ابو الفتوح رازى در وجه انحصار شاهد به على بن ابيطالب و دفع احتمالات ديگر بيانى لطيف دارد، و چون اول، احتمالات و اقوال وارده را در شاهد بيان نموده و سپس با آن بيان شيرين دفع مى‏كند لذا ما نيز اولا اقوال را بيان و سپس بيان او را در رد اين احتمالات ذكر مى‏كنيم.گويد: در مفسران اختلافى نيست كه مراد از صاحب بينه رسول خداست‏بلكه خلاف در معناى شاهد است. عبد الله و علقمه و ابراهيم و مجاهد و ابو صالح و ابو العاليه و عكرمه گفته‏اند كه مراد جبرائيل است، و حسن بصرى و قتاده گفته‏اند: مراد زبان رسول خدا است، و بعضى گفته‏اند: مراد چهره و صورت رسول الله است، چون شمايل و سيماى آن وجود مبارك طورى بوده كه هر كس بدان نظر مى‏نموده است‏بر نبوت و رسالت آن حضرت اعتراف مى‏نموده است، و حسين بن فضل گفته است: مراد از شاهد قرآن است و اين نظم عجيب و اسلوب شگفت‏انگيز و اعجاز آن بهترين گواه و سند نبوت است، و ابن جريج و مجاهد گفته‏اند: مراد از شاهد همان فرشته‏اى است كه از رسول خدا مراقبت و محافظت مى‏نمود و او را تاييد و تقويت مى‏كرد، و بعضى ديگر گفته‏اند: مراد خود رسول خداست [235].و اين احتمالات و اقوال را گر چه به مفسران نسبت داده‏اند ليكن مضطرب و ناپسند به نظر مى‏رسد به علت آنكه هر يك از آنها خلاف ظاهر آيه: و يتلوه شاهد منه است چون در اين جمله سه كلمه به كار آمده است: اول - لفظ يتلوه كه به‏

معنى پهلو و كنار و دنبال آمدن است، دوم لفظ شاهد كه به معنى گواه است، و سوم لفظ منه كه ضميرى است كه مرجعش رسول است كه همان صاحب بينه باشد.و با ملاحظه اين سه كلمه تمام احتمالاتى كه مفسرين داده‏اند اشتباه است.

اما آن كسى كه گفته است: مراد از شاهد جبرائيل يا فرشته موكل به حضرت رسول الله است، اين قول باطل مى‏شود به كلمه منه چون فرشته و جبرائيل از جنس رسول خدا نيستند، آنها از ملائكه، و رسول خدا از جنس بشر است، و ضمير منه دلالت دارد كه آن شاهد از جنس رسول خداست.و اما آن كسى كه گفته است: مراد از شاهد قرآن است، اين قول باطل است‏به لفظ يتلوه و لفظ منه چون قرآن در كنار و عقب پيغمبر نيست، و علاوه از جنس آن حضرت هم نيست.و اما آن كسى كه گفته است: مراد زبان رسول الله است اين گفتار باطل است‏به لفظ يتلوه و به لفظ شاهد چون زبان حضرت رسول به دنبال او نيست و علاوه زبان كسى گواه بر صحت دعواى آن كس نخواهد بود.

و اما آن كسى كه گفته است: خود حضرت رسول است، اين گفتار به كلى از درجه اعتبار ساقط است چون منافات دارد با لفظ يتلوه و لفظ شاهد و لفظ منه، چون رسول الله در عقب خودش نيست و شاهد بر خودش نيست و از خودش نيست.و چون تمام اين احتمالات و اقوال باطل شد متيقن آن است كه مراد از شاهد همان كسى باشد كه مؤالف و مخالف از رسول خدا روايت كرده‏اند كه شان نزول اين آيه درباره اوست و او امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه‌السّلام است كه هم با لفظ يتلوه و لفظ شاهد و لفظ منه سازگار و مناسب است، چون آن حضرت در كنار و به دنبال رسول خدا بوده است و بر نبوت آن حضرت پيوسته گواه صادق، و علاوه از جنس بشر و از خود رسول خدا بوده است [236]

