشد در اين صورت اگر فرضا عمر او هزار سال باشد باز به منزله يكى از مردم عادى خواهد بود، اينطور بايد در حق ابو جعفر تفكر نمود.در پايان كلام ريان بن صلت تمام آن جمعيت‏يونس بن عبد الرحمن را سرزنش كردند، و بر آن گفتارش ملامت و توبيخ نمودند.

آن زمان موسم حج‏بود، از علماى بغداد و ساير شهرها و از فقهاى اين بلاد هشتاد نفر اجتماع نموده قصد حج‏بيت الله را نمودند، و اول وارد مدينه شده براى آنكه حضرت ابو جعفر را ديدار كنند.در بدو ورود در خانه حضرت امام جعفر صادق عليه السلام كه خانه بزرگ و خالى بود وارد شدند و همگى روى فرشى گسترده نشستند، در اين حال عبد الله بن موسى وارد شد و در صدر مجلس نشست و شخصى ندا در داد كه: اين است فرزند رسول خدا، هر كس از شما سئوالى دارد بنمايد.اين جماعت از مسائل مختلفى سئوال كردند و جوابهاى عبد الله كافى نبود، جماعت‏شيعه مهموم و مغموم شدند و در دل فقهاء تشويش و اضطرابى وارد شد و برخاسته مى‏خواستند مجلس را ترك كنند، و با خود مى‏گفتند كه: اگر ابوجعفر آمده بود تمام مسائل را آن طور كه بايد جواب مى‏گفت و اين جماعت دچار پاسخهاى ناتمام عبد الله نمى‏شدند.

ناگهان درى از صدر مجلس باز شد و موفق خادم، داخل شد و گفت: اين است ابوجعفر كه الآن وارد خواهد شد.

همگى برخاستند و استقبال كردند و بر آن حضرت سلام كردند حضرت داخل شد.در تن خود دو پيراهن داشت و عمامه خود را از دو طرف آويزان كرده و نعل عربى در پاى داشت و نشست.مردم همگى ساكت‏شدند، همان سئوال كننده قبلى برخاست و از مسائل خود كه سابقا پرسيده بود از حضرت سئوال كرد.حضرت جواب كافى و شافى فرمودند، به طورى كه همه آنها خوشحال شدند و بر آن حضرت دعا كرده درودها فرستادند، و سپس گفتند عموى شما عبد الله به چنين و چنان فتوا داد.

حضرت رو به عموى خود نموده فرمودند:

لا اله الا الله يا عم عظيم عند الله ان تقف غدا بين يديه فيقول لك: لم تفتى عبادى بما لم تعلم و فى الامة من هو اعلم منك؟!

 صفحه  13

«اى عمو به درستيكه بسيار بزرگ است نزد خدا آنكه فرداى قيامت در پيش او بايستى سپس از تو سئوال كند چرا فتوا دادى بندگان مرا به چيزى كه نمى‏دانستى در حالى كه در بين امت از تو شخص داناترى بود؟!».

و از عمر بن فرج رخجى روايت‏شده كه در آن مجلس، گفتم به ابى جعفر كه: شيعيان تو ادعا مى‏كنند كه از تمام آب دجله و وزن آن اطلاع دارى و ما كنار دجله منزل داريم؟! حضرت فرمود: آيا خداوند چنين قدرتى دارد كه اين علم را به پشه‏اى بياموزد يا نه؟ عرض كردم: بلى قدرت دارد، حضرت فرمود:

انا اكرم على الله من بعوضة و من اكثر خلقه.

«من نزد خداى تعالى از پشه و از بسيارى از مخلوقاتش گرامى‏ترم‏»[3].

مردن در حال عدم شناخت امام، مردن جاهليت است

بارى رواياتى كه از رسول خدا روايت‏شده و دلالت‏بر آن دارد كه افرادى كه بدون امام باشند، گمراه هستند بسيار زياد و داراى مضامين مختلفى است.ما امروز يكى از آنها را كه شيعه و سنى بر آن اجماع دارند و صدور آنرا از رسول اكرم قطعى مى‏دانند ذكر مى‏كنيم:

من مات و لم يعرف امامه مات ميتة جاهلية[4].

«كسيكه بميرد در حاليكه امام خود را نشناخته است مردن او مانند مردن مردمان جاهليت‏بوده است‏».

