برخي اشعار در مناقب اميرالمؤمنين

چه‌ خوب‌ شاعر پارسي‌ زبان‌ سروده‌ است‌:

حقّ را چو به‌ خلق‌ شد جلوه‌گري         ‌ پوشيد علي‌ را به‌ لباس‌ بشري‌

از عالم‌ لامكان‌ به‌ امكان‌ آورد         تا بی‌خبران‌ را دهد از خود خبري‌

و شاعري‌ ديگر چه‌ خوب‌ سروده‌ است‌:

سِرِّ ولايت‌ آموز مصباح‌ جان‌ برافروز         رو از علي‌ بياموز يك‌ شيمۀ عليّه‌

روي‌ عليّ اعلي‌ اشراق‌ نورِ بالا         عَنْ وَجْهِهِ تلالا نورٌ مِنَ الهُويَّه‌

سِرِّ هويّت‌ آمد روح‌ مشيّت‌ آمد         ايجادُ كلِّ شَي‌ءٍ مِن‌ مَبئدأ المَشيَّه‌

چون‌ روح‌ جمله‌ اسماست‌ اين‌ نكته‌ پاي‌ برخاست‌         يا واهِبَ العَطايا يا رازقَ البَريَّه‌

چون‌ نيست‌ رَه‌ بذاتش‌ يك‌ شمّه‌ از صفاتش        ‌ الرِّفقُ بِالرَّعِيَّه‌ وَالعَدْلُ فِي‌ القَضِيَّه‌

و ملاّي‌ رومي‌ چه‌ خوب‌ و عالي‌ سروده‌:

رومي‌ نشد از سرّ علي‌ كس‌ آگاه        ‌ زيرا كه‌ نشد كس‌ آگه‌ از سِرّ اله‌

يك‌ ممكن‌ و اين‌ همه‌ صفات‌ واجب‌         لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بالله‌ [146]

خَلَقَ اللهُ آدَمَ مِن‌ تُرَابٍ         فَهُوَ ابنٌ لَهُ وَ أنتَ أبُوهُ [147]

2 ـ بنابراين‌، آن‌ فرزند متولّد شده‌ در كعبه‌ كه‌ خانۀ خداست‌، سزاوارتر است‌ براي‌ آنكه‌ حقّاً فرزند صاحب‌ خانه‌ باشد.

3 ـ او (عليّ بن‌ أبيطالب‌) پس‌ از پيامبر مصطفي‌ بهترين‌ خلايق‌ است‌؛ از بالاترين‌ نقطۀ عرش‌ گرفته‌، تا پائين‌ترين‌ مرتبۀ زمين‌ در زير خاك‌.

4 ـ مقام‌ و منزلت‌ عالي‌ و مُشرِف‌ او به‌ اُمُّ القُري‌ (مكّه‌ مكرّمه‌) لباس‌ عزّتي‌ پوشانيد كه‌ پيوسته‌ آن‌ عزّت‌ من‌ مي‌كند كه‌ در قُرقگاه‌ آن‌ كسي‌ وارد شود.

5 ـ خواه‌ آن‌ كس‌ عُزَير باشد؛ و خواه‌ عيسي‌ بن‌ مريم‌؛ چون‌ هيچ‌ كس‌ نمي‌تواند بدون‌ احرام‌ نزديك‌ آن‌ شود.

6 ـ او در وجود و هستي‌، بر تمام‌ عالم‌ كون‌ و تكوين‌ پيشي‌ گرفته‌ است‌؛ و عالم‌ غيب‌ و شهود را طيّ نموده‌، و در هم‌ پيچيده‌ است‌.

7 ـ و هر چه‌ در عالم‌ آفرينش‌ و خلقت‌ است‌، جُود و بخششي‌ است‌ كه‌ از دست‌ با ميمنت‌ اوست‌؛ زيرا كه‌ او دست‌ خداست‌.

8 ـ سيّد و آقائي‌ است‌ كه‌ به‌ واسطۀ مقدم‌ او قبيلۀ مُضَر حائز افتخار و مباهاتي‌ شده‌ است‌ كه‌ از تمام‌ افراد بشر بالا رفته‌ است‌.

9 ـ چهرۀ تابناك‌ او در فَلَك‌ بالا، چون‌ ماه‌ درخشاني‌ است‌، كه‌ با آن‌، نه‌ با ستارگان‌، راهنمائي‌ مي‌شوند.

10 ـ و او دست‌ خداست‌ كه‌ نعمت‌ها را مي‌ريزد؛ و در عالم‌ وجود افاضه‌ مي‌كند، به‌ طرف‌ معني‌ و مقصود خود؛ تا آنكه‌ عالم‌ وجود به‌ منفعت‌ و بهرۀ كافي‌ نائل‌ گردد.