بارى نزديكترين آيات از نقطه‏نظر دلالت و معنى به آيه مورد بحث ما آيات وارده در سوره 46 احقاف آيه 10 تا 12 است:

قل ارايتم ان كان من عند الله و كفرتم به و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فآمن و استكبرتم ان الله لا يهدى القوم الظالمين و قال الذين كفروا للذين آمنوا لو كان خيرا ما سبقونا اليه و اذ لم يهتدوا به فسيقولون هذا

افك قديم و من قبله كتاب موسى اماما و رحمة و هذا كتاب مصدق لسانا عربيا لينذر الذين ظلموا و بشرى للمحسنين.

مراد از شاهد در آيه و شهد شاهد علي مثله

از ملاحظه و مقايسه اين دو دسته از آيات اولا ظاهر مى‏شود كه در هر دو دسته قرآن يا بينه الهيه را كه مشركين منكرند به عنوان استفهام انكارى بيان مى‏فرمايد.و ثانيا در هر دو دسته تورات را كه كتاب هدايت‏خلق و رحمت است‏بيان مى‏كند كه قبل از قرآن آمده و زمينه را براى كتاب خدا: قرآن مجيد باز مى‏كند و قرآن نيز مصدق آن است، و علاوه قرآن كتاب تازه‏اى نيست كه مشركين از قبول آن ابا و امتناع كنند بلكه نظير آن كه تورات باشد قبل از آن آمده و مطالب و آيات قرآن به پيرو همان مطالب تورات در اخلاق و احكام و معارف بوده و تصديق كننده آن است‏بنابراين وجهى براى استنكاف آنها به نظر نمى‏رسد، كما آنكه قبل از آن در آيه 9 فرموده است:

قل ما كنت‏ بدعا من الرسل. ثالثا همانطور كه در آيه مورد بحث: و يتلوه شاهد منه مراد وصى رسول خدا امير المؤمنين عليه‌السّلام است كه سند نبوت و گواه بر رسالت رسول الله است همچنين در بنى اسرائيل وصى حضرت موسى، يوشع بن نون سند نبوت حضرت موسى و گواه بر رسالت او بوده و ايمان به او آورده است، و لذا مى‏فرمايد: و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله «يكنفر از بنى اسرائيل گواهى بر مثل قرآن داد كه همان تورات باشد»[237].

و طبق روايات مستفيضى كه از رسول خدا روايت كرده‏اند كه آنچه در امت‏هاى گذشته واقع شده در امت من طابق النعل بالنعل و القذة بالقذة واقع خواهد شد استفاده مى‏شود كه گواهى على بن ابيطالب عليه‌السّلام بر نبوت رسول خدا طبق همان گواهى وصى موسى است نسبت‏به نبوت آن حضرت.بنابراين با مقايسه و تطبيق اين دو دسته از آيات يعنى آيات مورد بحث در سوره هود و آيات وارده در سوره احقاف به دست مى‏آيد كه شاهد از بنى اسرائيل كه گواهى بر صحت مثل قرآن كه تورات باشد داده است نظيرش گواهى شاهد از جنس رسول خداست كه گواهى بر صحت نبوت خود رسول خدا داده است، و شاهد بر گفتار ما روايتى است كه سيوطى در تفسير خود آورده و گويد: سعيد بن منصور و ابن جرير و ابن منذر از مسروق - رضي الله عنه - تخريج كرده‏اند در قول خداى تعالى: و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله قال: موسى مثل محمد، و التوراة مثل القرآن فآمن هذا بكتابه و نبيه و كفرتم يا اهل مكة [238]

«مى‏گويد در تفسير شهد شاهد على مثله كه: موسى مثل محمد است و تورات مثل قرآن است، پس آن فرد از بنى اسرائيل به كتابش تورات و به پيغمبرش ايمان آورد و شما اى اهل مكه به كتاب پيغمبرتان قرآن و به نبوت او منكر شديد».