اما از طريق شيعه اين حديث‏به چند عبارت روايت‏شده است.در «روضه كافى‏»[5] يك روايت و در «بحار الانوار» از «محاسن‏» برقى و «رجال‏» كشى و «اكمال الدين‏» صدوق مجموعا شش روايت‏بدين مضمون حديث مى‏كند[6] كه: من مات و ليس له امام مات ميتة جاهلية.

 صفحه  14

و نيز در «بحار الانوار» از «كافى‏»[7] از حضرت صادق از رسول اكرم، و از «غيبت نعمانى‏»[8] از رسول اكرم و از «عيون اخبار الرضا» [9]، فيما كتب الرضا للمامون، مجموعا سه حديث‏بدين مضمون حديث مى‏كند كه: من مات و هو لا يعرف امامه مات ميتة جاهلية.

و از «ثواب الاعمال‏»[10] صدوق يك روايت‏بدين مضمون كه: من مات و ليس عليه امام مات ميتة جاهلية.

و از «محاسن[11]» برقى يك روايت‏بدين مضمون كه: من مات و ليس له امام فموته ميتة جاهلية.

و نيز از «محاسن‏»[12] برقى يك روايت‏به اين مضمون كه: من مات بغير امام جماعة مات ميتة جاهلية.

و از «غيبت‏»[13] نعمانى يك روايت‏بدين مضمون كه: من بات ليلة لا يعرف فيها امام زمانه مات ميتة جاهلية.

و از «عيون اخبار الرضا[14]» و «كنز» كراجكى[15] از حضرت رضا، عن آبائه، عن على عليه السلام عن رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم دو روايت‏بدين مضمون كه: من مات و ليس له امام من ولدى مات ميتة جاهلية و يؤخذ بما عمل فى الجاهلية و الاسلام.

و نيز از «غيبت‏» نعمانى[16] سه روايت: اول از ابن ابى يعفور و دوم از سماعة بن مهران و سوم از حمران بن اعين كه هر سه نفر با مختصر اختلافى در مضمون مى‏گويند: ما خدمت‏حضرت صادق عليه السلام عرض كرديم كه مردى است كه شما

 صفحه  15

را دوست دارد و از دشمنان شما بيزارى مى‏جويد و حلال شما را حلال و حرام شما را حرام مى‏شمارد و چنين معتقد است كه امر ولايت در ميان شماست و از شما خارج نيست و هيچگاه ولايت امر به سوى غير آل محمد نخواهد بود الا آنكه مى‏گويد: آل محمد (منظور اولادهاى مختلف حضرت سجاد و حضرت باقر و بنى الحسن به طور كلى) با هم اختلاف دارند، اگر همه جمع مى‏شدند و تسليم يكى از آنها مى‏شدند و او را رئيس و پيشوا مى‏شمردند ما هم از او پيروى نموده و او را پيشواى خود قرار مى‏داديم.

حضرت فرمودند:

ان مات على هذا فقد مات ميتة جاهلية.

«اگر بر اين عقيده بميرد بر عقيده مردم جاهليت مرده است‏».

و نيز سه روايت از كتاب «اختصاص‏»[17] نقل مى‏كند، اول - از عمر بن يزيد از حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام

قال: سمعته يقول: من مات بغير امام مات ميتة جاهلية امام حى يعرفه قلت: لم اسمع اباك يذكر هذا يعنى اماما حيا، فقال: قد و الله قال ذلك رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم.قال: و قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و ليس له امام يسمع له و يطيع مات ميتة جاهلية.

مى‏گويد: از حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام شنيدم كه مى‏فرمود:

«كسيكه بميرد و امام زنده‏اى نداشته باشد كه او را بشناسد مانند مردن اهل جاهليت مرده است. عرض كردم: من از پدر شما حضرت صادق عليه السلام نشنيدم كه در روايت‏خود از رسول در متابعت از امام، قيد حيات و زنده بودن را نموده باشد، حضرت فرمود: سوگند به خدا كه پيغمبر اين طور فرمودند.موسى بن جعفر فرمود: كه رسول خدا فرمودند: كسيكه بميرد و امامى نداشته باشد زنده كه كلام او را بشنود و فرمان او را پذيرفته و اطاعت كند مانند مردمان جاهلى مرده است.