و حكيم‌ الهي‌ ميرزاي‌ جلوه‌ چه‌ عالي‌ و رسا به‌ فارسي‌ سروده‌ است‌:

غير علي‌ كسي‌ نكرد خدمت‌ احمد         غمخور موسي‌ نباشد الاّ هارون‌

صورت‌ انساني‌ و صفات‌ خدائي‌         سبحان‌ الله‌ از اين‌ مركّب‌ و معجون‌

كرد جهاني‌ ز تيغ‌ زنده‌ به‌ معني‌         از دم‌ تيغش‌ اگر چه‌ ريخت‌ همي‌ خون‌

ساحت‌ جاهش‌ به‌ عقل‌ پي‌ نتوان‌ برد         نتوان‌ با موزه‌ در گذشت‌ ز جيحون‌

سوي‌ شريعت‌ گراي‌ و مهر علي‌ جوي        ‌ از بن‌ دندان‌ اگر نه‌ قلبي‌ و وارون‌ [149]

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين

و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

و يقول الذين كفروا لست مرسلا قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب [150]

«كافران در مقام اعتراض به تو گويند كه تو رسول خدا نيستى، بگو: كافى است كه گواه بين من و شما خدا باشد و كسى كه در نزد او علم به كتاب است‏».

اقوال گوناگون در تعيين مصداق عالم به كتاب

اجماع و اتفاق علماى شيعه بر آن است كه منظور از عالم به كتاب در اين آيه شريفه حضرت امير المؤمنين عليه‌السّلام است و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به امر خدا به كافرانى كه از پذيرش قرآن و رسالت آن حضرت امتناع نمودند مى‏گويند: بهترين و كافى‏ترين شاهد ميان من و شما در صدق دعواى من و در حقانيت قرآن، ذات مقدس پروردگار است و امير المؤمنين عليه‌السّلام كه بر كتاب الهى و قرآن مجيد عالم و به حقائق و اسرار واقف، و به دقائق و لطائف و ظاهر و باطن قرآن مطلع و خبير است.و روايات صادره از اهل بيت عليهم السلام همه بدون هيچ اختلافى شان نزول آيه را درباره آن حضرت گرفته‏اند، و از علماى عامه جمع بسيارى قائلند كه مراد امير المؤمنين هستند، گر چه بعضى از آنها گفته‏اند: مراد از عالم به كتاب خود ذات مقدس خدا يا جبرائيل است‏يا علماى يهود و نصارى كه عالم به انجيل و تورات هستند يا خصوص عبد الله بن سلام است كه اسلام آورده بود.

ابو الفتوح رازى گويد: بعضى از مفسران گفته‏اند عبد الله بن سلام است، و بيشتر از مفسران از قدماء و محدثان و اهل اخبار و اسناد و روايات از موافقان و مخالفان برآنند كه حضرت امير المؤمنين على است[151]

و زمخشرى گويد: مراد كسى است كه علم قرآن در نزد اوست، و قرآن با اين نظم عجيب و معجزه كه تمام قواى بشر را از تهيه مثل آن از كار انداخته است.و سپس به عنوان «و قيل‏» ساير احتمالات و اقوال را بيان كرده است[152]

مرور اجمالي بر سورة مباركة رعد

و ما قبل از اينكه در روايات وارده در اين آيه از عامه و خاصه وارد شويم و نيز قبل از اينكه احتمالات و اقوالى كه در اين آيه داده شده است‏بيان كنيم لازمست‏يك سير اجمالى در تمام اين سوره مباركه (سوره رعد) بنمائيم تا موقعيت آيه مورد بحث مشخص شود، و اين سير خود به خود جواب گوى بعض از احتمالات يا اقوال خواهد بود.

نزول اين سوره براى اثبات حقانيت كتاب الهى قرآن كريم است در مقابل منكرين كه قرآن را به عنوان معجزه نپذيرفتند و از رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم معجزه ديگرى محسوس و مشهود كه از آسمان نازل شود درخواست مى‏نمودند.آيات اين سوره از اول تا به آخر همه متصل و مرتبط به يكديگر بوده و مانند دانه‏هاى لؤلؤ كه به يك رشته كشيده شده باشند يك شكل خاص و هيئت نيكوئى را تشكيل مى‏دهد.اول آن به آخر و آخر آن به اول ناظر و مربوط است، و آيه مورد بحث ما در آخر سوره قرار گرفته و جوابگوى تمام ايرادات مشركين است‏به طورى كه اگر آن آيه را برداريم اين سوره ناقص و مانند كاسه شكسته‏اى مى‏شود و از اوج عظمت و رفعت‏خود سقوط مى‏نمايد.

آيه اول اين سوره با اين خطاب شروع مى‏شود:

المر تلك آيات الكتاب و الذى انزل اليك من ربك الحق و لكن اكثر الناس لا يؤمنون.