و عجيب آنكه غالب مفسرين حتى مفسرين شيعه مراد از شاهد را در آيه و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله عبد الله بن سلام گفته اند؛ حتي مرحوم طبرسي

و فيض كاشاني [239] و استادنا الاعظم علامه طباطبائي[240] مد ظله تصريح به اين معنى نموده‏اند.و نيز روايتى در اين باب سيوطى نقل كرده است كه: ابو يعلى و ابن جرير و طبرانى و حاكم تخريج كرده‏اند از عوف بن مالك اشجعى كه گفت: روز عيد يهود بود كه رسول خدا در مدينه به سوى كنيسه آنان رفت من هم با آن حضرت رفتم، جماعت‏يهود از دخول ما ناراحت‏شدند.رسول خدا به آنان گفت: دوازده مرد از مردان خود را نشان دهيد كه بگويند: لا اله الا الله محمد رسول الله تا خدا غضب خود را از هر يهودى كه در زير سفره آسمان قرار گرفته است‏بردارد.همه ساكت‏شدند و هيچيك جواب رسول خدا را ندادند، براى مرتبه دوم رسول خدا همان كلمات را تكرار نمود هيچكس پاسخ نداد، براى بار سوم تكرار فرمود هيچكس جواب نداد. حضرت فرمود: شما از پذيرش خوددارى كرديد، سوگند به خدا من حاشرم و من عاقبم و من مقفى هستم، چه ايمان بياوريد و چه تكذيب كنيد.و حضرت از كنيسه مشغول به خارج شدن شد كه ناگهان مردى از عقب او رسيد و گفت: اى محمد همانطور كه گفتى هستى، و سپس آن مرد رو كرد به جماعت‏يهوديان و گفت: اى طائفه يهود شما مرا چگونه مردى مى‏شناسيد؟ گفتند: سوگند به خدا در ميان همه طائفه از تو و از پدر تو و از جد تو عالمتر به كتاب خدا تورات و فقيه‏تر سراغ نداريم.آنگاه گفت: من خدا را گواه مى‏گيرم كه محمد همان پيامبرى است كه شما علامت او را در تورات و انجيل مى‏خوانيد.همه گفتند: دروغ مى‏گوئى و مرد بدى هستى و او را رد كردند.در اين حال حضرت رسول فرمودند: اى جماعت‏يهود شما دروغ مى‏گوئيد و گفتار شما قبول نمى‏شود.عوف بن مالك گويد: ما سه نفر: من و رسول خدا و عبد الله بن سلام از كنيسه خارج شديم كه خدا اين آيه را فرستاد: قل ارايتم ان كان من عند الله و كفرتم به و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله فآمن و استكبرتم ان الله لا يهدى القوم الظالمين.

«اى پيغمبر به اين جماعت‏يهود بگو: اگر اين قرآن يا نبوت من از جانب خدا باشد و شما به آن كافر شديد و ليكن از بنى اسرائيل يك نفر از شما به مثل آن شهادت‏

داده و ايمان آورد و شما استكبار ورزيديد خداوند مسلما گروه ستمكاران را هدايت نخواهد نمود» [241]

ليكن ما همانطور كه ذكر كرديم مراد از شاهد يك نفر از بنى اسرائيل است كه در زمان حضرت موسى به تورات گواهى داده و اين بر وصى آن حضرت يوشع بن نون منطبق مى‏شود و اين آيه از عبد الله بن سلام دور است.

اما اولا - سوره احقاف در مكه نازل شده است و اسلام عبد الله بن سلام در مدينه بوده است و معنى ندارد كه رسول خدا شهادت كسى را كه هنوز اسلام نياورده و غائب است و چندين سال ديگر اسلام مى‏آورد و فعلا سند نبوت است و شاهد بر حقانيت‏خود در مقابل مشركين قريش و منكرين قرآن قرار دهد.