دوم - از محمد بن على الحلبى قال: قال ابو عبد الله عليه السلام: من مات و ليس عليه امام حى ظاهر مات ميتة جاهلية.

مى‏گويد: حضرت صادق عليه السلام فرمودند: «كسيكه بميرد و در تحت تربيت و فرمان امام زنده و ظاهرى نبوده باشد مانند مردن اهل جاهليت مرده است‏».

 صفحه  16

سوم - از ابى الجارود قال: سمعت ابا عبد الله عليه السلام يقول: من مات و ليس عليه امام حى ظاهر مات ميتة جاهلية. قال: قلت: امام حى جعلت فداك؟ قال: امام حى، امام حى.

ابى الجارود مى‏گويد: از حضرت صادق عليه السلام شنيدم كه مى‏فرمود: «كسيكه بميرد و امام زنده و ظاهرى نداشته باشد مانند مردمان جاهليت مرده است. عرض كردم فدايت‏شوم حتما امام بايد زنده باشد؟ حضرت دو مرتبه تكرار فرمود: امام زنده، امام زنده‏».

و سيد عليخان كبير در شرح صحيفه سجاديه[18] فرمايد: روايات در اين زمينه از طرق شيعه از حد شماره افزون است.اما از طريق اهل تسنن[19] حديثى است متفق عليه بين عامه از رسول خدا كه فرمود:

من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية.

و حاكم در «مستدرك‏» آورده و از طريق ابن عمر صحيح شمرده است كه رسول خدا فرمود:

من مات و ليس عليه امام جماعة فان موته موتة جاهلية.

و ابن مردويه حديثى از على عليه السلام با سند متصل روايت كرده است كه

قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فى قول الله تعالى:

«يوم ندعوا كل اناس بامامهم‏»[20]

قال: يدعى كل قوم بامام زمانهم و كتاب ربهم و سنة نبيهم.

امير المؤمنين عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در پيرامون تفسير اين آيه مباركه: «روزى كه مى‏خوانيم هر دسته از مردم را به نام امامشان‏» روايت مى‏كند كه رسولخدا فرمود: «هر گروه و طايفه‏اى خوانده مى‏شوند به نام امام زمان خودشان و كتاب پروردگارشان و سنت پيغمبرشان‏».

و ابن عساكر از خالد بن صفوان روايت را با سند متصل روايت كرده است كه رسول خدا فرمود: لا تخلو الارض من قائم لله بحجته فى عباده. «هيچگاه زمين از حجتى كه در ميان بندگان خدا براى خدا قيام كند خالى نخواهد بود».

و ديگر از طريق عامه علامه امينى گويد: اين حديث از طريق ابى صالح از معاويه مرفوعا روايت‏شده و در

 صفحه  17

«مسند» امام احمد حنبل ج 4  صفحه  96
وارد است كه رسول خدا فرمود: من مات بغير امام مات ميتة جاهلية.[21]

و سپس فرمايد: اين حديث را حافظ هيثمى در «مجمع الزوائد» ج 5 ص 218، و ابو داود طيالسى در «مسند» خود  صفحه  259
از طريق عبد الله بن عمر آورده و يك جمله را از رسول خدا بر آن افزوده است كه:

و من نزع يدا من طاعة جاء يوم القيامة لا حجة له.

يعنى: «كسى كه دست‏خود را از طاعت امام بيرون كشد در روز قيامت كه به محشر آيد حجتى براى او نخواهد بود».

و نيز گويد: اين حديث را با الفاظ ديگرى از طرق مختلفى روايت كرده‏اند.

اول - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و ليس فى عنقه بيعة مات ميتة جاهلية.

«كسى كه بميرد و بر گردن و عهده او بيعتى نباشد مانند مردمان جاهلى مرده است‏».

اين حديث را مسلم در «صحيح‏» خود ج 6 ص 22، و بيهقى در «سنن‏» خود ج 8  صفحه  156
و ابن كثير در «تفسير» خود ج 1  صفحه  517
و حافظ هيثمى در «مجمع الزوائد» ج 5  صفحه  218
آورده، و شاه ولى الله در كتاب «ازالة الخفاء» ج 1  صفحه  3
به همين لفظ آورده، و استدلال كرده به آن بر وجوب نصب خليفه بر مسلمانان تا روز قيامت‏ به طور وجوب كفائى.