«اين است آيات قرآن مجيد، و اين آياتى كه از پروردگار تو بر تو فرود مى‏آيد حق است و ليكن اكثر مردم ايمان نمى‏آورند».

بعد شروع مى‏كند به معرفى خدا كه اوست كه آسمانها را بدون ستون مشهود

برپا داشته، و بر كاخ وجود استيلا يافته، و خورشيد و ماه را مسخر و در گردش انداخته، و زمين را گسترده، و كوهها را در آن نصب كرده، و چشمه‏ها و نهرها جارى ساخته، و از هرگونه ميوه‏ها ايجاد فرموده، و زمين را به قطعاتى قسمت نموده، و باغهاى انگور و خرما و زراعت‏به گونه‏هاى مختلف كه با آب واحد همگى سيراب مى‏شوند آفريده است، و مردگان را او زنده مى‏كند، و عجب است گفتار منكران كه مى‏گويند:

آيا ما بعد از مردن در لباس جديدى در خواهيم آمد؟، تا مى‏رسد به آيه هفتم:

و يقول الذين كفروا لو لا انزل عليه آية من ربه انما انت منذر و لكل قوم هاد

«آن كسانى كه كافرند مى‏گويند: چرا از طرف پروردگار محمد صلى الله عليه و آله و سلم آيه و علامت آسمانى بر او فرود نمى‏آيد.اى پيغمبر تو فقط ترساننده و بيم‏دهنده‏اى (مردم را از شرك و كفر و عواقب وخيم گناه و اعمال زشت) و براى هر جمعيت و گروهى هدايت كننده‏اى خدا قرار داده است‏».

در اينجا ملاحظه مى‏شود كه كفار قرآن كريم را كه به حق نازل و خود آن معجزه است‏به عنوان معجزه نپذيرفتند و دنبال معجزه ديگر از خوارق عادات مى‏گردند، و پيغمبر در جواب مى‏گويد: آوردن معجزات ديگر و خارق عادات كه هر كدام از شما بخواهيد (و روى ميل خود مرا بر آن الزام كنيد مانند طلا شدن كوه، يا جارى شدن نهرى از طلاى ذوب شده، يا تبديل اين باغستان به باغى از جواهر و لؤلؤ، و امثال آن از مرده زنده كردن، يا فرشته‏اى محسوس و مشهود از آسمان پائين آمدن، و كتاب آسمانى را به دست ملموس و محسوس خود پائين آوردن، گذشته از آنكه بسيارى از آنها غلط و مستلزم جسميت‏خدا و مكان داشتن او در جاى معين است، اين قبيل معجزات هميشه و پياپى بر خلاف مصالح بشر است.گر چه از همه پيمبران معجزاتى سر مى‏زده ليكن نه اينطور بوده كه به طور مداوم سنت عالم اسباب را تعطيل كنند و فكر خود را در استخدام آراء و افكار امت در آورده و دائما براى خواست آنها دست‏به معجزه زنند) من براى بيم دادن از شرك و كفر و اعمال زشت آمده‏ام و اين است رسالت و ماموريت من.

در اينجا بايد پيغمبر بفرمايد معجزه ابدى و غيرقابل انكار و معجزه علمى من قرآن است كه مردم را از نقطه‏نظر عقل و علم دعوت مى‏كند و به آن تحدى مى‏كند، و علنا

جن و انس را به كمك يكديگر در مقام معارضه با قرآن مى‏خواند، و افراد بشر را در مقام معارضه با قرآن حتى به مثل آوردن يك سوره يا ده سوره مى‏خواند، و علاوه خود آيات با آن اسلوب عجيب و منطق راستين كه حاوى حقائق و لطائف و قوانين فطرى انسانى بر مصالح بشريت است‏با آن نداى بلند عدل و تقوى و عمل خير و دعوت به ايثار و انفاق و غيرها مى‏نمايد تمام اينها با اين ربط و بستگى زنجيرى به يكديگر همه معجزه است، و خداى من اين آيات را فرستاده، و خود اين آيات كه پروردگار من در آنها اعلان به رسالت من نموده و گواهى داده است و به عنوان معجزه عقلى و معنوى اعلان كرده است عاليترين درجه اعجاز است، ليكن رسول خدا به كفار اين جواب را نمى‏گويد و آنرا نگاه مى‏دارد براى بعد، ولى باز مشغول مى‏شود به توصيف خدا كه خدا از آبستن شدن هر ماده‏اى خبر دارد، و به غيب و آشكار مطلع است، و به گفتار آهسته و بلند يكسان علم دارد، و برق را در آسمان، و ابرهاى آب‏كش سنگين را آفريده، و رعد در مقام حمد و تسبيح اوست، و فرشتگان از او در خوف و هراس و دائما مشغول ذكر و تسبيح‏اند.و سپس بيان مى‏كند كه دعوت خدا حق است و افرادى كه اين دعوت را مى‏پذيرند سعادتمندند، و آنچه در آسمانها و زمين‏هاست همگى به سجده او درمى‏آيند و مشركين كه يكى از مخلوقات او را براى او شريك قرار مى‏دهند در اشتباهند، و همين طور بيان مى‏كند تا مى‏رسد به آيه نوزدهم:

افمن يعلم انما انزل اليك من ربك الحق كمن هو اعمى انما يتذكر اولوا الالباب

«آيا كسى كه مى‏داند كه اين آياتى كه از طرف پروردگار تو بر تو نازل شده حق است مانند كسى است كه كور است؟ و البته تنها خردمندان متذكر مى‏شوند».