و اما ثانيا - در آيه مباركه صراحت دارد كه اين شاهد شهادت بر مثل قرآن داده است نه بر خود قرآن، و مراد تورات است، و شهادت بر تورات به چه درد مشركين مى‏خورد؟ به خلاف قوله و يتلوه شاهد منه كه امير المؤمنين شهادت بر خود نبوت داده است.و اما شهادت آن فرد از بنى اسرائيل در زمان حضرت موسى به نبوت او يا به تورات، مثمر ثمر بوده و سند براى نبوت او خواهد بود.

و اما ثالثا - اسلام عبد الله بن سلام در بدو هجرت رسول خدا به مدينه بوده است نه بعد از استقرار آن حضرت در مدينه و روز عيد يهود.ابن عبد البر در ترجمه عبد الله بن سلام گويد: عبد الله بن سلام فرزند حارث اولا اسرائيلى بوده و سپس انصارى شده است. كنيه او ابو يوسف است و از اولاد يوسف فرزند حضرت يعقوب است، و هم سوگند با انصار بوده است، و گفته شده است كه هم سوگند با قوافله (نام گروهى از انصار) بوده است كه از بنى عوف بن خزرج‏اند.اسم او در جاهليت‏حصين بود و چون اسلام آورد رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نام او را عبد الله گذاردند و در سنه چهل و سه (43) در مدينه در زمان معاويه از دنيا رفت، و او يكنفر از علماء يهود بود و در وقت ورود رسول خدا به مدينه اسلام آورد.

عبد الله بن سلام گويد: من با جماعتى از اهل مدينه در وقت ورود رسول خدا به مدينه براى تماشاى آن حضرت خارج شديم، من در آن حضرت خوب‏

نگريستم و در سيما و چهره او دقت كردم ديدم چهره چهره مرد دروغگو نيست، و اولين جمله‏اى را كه از او شنيدم اين بود كه مى‏فرمود: ايها الناس افشوا السلام، و اطعموا الطعام، و صلوا الارحام، و صلوا بالليل و الناس نيام، تدخلوا الجنة.

«اى مردم بر يكديگر همگى سلام ظاهر و آشكار بنمائيد، و از طعام، مردم را اطعام كنيد، و صله رحم‏هاى خود را بنمائيد، و در شب هنگام خوابيدن مردم نماز بخوانيد كه در اين صورت داخل بهشت‏خواهيد شد» [242]

و رابعا - سياق جمله : قل ارايتم ان كان من عند الله و كفرتم به و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله

دلالت دارد كه خطاب رسول خدا در اين جمله با بنى اسرائيل نبوده است.

و خامسا - انجيل از كتب يهود نيست و يهوديان ابدا انجيل را قبول ندارند بلكه به حضرت مريم نسبت عمل زشت مى‏دهند و حضرت عيسى را زنازاده مى‏دانند.در اين صورت طبق اين روايت چگونه ممكن است كه عبد الله بن سلام به جماعت‏يهود بگويد: من خدا را گواه مى‏گيرم كه محمد همان پيغمبرى است كه شما علامتهاى او را در تورات و انجيل مى‏خوانيد؟!

از مجموع اين مطالب به دست مى‏آيد كه اين روايت مجعول است.و از همه اينها گذشته رواياتى از طريق عامه وارد است كه راجع به عبد الله بن سلام آيه‏اى در قرآن نازل نشده است و يا آنكه اين آيه راجع به او نيست.سيوطى گويد: ابن منذر از شعبى تخريج روايت كرده است كه او گفت:

ما نزل فى عبد الله بن سلام شى‏ء من القرآن [243] «درباره عبد الله بن سلام هيچ آيه در قرآن نيامده است‏». و نيز گويد: عبد الله بن حميد و ابن منذر از عكرمه تخريج روايت كرده‏اند كه در آيه و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله، قال: ليس بعبد الله بن سلام، هذه الآية مكية فيقول من آمن من بنى اسرائيل كمن آمن بالنبى صلى الله عليه و آله و سلم [244] «عكرمه گفته است: اين آيه در مكه نازل شده است و راجع به عبد الله بن سلام نيست، و آيه معنيش اين است كه آن كسى كه از بنى اسرائيل به تورات و حضرت موسى ايمان آورده است مثل كسى است كه از اين

امت‏به قرآن و حضرت رسول الله ايمان آورده است‏».