دوم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و ليس عليه طاعة مات ميتة جاهلية.

«كسيكه بميرد و بر عهده او طاعت و فرمانى نباشد مانند مردمان جاهليت مرده است‏».

اين حديث را احمد حنبل در «مسند» خود ج 3  صفحه  446
و هيثمى در «مجمع‏» ج 5  صفحه  223
آورده است.

سوم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية

«كسيكه بميرد و امام زمان خود را نشناسد مانند اهل جاهليت مرده است‏».

اين حديث را تفتازانى در «شرح مقاصد» ج 2  صفحه  275
ذكر نموده و او را همانند قول خداى تعالى در مفاد و مفهوم قرار داده است، آنجا كه فرمايد:

اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم. و به همين لفظ نيز تفتازانى در «شرح عقائد نسفى‏» مطبوع در سنه 1302 آورده است.مگر آنكه دست طبع كه بايد بر ذخائر و ودائع علم امين باشد، در طبع سنه 1313، هفت صفحه از اين كتاب را كه از آن جمله اين حديث‏شريف بوده است‏برداشته و

 صفحه  18

تحريف نموده است.اين حديث را نيز شيخ على قارى صاحب كتاب «مرقاة‏» در خاتمه كتاب «الجواهر المضيئة‏» ج 2  صفحه  509
ذكر كرده است.و در  صفحه  457
گفته است كه:

قول رسول خدا در «صحيح‏» مسلم:

من مات و لم يعرف امام زمانه مات ميتة جاهلية

معنايش آن است كه: كسى كه نداند امامى را كه واجب است‏به او اقتدا كند و از او پيروى نمايد در زمان آن امام.

چهارم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من خرج من الطاعة و فارق الجماعة[22] فمات، مات ميتة جاهلية. «كسى كه دست از اطاعت امام بيرون كشد و از جماعت امام جدا شود و بميرد مانند مردمان جاهلى مرده است‏».

اين حديث را مسلم در «صحيح‏» خود ج 6 ص 21، و بيهقى در «سنن‏» خود ج 8  صفحه  156
آورده، و در «تيسير الوصول‏» ج 3  صفحه  39
از «صحيح‏» بخارى و «صحيح‏» مسلم از طريق ابوهريرة از رسول خدا روايت كرده است.

پنجم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من فارق الجماعة[23] شبرا فمات فميتته ميتة جاهلية. «كسى كه از جماعت امام به اندازه يك وجب دور شود و سپس بميرد پس مردن او مردن مردم جاهليت است‏».

اين حديث را مسلم در «صحيح‏» خود ج 6  صفحه  21
آورده است.

ششم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و لا امام له مات ميتة جاهلية. «كسيكه بميرد در حاليكه امام نداشته باشد مرده است‏به مانند مردن مردم جاهليت‏».

اين حديث را ابو جعفر اسكافى در «خلاصه نقض كتاب عثمانيه جاحظ‏» در  صفحه  29
آورده است، و هيثمى در «مجمع الزوائد» ج 5  صفحه  224
و  صفحه  225
به لفظ: من مات و ليس عليه امام فميتته ميتة جاهلية، و به لفظ: من مات و ليس عليه امام مات ميتة جاهلية آورده است.

هفتم - قوله: صلى الله عليه و آله و سلم: من مات و ليس لامام جماعة عليه طاعة مات ميتة جاهلية. «كسى كه بميرد و براى امام جماعت همه مردم بر عهده او فرمان و اطاعتى نباشد مرده است مانند مردن جاهليت‏». اين حديث را حافظ هيثمى در

 صفحه  19

«مجمع الزوائد» ج 5  صفحه  219
ذكر كرده است.