اين آيه در عين آنكه نظر به رد گفتار مشركين و كفار دارد ناظر بر همان آيه اول سوره است و به عنوان تاييد و تاكيد براى حقانيت كتاب وارد شده است، و تمام آياتى كه در بين از عظمت‏خدا و قدرت او بيان شده و مبين خود قرآن بوده است‏به همه آنها مهر صحت و حقيت زده و منكران را نابينا معرفى كرده است، و سپس توصيف و تعريف افراد خردمندى را مى‏كند كه قرآن را پذيرفتند و قبول نمودند.آنها كسانى هستند كه به عهد خدا وفا مى‏كنند، و پيمان نمى‏شكنند، و جائى را كه خدا بگويد صله كن صله مى‏كنند، و از خدا در خشيت، و از بدى اعمال خود در هراسند، و اقامه نماز مى‏كنند، و از اموال خود در سر و آشكار انفاق مى‏نمايند.و باز همينطور

بيان مى‏كند تا مى‏رسد به آيه بيست و هفتم: و يقول الذين كفروا لو لا انزل عليه آية من ربه قل ان الله يضل من يشاء و يهدى اليه من اناب.

در اينجا براى مرتبه دوم همان اعتراض كفار را كه چرا بر او معجزه و خارق عادت از پروردگارش فرود نمى‏آيد بيان مى‏كند و مى‏فهماند كه كفار در كلام خود ايستادگى دارند، و قرآن را معجزه نمى‏دانند، و در جستجوى معجزه دگرند.اينجا باز رسول خدا در مقام جواب، به قرآن كه عالى‏ترين معجزه است تحدى نمى‏كند و اين مطلب را و شهادت پروردگار را بر رسالت‏خود به بعد موكول مى‏كند، و فقط مى‏فرمايد كه: هدايت و ضلالت دست‏خداست كسى كه دل به خدا دهد و به او رجوع كند و پرده‏هاى جهل را از روى عقل و قلب خود دور كند خدا او را هدايت مى‏كند، و كسى كه چنين نباشد و راه گمراهى را بپيمايد خدا او را در آن راه گمراه مى‏كند.و باز شروع مى‏كند به ذكر صفات بندگانى كه به خدا رجوع مى‏كنند و راه حق را مى‏پيمايند: آنها كسانى هستند كه دلهايشان به ذكر خدا آرام مى‏گيرد، ولى افرادى كه دل به خدا ندهند معجزه نيز براى آنان فايده ندارد، و تا دل حالت پذيرش و انقياد در مقابل حق را نداشته باشد همه معجزات را تاويل و تفسير نموده به سحر و چشم‏بندى و دروغ نسبت مى‏دهند، و در آيه سى و يك مى‏فرمايد:

و لو ان قرآنا سيرت به الجبال او قطعت‏به الارض او كلم به الموتى بل لله الامر جميعا افلم يائيس الذين آمنوا ان لو يشاء الله لهدى الناس جميعا و لا يزال الذين كفروا تصيبهم بما صنعوا قارعة او تحل قريبا من دارهم حتى ياتى وعد الله ان الله لا يخلف الميعاد.

«و اگر كتابى باشد كه با اعجاز بيان كوهها را به حركت درآورد، يا زمين را بشكافد، يا مردگان را به سخن گفتن درآورد (همين قرآن كريم است كه باز ايمان نمى‏آورند).آرى در همه عوالم، امر و فرمان به دست‏خداست و هر چه بخواهد مى‏كند، آيا هنوز مؤمنان ندانسته‏اند كه اگر خدا بخواهد از روى جبر و الزام مى‏تواند تمام افراد بشر را هدايت كند (ليكن به اراده و اختيار خود آنان ايمان به خدا را واگذار كرده است كه از راه اختيار به سعادت و كاميابى رسند) و دائما و پياپى به كافران در اثر اعمال زشت و ناپسندشان كيفرهاى كوبنده و خوردكننده مى‏رسد، يا آن كوبنده‏ها نزديك خانه و ديار آنان فرود مى‏آيد تا آنكه وعده خدا در قيامت‏برسد

و البته خداوند خلف وعده نمى‏كند».