و نيز گويد: ابن جرير و ابن ابى‏حاتم از مسروق تخريج روايت كرده‏اند كه او گفت: قوله: و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله.قال: و الله ما نزلت فى عبد الله بن سلام، ما نزلت الا بمكة و انما كان اسلام ابن سلام بالمدينة، و انما كانت‏خصومة خاصم بها محمد صلى الله عليه و آله و سلم [245] «مسروق گفته است: سوگند به خدا كه آيه و شهد شاهد درباره عبد الله بن سلام نازل نشده است، اين آيه در مكه نازل شده و اسلام عبد الله بن سلام در مدينه بوده است.و اما قضيه ابن سلام در مدينه در يك مرافعه‏اى بوده است كه در آن رسول خدا دخالت كرده‏اند».

بارى نزول اين آيه در شان عبد الله بن سلام به قدرى بعيد است كه بعضى براى تصحيح اين مطلب ناچار شده‏اند بگويند كه آيه در مكه نازل شده و عبد الله بن سلام در مدينه بوده است.سيوطى گويد: حسن بن مسلم تخريج روايت كرده كه: نزلت هذه الآية بمكة و عبد الله بن سلام بالمدينة [246] «اين آيه در مكه آمده و عبد الله در مدينه بوده است‏».

و نيز گويد: ابن سعد و ابن عساكر از حسن بصرى تخريج‏حديث كرده‏اند كه: نزلت‏حم و عبد الله بالمدينة مسلم [247]«سوره احقاف در وقتى كه در مكه نازل شد عبد الله بن سلام در مدينه مسلمان بوده است‏». و اين دو روايت نيز صحيح نيست زيرا كه گفتيم: در وقت نزول سوره احقاف عبد الله بن سلام مسلمان نبوده است.و همانطور كه در تفسير آيه و من عنده علم الكتاب گفتيم، فقط خود عبد الله بن سلام و فرزندش و نوه‏اش اين نسبت را به خود مى‏دهند و كس ديگر به آنها نسبت نداده است.

ولى در آيه و من عنده علم الكتاب چون شان نزولش درباره امير المؤمنين عليه‌السّلام است علماى شيعه - رضوان الله عليهم - در اثبات آنكه اين آيه درباره عبد الله بن سلام نيست پافشارى نموده و اثبات كرده‏اند، و اما در آيه و شهد شاهد چون شان نزولش راجع به آن حضرت نيست لذا اهميتى نداده و با فحص كمترى از مطلب عبور كرده، و طبق گفته بعضى از اهل تسنن آنها هم گفته‏اند راجع‏

به عبد الله بن سلام است، با آنكه اين آيه در شان يوشع بن نون وصى موسى قرين و عديل على بن ابيطالب وصى محمد صلى الله عليه و آله و سلم است، و دو آيه علم الكتاب و شهد شاهد در امكان نزولش درباره عبد الله بن سلام و عدم امكان نزولش هيچ تفاوتى ندارند و هر دو آيه در مكه نازل شده است.اگر در يكى جايز باشد در ديگرى هم جايز است و اگر در آن جايز نباشد در ديگرى هم جايز نخواهد بود.