هشتم - قوله صلى الله عليه و آله و سلم: من اتاه من اميره ما يكرهه فليصبر، فان من خالف المسلمين قيد شبر ثم مات ميتة الجاهلية. «كسيكه از ناحيه امير و امامش به او چيزى رسد كه ناگوار است‏بايد صبر و تحمل كند، زيرا كسى كه به قدر يك وجب از مسلمان‏ها تخلف ورزد و سپس مرگ او را دريابد به مرگ اهل جاهليت مرده است‏». اين حديث را در «شرح السير الكبير» ج 1  صفحه  113
ذكر كرده است.[24]

بارى اين مجموع احاديثى بود كه بدين سياق آورده شده و حكم رسول خدا را درباره افرادى كه به امام زمان خود معرفت پيدا نكرده‏اند به مثابه مردن اهل جاهليت‏ شمرده است.اين احاديث از نقطه نظر سند جاى بحث نيست چون علاوه بر آنكه بسيارى از آنها داراى سند صحيح هستند از نقطه نظر كثرت به حد استفاضه بلكه به حد تواتر رسيده است، به طورى كه بعضى از بزرگان از جمله احاديثى كه از رسول - اكرم روايت‏شده و به حد تواتر معنوى رسيده است اين حديث را دانسته‏اند مانند حديث من كنت مولاه فعلى مولاه.

گويند اين حديث نيز به تواتر معنوى از حضرت رسول الله صادر شده است و بسيارى گفته‏اند تواتر لفظى دارد.

حديث جابر درباره ائمه اثناء عشر

مرحوم مولى فتح الله كاشانى در تفسير خود[25]، در ذيل آيه وعد الله الذين آمنوا منكم و عملوا الصالحات ليستخلفنهم فى الارض،[26]

از جابر بن عبد الله انصارى روايت كرده است كه چون آيه اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر منكم[27]

نازل شد، به محضر رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم عرض كردم: يا رسول الله خداى تعالى و رسول خدا را مى‏شناسم ولى اولى الامر كه خداوند در اين آيه اطاعت آنها را با اطاعت رسولش برابر و مقرون با يكديگر داشته چه كسانند؟

فرمود: يا جابر هم خلفائى و ائمة المسلمين من

 صفحه  20

بعدى، اولهم على بن ابى طالب ثم الحسن، ثم الحسين، ثم على بن الحسين، ثم محمد بن على المعروف فى التوراة بالباقر، و ستدركه يا جابر فاذا لقيته فاقراه منى السلام، ثم الصادق جعفر بن محمد، ثم موسى بن جعفر، ثم على بن موسى، ثم محمد بن على، ثم على بن محمد، ثم الحسن بن على، ثم ابن الحسن بن على سميى و كنيى حجة الله فى ارضه و بقية الله فى بلاده، ذلك الذى يفتح الله على يده مشارق الارض و مغاربها، ذلك الذى يغيب عن شيعته غيبة لا يثبت فيها على القول بامامته الا من امتحن الله قلبه بالايمان.

يعنى: «اى جابر! اولوالامر خليفه‏هاى من و جانشينان من بعد از من هستند كه امامان و پيشوايان مسلمانانند.اول آنها على بن ابيطالب و پس از او حسن و سپس حسن و سپس حسين و بعد از او على بن الحسين و آنگه محمد بن على كه در تورات به باقر معروف است، و اى جابر تو او را درخواهى يافت و چون او را ملاقات نمودى سلام مرا به او برسان، و پس از او جعفر بن محمد الصادق و سپس موسى بن جعفر و بعد از او على بن موسى و بعد از او محمد بن على و پس از او على بن محمد و سپس حسن بن على و بعدا فرزندش، كه هم اسم و هم كنيه من است.اوست‏حجت‏خدا در روى زمين و بقيه خدا[28] در ميان شهرهاى خدا.و او همان كسى است كه از شيعيان خود غيبتى طولانى خواهد نمود كه هيچيك از افرادى كه قائل به امامت او هستند پايدار نخواهند ماند مگر آن كس كه خداوند قلب او را به مراتب ايمان و يقين آزموده باشد».

جابر مى‏گويد: «گفتم: يا رسول الله آيا شيعيان او در زمان غيبت او از او بهره‏مند خواهند شد؟

فرمود: بلى سوگند به آن كسى كه مرا به نبوت برگزيده است، اى والذى بعثنى بالنبوة، كه شيعيان از نور او استضائه كنند و به ولايت او بهره‏مند گردند اگر چه در غيبت‏باشد، همچنانكه از آفتاب در وقتى كه ابر روى آنرا پوشانيده باشد بهره‏مند گردند.

سپس فرمود: يا جابر هذا من مكنون سر الله و مخزون علم الله فاكتمه الا عن اهله. «اى جابر اين كلام از اسرار مخفيه خدا و از خزائن علم

 صفحه  21

خداست، تو نيز او را از غير اهلش مخفى دار».