در اين آيات به طور وضوح بيان مى‏كند كه علت عدم پذيرش قرآن همان عدم تمكين دل از پذيرش حق و انقياد در برابر واقعيت است، و اگر به اين قرآن كه راقى‏ترين و عظيمترين معجزه است ايمان نياورند به كدام معجزه ديگر ايمان مى‏آورند؟ و سپس بيان افرادى را از امت‏هاى گذشته كه به جهت عناد و خودسرى به پيغمبرانشان ايمان نياوردند مى‏نمايد، و افرادى را كه به جهت پذيرش حق از مؤمنان داخل در بهشت مى‏گردند و پيغمبرانى را كه با معجزه و آيه آمدند و امت‏ها با آنها از روى مكر و خديعت رفتار كردند بيان مى‏كند تا مى‏رسد به آيه آخر سوره:

و يقول الذين كفروا لست مرسلا قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب.

«و كافران اصل نبوت تو را انكار مى‏كنند بگو تنها گواه من بر رسالت من خداست و كسى كه در نزد او علم به كتاب است‏».

در اينجا ملاحظه مى‏شود كه كافران چون قرآن كه بزرگترين معجزه است نپذيرفتند، و معجزات ديگرى كه مى‏خواستند پيغمبر براى آنها نياورد، يكسره انكار اصل نبوت را نمودند، و تا به حال انكار نمى‏كردند بلكه دنبال معجزه ديگرى مى‏گشتند، در اينجا كه اميدشان از آن معجزه قطع شد به كلى انكار كردند، و پيغمبر آن دو بار جوابى را كه بايد در آن دو مرحله راجع به حقانيت و اعجاز قرآن به آنها بدهد و گواه بر رسالت‏خود آورد اينجا آورده و فرموده است: اى مردم كافر اين قرآن كه خود عاليترين معجزه است‏بر من فرود آمده است و خداى من در اين قرآن شهادت بر رسالت من داده است و كسى كه عالم به قرآن است او گواه بر نبوت من است.

حال كه اين بحث ما در سير اجمالى سوره تمام شد وارد مى‏شويم در تفسير خود آيه:

قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب.

مراد از شهادت خدا به رسالت رسول خدا اداى شهادت است، مانند آنكه مى‏گويد:

انك لمن المرسلين على صراط مستقيم

«حقا اى رسول، تو از پيمبران و فرستادگان ما هستى به سوى بشر در راه مستقيم‏».

و مانند ساير آياتى كه به عنوان:

يا ايها الرسول و يا ايها النبى و يا به ساير عناوين مانند: محمد رسول الله، هو الذى ارسل رسوله بالهدى و دين الحق، و اطيعوا الله و رسوله، و لله العزة و لرسوله و للمؤمنين، و ما محمد الا رسول، و الله يعلم انك لرسوله، يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و آمنوا برسوله.

نظير اين آيات كه در قرآن بسيار است.و اداى شهادت به همين اقوال خداست در قرآن.

فخر رازى گويد: مراد از شهادت آن است كه خداى تعالى معجزاتى را به دست پيغمبر ظاهر كرده كه دلالت‏بر صدق دعواى او دارد، و اين مرتبه شهادت فعلى است نه قولى، و عالى‏ترين درجه شهادت است.[153] ليكن اين كلام صحيح نيست چون معجزات پيغمبر و خارق عادات را كه كفار مى‏خواستند پيغمبر انجام نداد و فقط قرآن مى‏ماند و بس، و چه لزومى دارد كه در اين صورت نزول خود قرآن را عملا شهادت خدا حساب كنيم بلكه شهادت كه همان معنى حقيقيش شهادت قولى است در قرآن راجع به رسالت رسول اكرم بسيار است [154] و علاوه، اينكه فخر گفته است: شهادت فعلى عاليتر و قويتر از شهادت قولى است، كلامى است‏خالى از حقيقت.

و اما آنكه بعضى گفته‏اند كه مراد تحمل شهادت خداست نه اداى آن.اين احتمال نيز غلط است چون تحمل خداى ناديده براى كفار چه فائده‏اى دارد، و چگونه اين شهادت براى آنها مثمر ثمر خواهد بود؟ و در اين صورت احاله به غيب بوده و كلام از درجه اعتبار ساقط مى‏گردد، چون راهى براى اثبات آن نزد كافران كه‏

منكرند نخواهد بود.

نقد و بررسي اقوال مختلف درباره من عنده علم الكتاب

و اما مراد از و من عنده علم الكتاب «و كافى است‏براى گواه بودن بين من و شما گواهى كسى كه در نزد او علم كتاب است‏».