و علاوه عبد الله بن سلام كه بعضى او را مجهول الحال دانند و با امير المؤمنين بعد از عثمان، به خلافت‏بيعت نكرد چه قدر و قيمتى دارد كه رسول خدا در مقابل مشركين براى شهادت او درجه و منزلتى قائل شود و با نبوت خود و كتاب تورات كه هادى مردم و كتاب رحمت است او را قرين و عديل قرار دهد.بارى اين تحقيقى بود كه در اطراف آيه و شهد شاهد من بنى اسرائيل على مثله نموديم.حال بيائيم سر آيه مورد بحث:

و يتلوه شاهد منه.

درباره اين آيه رواياتى كه از طريق شيعه و سنى راجع به امير المؤمنين عليه‌السّلام است‏بسيار زياد است و ما براى نمونه چند روايت را كه به مضامين مختلفه بيان شده است ذكر مى‏كنيم.

اول - يك دسته رواياتى است كه از ابن عباس نقل شده است.از موفق بن احمد خوارزمى روايت است فى قوله تعالى: افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه. قال ابن عباس: هو على يشهد للنبى و هو منه [248]. «در اين آيه شريفه ابن عباس گفته است مراد از شاهد على است كه شهادت بر نبوت پيغمبر مى‏دهد و از جنس خود پيغمبر است‏». و اين روايت را نيز علامه طباطبائى از «تفسير برهان‏» از خوارزمى نقل كرده‏اند [249].

و نيز ابراهيم بن محمد حموينى كه از فضلاء عامه است در «فرائد السمطين‏» با سلسله سند متصل خود از ابن عباس نقل كرده است كه: «افمن كان على بينة‏» رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم «و يتلوه شاهد منه‏» على عليه‌السّلام خاصة [250].

«ابن عباس گفته است كه مراد از شاهد فقط على بن ابيطالب است‏».و نيز اين روايت را حاكم حسكانى با همين عبارت ذكر كرده است [251].و نيز ثعلبى در تفسير خود با همين عبارت از ابن عباس آورده[252].و علامه طباطبائى از ثعلبى نقل كرده‏اند [253] و نيز على بن عيسى اربلى در «كشف الغمة‏» از ابن عباس ذكر كرده است [254].

مراد از شاهد اميرالمؤمنين عليه‌السّلام است به روايت آنس

دوم - رواياتى است كه از انس بن مالك روايت‏شده است.حماد بن سلمه از ثابت از انس روايت كرده است: «افمن كان على بينة من ربه‏».قال: هو رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم «و يتلوه شاهد منه‏» هو على بن ابيطالب عليه‌السّلام، كان و الله لسان رسول الله [255]. «در اين آيه و يتلوه شاهد منه انس بن مالك گفته است مراد على بن ابيطالب است، و سوگند به خدا كه او زبان رسول خدا بوده است‏».

و نيز اين روايت را از انس حاكم حسكانى با سلسله سند متصل خود روايت كرده و در آخرش اين جمله را اضافه دارد كه: كان و الله لسان رسول الله الى اهل مكة فى نقض عهدهم مع رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم [256].

«سوگند به خدا كه على بن ابيطالب زبان رسول خدا بوده است‏به سوى اهل مكه هنگامى كه پيمان خود را با رسولخدا شكستند».

سوم - رواياتى است كه از خود رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم روايت‏شده است.ابن مغازلى شافعى گويد: قوله تعالى: افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه. قال رسول الله: انا على بينة من ربه و على الشاهد [257]. «ابن مغازلى گويد كه از رسول خدا روايت است كه فرمود: مراد از آن كسى كه در اين آيه صاحب بينه است من هستم و مراد از شاهد على است‏». و نيز حاكم حسكانى با دو سند يكى از محمد بن احمد بن‏

محمد مفيد [258] و ديگرى از ابن عباس اين روايت را از رسول خدا نقل كرده است[259].و نيز سيوطى اين حديث را از رسول خدا با مختصر اختلافى در لفظ ذكر كرده است [260].

چهارم - رواياتى است كه از حضرت امام محمد باقر عليه‌السّلام آمده است.على بن ابراهيم در تفسير خود با اسناد متصل از ابو بصير و فضيل روايت كند كه: عن ابى جعفر عليه‌السّلام قال قال: انما نزلت: افمن كان على بينة من ربه يعنى رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم و يتلوه شاهد منه ، اماما و رحمة[261] - الحديث.