جابر گويد مدتى مديد گذشت و من منتظر اين وعده بودم تا يك روز نزد امام همام زين العابدين على بن الحسين عليهما السلام رفته بودم و در حاليكه او با من سخن مى‏گفت ناگاه محمد بن على از اطاق زنها بيرون آمد و بر سرش دو رشته از گيسو بود، چون در او خوب نگريستم پهلوهايم بلرزيد و مو بر اندامم راست‏شد زيرا تمام خصوصياتى كه رسول خدا فرموده بود در او مشاهده كردم. گفتم: يا غلام اقبل اى كودك روى به من آر، روى به من آورد.گفتم: ادبر، برگرد، برگشت، گفتم: شمائل رسول الله و رب الكعبة، اين شمائل سوگند به پروردگار كعبه كه شمائل رسول - خداست.گفتم: نام تو چيست؟ فرمود: محمد، گفتم پدرت كيست؟ فرمود: زين العابدين على بن الحسين، گفتم: همانا كه تو باقرى؟ فرمود: آرى اى جابر پيغام رسول خدا را به من برسان.گفتم: رسول خدا مرا بشارت داد كه تو چندان در دنيا زيست كنى كه باقر را دريابى و چون او را ملاقات كردى سلام مرا به او برسان.اينك اى محمد بن على بدان كه رسول خدا به تو سلام مى‏رساند، فرمود: على رسول الله السلام ما دامت السموات و الارض، و عليك يا جابر كما بلغت السلام.بر رسول خدا سلام خدا باد تا وقتى كه آسمانها و زمين بر پا هستند و بر تو سلام باد اى جابر كه سلام رسول خدا را به من رسانيدى.

جابر گويد: از آن به بعد من به محضر آن حضرت رفت و آمد مى‏كردم و از مسائلى چند پرسش مى‏نمودم.يك روز آن حضرت از من مسئله‏اى پرسيد، گفتم:

لا و الله لا دخلت فى نهى رسول الله حيث قال: انهم الائمة الهداة من اهل بيته من بعده، احلمهم صغارا و اعلمهم كبارا، لا تعلموهم فانهم اعلم منكم.

عرض كردم سوگند به خدا كه جواب نخواهم گفت و خود را در نهى رسول خدا وارد نخواهم ساخت، چون آن حضرت فرمود:

ايشانند ائمه و راهنمايان از اهل بيت من بعد از مرگ من، حلم و بردبارى آنها در كودكى از همه افراد بشر بيشتر و دانش آنها در بزرگى از همه افراد بشر افزون است، شما آنها را تعليم نكنيد كه آنها از شما داناترند.

فرمود: صدق رسول الله انى اعلم منك بهذه المسالة و لقد اوتيت الحكم صبيا، كل ذلك بفضل الله علينا و رحمته لنا اهل البيت.

راست گفت رسول خدا، من در اين مساله از تو داناترم و حقا كه حكم از طرف خدا در زمان كودكى به من عنايت‏ شده است و تمام‏

 صفحه  22

اين مزايا و كمالات در اثر فضل خدا و رحمتش بر ما اهل بيت رسول خدا است‏»[29].

مرحوم شعرانى در پاورقى گويد كه: در اين وقت جابر هنوز نابينا نشده بود و آنكه بعضى گويند در سنه 61 كه به زيارت قبر مطهر حضرت سيد الشهداء آمد نابينا بود صحيح نيست، اما در آخر عمر نابينا شد، چون جابر 94 ساله بود كه فوت كرد و وفات او را در سال 77 نوشته‏اند، كه در آن هنگام حضرت باقر عليه السلام بيست ‏ساله بودند و در بعضى از كتب عامه، حضرت باقر از جابر رواياتى را نقل مى‏كند.[30]

درباره علم غيب ‏ ائمه عليهم السلام

بارى ائمه عليهم السلام داراى علم غيب بوده‏اند[31] و بسيارى از بزرگان و معاريف اهل تسنن به اين معنى معترف‏اند.ابن اثير جزرى گويد با سلسله اسناد خود از عثمان بن صهيب، از پدرش كه:قال: قال على: قال لى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم: من اشقى الاولين؟ قلت: عاقر الناقة، قال: صدقت. قال: فمن اشقى الآخرين؟ قلت: لا علم لى يا رسول الله، قال: الذى يضربك على هذا - و اشار بيده الى يا فوخه - و كان يقول: وددت انه قد انبعث اشقاكم فخضب هذه من هذه، يعنى لحيته من دم راسه.[32]