بعضى گفته‏اند كه مراد خود خداست، و فخر رازى اين قول را نسبت‏به حسن بصرى و سعيد بن جبير و زجاج داده است.[155] و زمخشرى [156] و فخر رازى[157] از حسن بصرى نقل كرده‏اند كه او گفته است: لا و الله ما يعنى الا الله «سوگند به خدا كه خدا در اينجا خودش را قصد كرده است‏».و سيوطى گويد كه: ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم از مجاهد تخريج‏حديث كرده‏اند كه او گفته است: مراد خود خداى عز و جل است. [158]

اين احتمال صحيح نيست، چون اولا خلاف ظاهر عطف است كه دلالت‏بر مغايرت دارد، و ثانيا عطف صفت‏بر ذات غلط است، و همانطورى كه فخر رازى گويد: صحيح نيست كه بگوئيم: شهد بهذا زيد و الفقيه «به اين امر زيد و فقيه گواهى دادند».و مراد از فقيه خود زيد باشد، بلكه بايد گفت: زيد فقيه شهادت داده است.[159]

و علامه طباطبائى به اين معنى تصريح كرده‏اند و گفته‏اند كه: از همين جهت زمخشرى عبارت حسن را تاويل كرده و جمله اول را به جمله صفتيه تبديل كرده است و گفته: كفى بالذى يستحق العبادة و بالذى يعلم علم ما فى اللوح المحفوظ الا هو شهيدا بينى و بينكم.[160] يعنى كافى است آن كسى كه مستحق عبادت است و آن كسى كه علم لوح محفوظ را دارد آنكه گواه بين من و شما باشد». و در اينجا به جاى لفظ جلاله «الله‏» كه دلالت‏بر ذات مى‏كند لفظ الذى يستحق العبادة

‏را كه جمله وصفيه است قرار داده است [161]

البته اين كار را زمخشرى كرده تا ردائت و پستى كلام را توجيه كند و براى تفسير حسن بصرى وجهى تصور كند.ولى بايد دانست تبديل لفظى به لفظ ديگر كه داراى معنى صحيحى باشد موجب صحت لفظ اول نخواهد شد، و چون لفظ اول كه دلالت‏بر ذات كند در قرآن مجيد وارد است لذا عطف صفت‏بر آن قبيح است.علاوه بر اين از آنچه سابقا گفتيم كه مراد از شهادت خدا به رسالت پيغمبر آيات وارده قرآنى است كه رسالت آن حضرت را تصديق مى‏كند در اين صورت مناسب است كه آن آيات به ذات مقدس نسبت داده شود كه داراى جميع صفات كمال است نه به معناى وصفى، چون شهادت ذات پروردگار از همه قسم از اقسام شهادات بالاتر است.قال سبحانه:

قل اى شى‏ء اكبر شهادة قل الله شهيد بينى و بينكم[162].و اينكه زجاج گفته است كه: صحيح نيست‏خدا در صدق حكم خود استشهاد به غير خود نمايد تمام نيست زيرا همانطور كه فخر رازى گويد: چگونه جايز است‏خدا براى اثبات مطلب خود و صدق گفتارش به انجير و زيتون و التين و الزيتون سوگند ياد كند ليكن جايز نباشد كه عالم به كتاب را شاهد بگيرد؟! [163]

احتمال دوم آن است كه مراد به كتاب تورات و انجيل باشد و مراد از عالمين به كتاب علماى يهود و نصارى، و بر همين اساس سيوطى گويد: ابن جرير از طريق عوفى از ابن عباس روايت كرده است كه از او سئوال شد: و من عنده علم الكتاب؟ قال: هم اهل الكتاب من اليهود و النصارى [164]چون يهود و نصارى در تورات و انجيل علائم نبوت پيغمبر آخر الزمان را خوانده‏اند و به آنچه انبياء بشارت داده‏اند مطلعند.

اين احتمال نيز صحيح نيست چون در آيه مباركه شهادت و گواهى عالم به كتاب را ذكر كرده است نه مجرد علم را، و اين سوره همانطور كه ذكر شد در مكه بر پيغمبر فرود آمده است و در مكه يك نفر از علماى يهود و نصارى به رسول خدا ايمان

نياورد و شهادت به رسالت او نداد.مبارزه رسول خدا و دعوت آن حضرت در مكه فقط با مشركين قريش بوده است و در اين صورت معنى ندارد كه رسول خدا احتجاج كند در رسالت‏خود به شهادت كسى كه او شهادت نداده است.و بعضى گفته‏اند كه مراد از شهادت در اينجا تحمل شهادت است نه اداى شهادت، و تحمل شهادت مستلزم اين نيست كه شاهد در هنگام شهادت يعنى در وقت تحمل، ايمان به رسالت داشته باشد.بنابراين مراد از عالم به كتاب علماء يهود و نصارى هستند كه خود داشته باشد.بنابراين مراد از عالم به كتاب علماء يهود و نصارى هستند كه خود متحمل چنين گواهى طبق تورات و انجيل هستند گر چه هنوز آنها ايمان نياورده‏اند [165]