«حضرت در اين آيه فرموده‏اند: مراد از بينه رسول خداست و مراد از شاهد امير المؤمنين است، و صفت امام و رحمت در آيه اختصاص به آن حضرت دارد نه به تورات، ولى تقديم و تاخيرى شده تا صفت توراة شود.

پنجم - روايتى است كه از حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام وارد شده است.محمد بن يعقوب كلينى با سند متصل خود از احمد بن عمر حلال روايت كرده است كه او گويد: سالت ابا الحسن عليه‌السّلام عن قول الله عز و جل: افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه فقال: امير المؤمنين عليه‌السّلام الشاهد من رسول الله على بينة من ربه [262].

«حلال گويد: از تفسير اين آيه مباركه از حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام سئوال كردم فرمود: امير المؤمنين عليه‌السّلام شاهد رسول خدا و رسول خدا صاحب بينه از طرف پروردگار خود بوده است‏».

مراد از شاهد اميرالمؤمنين عليه‌السّلام است به روايت قيس

ششم - روايتى است كه از قيس بن سعد بن عباده آمده است.سليم بن قيس هلالى كوفى گويد [263]: من اين حديث را از قيس بن سعد بن عباده در مشاجره‏اى كه بين او و معاويه اتفاق افتاد نقل مى‏كنم: قيس به معاويه گفت: در وقتى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم رحلت نمود، انصار نزد ابو بكر آمدند و گفتند: آيا با سعد بن عباده بيعت

مى‏كنى؟ كه ناگهان جماعت قريش به سقيفه بنى ساعده آمدند و با حجت على بن ابيطالب و اهل بيت او احتجاج كردند و با آن برهان و بر اساس قرابت و نزديكى او به رسول خدا با ما مخاصمه نمودند و ما را محكوم كردند و سپس خلافت را براى خود ربودند، هم به انصار و هم به آل محمد ظلم كردند.سوگند به جان خودم كه با وجود على بن ابيطالب هيچكس را حقى در خلافت نيست نه انصار و نه قريش و نه از عرب و نه از عجم، با وجود على و فرزندان او هيچكس را حقى و نصيبى در خلافت نيست.معاويه غضبناك شد و گفت: اى پسر سعد اين مطلب را از كجا آوردى و از كه شنيدى و از كه روايت نموده‏اى؟ آيا پدرت به تو چنين گفته است، و از او اين گفتار را تلقى كرده‏اى؟ قيس گفت: از كسى شنيده‏ام كه او از پدرم بهتر بود و حق او از پدرم بيشتر.معاويه گفت: او كيست؟ قيس گفت: او على بن ابيطالب است.

اخذته من عالم هذه الامة و ربانيها و صديقها و فاروقها الذى انزل الله فيه ما انزل: قل كفى بالله شهيدا بينى و بينكم و من عنده علم الكتاب.فلم تكن آية نزلت فيه الا ذكرها «او على بن ابيطالب، دانشمند اين امت، و عالم الهى اين امت، و صديق و فاروق اين امت است، و آن كسى است كه خدا در شان او اين آيه را فرستاده است و او را عالم به كتاب معرفى كرده است.و آيه‏اى در قرآن درباره آن حضرت نازل نشده است مگر آنكه قيس آن را ذكر كرد.

معاويه گفت: صديق و فاروق اين امت عمر است و عالم به كتاب عبد الله بن سلام است.قيس گفت: سزاوارترين كس به اين لقب‏ها و برتر و محق‏تر آن كسى است كه خدا درباره او گفته است:

افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد منه. الذى انزل الله فيه: انما انت منذر و لكل قوم هاد. و الذى نصبه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم يوم غدير خم فقال: من كنت اولى به من نفسه فعلى اولى به من نفسه. و قال فى غزوة تبوك: انت منى بمنزلة هارون من موسى الا انه لا نبى بعدى [264].