صهيب از امير المؤمنين عليه السلام روايت مى‏كند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به من فرمود: «شقى‏ترين از پيشينيان كيست؟ گفتم: پى كننده شتر صالح.فرمود: راست گفتى، سپس فرمود: شقى‏ترين از پسينيان كيست؟ گفتم: نمى‏دانم اى رسول خدا، فرمود: آن كسى كه بر اينجا شمشير بزند و اشاره كردند به استخوان سر امير المؤمنين عليه السلام.و آن حضرت بعضى از اوقات مى‏فرمود: دوست دارم كه شقى‏ترين شما برانگيخته گردد و اين را از اين خضاب كند يعنى ريش مباركش را از خون سرش‏».

و سپس ابن اثير گويد: ان عليا جمع الناس للبيعة فجاء عبد الرحمن

 صفحه  23

بن ملجم المرادى فرده مرتين، ثم قال: ما يحبس اشقاها؟! فوالله ليخضبن هذه من هذه، ثم تمثل:

اشدد حيازيمك للمو           ت فان الموت لاقيك

و لا تجزع من القتـ             ـل اذا حل بواديك[33]

گويد:

«على عليه السلام تمام مردم را براى بيعت جمع نمود، عبد الرحمن بن ملجم مرادى آمد كه بيعت كند، دو مرتبه حضرت او را رد كرد و سپس فرمود: چه چيز جلوگير و مانع شقى‏ترين امت مى‏شود، سوگند به خدا كه ابن ملجم محاسن مرا از خون سرم خضاب مى‏كند.و بعدا تمثل جست‏به اين شعر: كمربند خود را براى مرگ محكم كن چون مرگ به تو خواهد رسيد، و از مرگ جزع و فزع نكن زمانى كه در آستان تو فرود آيد».

و سپس گويد عثمان بن مغيره گفت كه:

لما دخل شهر رمضان جعل على يتعشى ليلة عند الحسن، و ليلة عند الحسين، و ليلة عند عبد الله بن جعفر لا يزيد على ثلاث لقم، و يقول: ياتى امر الله و انا خميص، و انما هى ليلة او ليلتان[34].

«چون ماه رمضان داخل شد امير المؤمنين يك شب در نزد امام حسن و يك شب در نزد امام حسين و يك شب در نزد عبد الله بن جعفر بود و زياده از سه لقمه ميل نمى‏فرمود و مى‏فرمود: امر خدا مى‏رسد و من بايد در آن حال گرسنه باشم، يكى دو شب بيشتر نمانده است‏».

و سپس گويد:

خرج على لصلاة الفجر فاستقبله الاوز يصحن فى وجهه، قال: فجعلنا نطردهن عنه، فقال: دعوهن فانهن نوائح، و خرج فاصيب.و هذا يدل على انه علم السنة و الشهر و الليلة التى يقتل فيها، و الله اعلم[35].

«امير المؤمنين براى نماز صبح از منزل بيرون شد مرغابيان در مواجهه با على به صيحه درآمدند.كثير كه راوى اين حديث است مى‏گويد: ما شروع كرديم كه مرغابيان را از آن حضرت دور كنيم، فرمود: آنها را به حال خود گذاريد، آنها نوحه‏

 صفحه  24

مى‏كند بر من. حضرت خارج شد و در همان وقت ضربت‏به او رسيد.و اين دلالت دارد بر آنكه آن حضرت سال و ماه و شبى را كه در آن شب شهيد شده همه را مى‏دانسته است، و خدا عالم‏تر است‏».

و ابن حجر هيثمى گويد:

فلما كانت الليلة التى قتل فى صبيحتها اكثر الخروج و النظر الى السماء، و جعل يقول: و الله ما كذبت و لا كذبت و انها الليلة التى وعدت.[36]

«در آن شبى كه در صبحش حضرت ضربت‏خوردند بسيار از اطاق بيرون آمده و به آسمان نظر مى‏كردند و مى‏گفتند: سوگند به خدا كه نه دروغ مى‏گويم و نه دروغ به من گفته شده است، امشب همان شب ميعاد من است‏».