اين احتمال نيز غلط است زيرا در اين صورت مرجع احتجاج رسول خدا با مشركين قريش به علم علماء اهل كتاب خواهد بود گر چه هنوز ايمان نياورده و به رسالتش اعتراف ننموده‏اند، و شهادت كسى كه خود مؤمن نيست و اقرار و اعتراف ندارد چگونه صحيح است؟ و اگر اين معنى قابل قبول باشد سزاوار بود كه رسول خدا به علم خود مشركين احتجاج كند چون اعجاز قرآن بر آنها ثابت و حجت تمام بود و بنابراين بايد خود آنها را بر رسالت‏خود گواه گيرد چرا عدول كرد به تحمل شهادت اهل كتاب؟ با آنكه مشركين با آنها در انكار رسالت‏شريك و در كفر مشترك بودند.علاوه بر اين سابقا گفتيم كه مراد از شهادت اداى آن است نه تحمل آن چون تحمل آن در خداوند عز و جل قاطع عذر براى مشركين نبوده و احاله به غيب خواهد بود.

احتمال سوم آن است كه: مراد از كتاب، لوح محفوظ، و عالم به كتاب جبرائيل باشد.سيوطى گويد: ابن ابى حاتم از سعيد بن جبير تخريج‏حديث كرده كه او در تفسير اين آيه گفته است:

من عنده علم الكتاب جبريل [166]

اين احتمال نيز صحيح نيست زيرا براى مشركين كه جبرائيل را قبول ندارند و شهادت جبرائيل كه جز وعده به غيب و فرار از احتجاج در نزد آنها چيز ديگرى نيست چه فائده‏اى دارد؟ و در اين صورت اگر پيغمبر به جاى جبرائيل تمام فرشتگان از ميكائيل و اسرافيل و عزرائيل و بقيه فرشتگان ملا اعلى را شاهد بگيرد براى مشركين بى‏فائده بوده و قاطع عذر نخواهد بود.

احتمال چهارم آن است كه: مراد از اهل كتاب، افرادى باشند از علماء يهود و نصارى كه ايمان آورده‏اند و بر رسالت آن حضرت گواهى مى‏دهند مانند عبد الله بن سلام و سلمان فارسى و جارود و تميم دارى [167] و سيوطى گويد: عبد الرزاق و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم از قتاده تخريج روايت كرده‏اند كه او گفته: كان من اهل الكتاب قوم يشهدون بالحق و يعرفونه، منهم عبد الله بن سلام و الجارود و تميم الدارى و سلمان الفارسى [168]

و اين قول نيز باطل است چون اين افراد همه در مدينه اسلام آوردند و آيه مباركه قل الله شهيد بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب در مكه نازل شده است، و معنى ندارد كه رسول خدا در مكه با مشركين قريش احتجاج نموده و دليل رسالت‏خود را شهادت افرادى بياورد كه بعدا در مدينه ايمان مى‏آورند.

و قول بعضى كه گفته‏اند: مكى بودن اين آيه منافات ندارد كه اخبار از شهادت آينده باشد، مردود است‏به اينكه اين قسم احتجاج از درجه اعتبار ساقط و حجت را تا حد زيادى پائين آورده و ضعيف و ساقط مى‏كند چون در مقابل گروهى كه الآن مى‏گويند: لست مرسلا «تو رسول خدا نيستى‏» اگر جواب گفته شود: كه من رسول خدا هستم به دليل آنكه چندين سال ديگر در مدينه بعضى از علماء اهل كتاب شهادت بر رسالت من مى‏دهند معلوم است كه چقدر ضعيف و بى‏اساس است.[169]

احتمال پنجم آنكه: خصوص عبد الله بن سلام باشد كه از علماء يهود و در مدينه در وقت هجرت رسول خدا ايمان آورده است. سيوطى گويد: ابن سعد و ابن ابى شيبة و ابن جرير و ابن منذر از مجاهد تخريج كرده‏اند كه انه كان يقرا: «و من عنده علم الكتاب‏»، قال: هو عبد الله بن سلام [170]

و گويندگانى كه مى‏گويند اين آيه راجع به عبد الله بن سلام است‏بسيار پافشارى دارند، ليكن اين قول نيز باطل است چون همان طور كه در رد احتمال چهارم

‏گفتيم سوره رعد مكى است و عبد الله بن سلام در مدينه ايمان آورده و او را گواهى گرفتن در برابر مشركين مكه، اسقاط حجت و فرار از ميدان احتجاج است، و حاشا لله و لرسوله.بعضى گويند: مكى بودن سوره منافات ندارد كه بعضى از آيات آن مدنى باشد، و ممكن است تمام آيات سوره رعد در مكه نازل شده باشد ليكن اين آيه در مدينه نازل شده و در شان عبد الله بن سلام باشد.جواب آن است كه مجرد احتمال، جواز اثبات مدنى بودن آيه‏اى را در سوره‏اى مكى نمى‏كند و بايد براى اثبات اين معنى نقل صحيح و قابل اعتماد در ميان باشد، و در اينجا علاوه بر آنكه چنين نقلى نيست جمهور از علماء تصريح كرده‏اند كه اين آيه مكى است كما اينكه از بحر نقل شده است [171]

و سيوطى گويد: سعيد بن منصور و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و نحاس در كتاب «ناسخ‏» خود از سعيد بن جبير خريج‏حديث كرده‏اند كه:

سئل عن قوله: و من عنده علم الكتاب اهو عبد الله بن سلام رضى الله عنه؟ قال: و كيف و هذه السورة مكية؟! [172]

«چون از سعيد بن جبير سئوال كردند كه آيا مراد از عالم به كتاب عبد الله بن سلام است؟ در پاسخ گفت: چگونه اين كلام صحيح است در حالى كه سوره رعد در مكه نازل شده است؟!».

و ابن عبد البر در شرح حالات عبد الله بن سلام گويد: و قد قيل فى قول الله عز و جل: و من عنده علم الكتاب - هو عبد الله بن سلام - و انكر ذلك عكرمة و الحسن و قالا: كيف يكون ذلك و السورة مكية و اسلام عبد الله بن سلام كان بعد[173] «در آيه مباركه گفته شده است كه مراد به عالم به كتاب عبد الله بن سلام است، ليكن اين گفتار را عكرمه و حسن بصرى رد كرده‏اند و گفته‏اند: چگونه اين حرف صحيح است‏با اينكه مى‏دانيم سوره رعد در مكه نازل شده است و اسلام عبد الله بن سلام بعد از آن بوده است‏».

و سيوطى گويد: ابن منذر از شعبى تخريج روايت كرده است كه او گفته است: ما نزل فى عبد الله بن سلام - رضى الله عنه - شيى‏ء من القرآن [174] «درباره عبد الله بن سلام هيچ آيه‏اى در قرآن مجيد نازل نشده است‏».

و نيز سيوطى گويد: عبد الرزاق و ابن منذر از زهرى تخريج ‏حديث كرده ‏اند

قال: كان عمر بن الخطاب شديدا على رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم، فانطلق يوما حتى دنا من رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و هو يصلى فسمعه و هو يقرا: «و ما كنت تتلو من قبله من كتاب و لا تخطه بيمينك اذا لارتاب المبطلون - حتى بلغ - الظالمون‏».و سمعه و هو يقرا: «يقول الذين كفروا لست مرسلا - الى قوله - علم الكتاب‏»، فانتظره حتى سلم فاسرع فى آثره فاسلم[175]

«زهرى گويد: عمر بن خطاب با رسول خدا بسيار دشمن و سخت‏بود تا آنكه روزى آمد و در حالى كه رسول خدا مشغول خواندن نماز بودند به آن حضرت نزديك شد، گوش فرا داد شنيد كه رسول خدا اين آيه را مى‏خوانند كه خدا به او خطاب نموده كه «قبل از رسالتت تو كتاب نمى‏خواندى! و با دست‏خود چيزى نمى‏نوشتى! اگر چنين بود منكران به شك مى‏افتادند (و نبوت تو را حمل بر علوم كتابى و حصولى مى‏كردند)».و باز گوش داد شنيد پيغمبر اين آيه را مى‏خوانند: «مردم كافر مى‏گويند: تو رسولخدا نيستى. بگو بهترين و كافى‏ترين گواه من خداست و كسى كه در نزد او علم كتاب است‏».عمر صبر كرد تا نماز رسول خدا تمام شد و دنبال پيغمبر به سرعت رفت و اسلام آورد».

همه مى‏دانند كه اسلام عمر در سال ششم بعثت در مكه بوده است و همين دليل است‏بر آنكه آيه كفى بالله شهيدا در مكه نازل شده است نه در مدينه و ربطى به عبد الله بن سلام ندارد.از همه اين مطالب گذشته همانطور كه مفصلا شرح داديم معلوم شد كه سوره رعد همه آياتش مانند زنجير به هم مربوط است و اين آيه ناظر به آيه اول و آيه نوزدهم و جوابگوى مشركين در آيه هفتم و بيست و هفتم است، به طورى كه نتيجه و محصل سوره به اين آيه دست مى‏آيد.و چقدر بى‏مورد است كه سوره در مكه نازل شود و اين آيه كه اختتام و محصل سوره است تا زمان غير محدود و چندين سال بعد در مدينه به تاخير افتد! و عجيب است كه بعضى مانند ابو السعود [176] و ابن تيميه [177] دعواى‏

اتفاق كرده‏اند كه اين آيه در مدينه نازل شده است.