«آيا آن كسيكه از طرف پروردگار خود داراى بينه است و در كنار او شاهدى از اوست.و آن كسيكه خدا درباره او به پيغمبرش گفته است: اين است و جز اين نيست كه تو براى دعوت مردم به سوى خدا و ارعاب و ترساندن آنها از عذاب خدا هستى و از براى هر گروه و

طايفه‏اى راهنمائى هست (كه مقصود از راهنما على است).و آن كسى كه رسول خدا در روز غدير خم او را به ولايت نصب كرد و فرمود: هر كس من به نفس او از او سزاوارترم على به نفس او از او سزاوارتر است.و رسول خدا در غزوه تبوك به على بن ابيطالب فرمود: نسبت و منزله تو با من مانند نسبت و منزله هارون است‏به حضرت موسى با اين تفاوت كه بعد از من پيغمبرى نخواهد آمد».

بازگشت به فهرست

مراد از شاهد اميرالمؤمنين عليه‌السّلام است به روايت عمروعاص

هفتم - نامه‏اى است كه عمرو عاص به معاويه نوشته است و در آن از اين آيه و شان نزول آن درباره امير المؤمنين عليه‌السّلام ياد كرده است.چون معاويه كاغذى به عمرو عاص نوشت و از فلسطين او را دعوت به يارى و كمك خود و جنگ با امير المؤمنين عليه‌السّلام نمود.عمرو عاص در جواب او نوشت: «اين كاغذ از عمرو بن سعد بن ابى العاص [265] است‏به سوى معاوية بن ابى سفيان، اما بعد نامه تو را خواندم و از مطالب آن آگاه شدم.اما به آنچه در اين نامه مرا خوانده‏اى از آنكه از عهد و ربقه اسلام خارج گردم و در گمراهى با تو و تهور در كمك تو به باطل راه ضلال بپويم و بر روى على مرتضى شمشير زنم، (اين كار را نكنم چرا كه) او برادر رسول خدا، و وصى او، و وارث او و ادا كننده وعده‏هاى او، و برآورنده ديون او و شوهر دختر او سيده زنان بهشت، و پدر دو سبط رسول خدا حسن و حسين دو سيد و بزرگ جوانان بهشت است.

و اما اينكه گفته‏اى كه تو خليفه عثمان هستى در شام، تو خليفه او بودى وقتى زنده بود و ليكن امروز كه امت‏با غير عثمان بيعت كرده‏اند تو نيز از پست‏خود معزول هستى، و بنابراين چه خلافتى دارى؟

و اما تعريف‏ها و بزرگداشت‏هائى كه در اين نامه خود از من نمودى كه من از اصحاب رسول خدا و امير لشكر او در بعض از جنگها بوده‏ام من به اين ياوه‏بافيها گول نمى‏خورم و از آئين و ملت‏خود دست‏برنمى‏دارم.

و اما آنچه به ابو الحسن امير المؤمنين برادر رسول خدا و وصى او نسبت‏ستم و حسد به عثمان داده‏اى و ياران و اصحاب او را فاسق و متمرد شمردى و چنين گمان كردى كه او ياران خود را بر قتل عثمان تحريك كرده است اين دروغ و افتراى محض و گمراهى است.واى بر تو اى معاويه اين چه نسبتى است كه به على مى‏دهى؟ آيا نمى‏دانى كه ابو الحسن جان خود را در كف دست‏خود گرفت و فداى رسول خدا كرده و در فراش او خوابيد و حاضر شد خود را طعمه شمشيرهاى بران سران قريش بنمايد؟ و او اولين كسى است كه به رسول خدا ايمان آورده و هجرت كرده است، و رسول خدا درباره او فرموده است كه: نسبت تو به من مثل نسبت هارون است‏به موسى مگر اينكه بعد از من پيغمبرى نخواهد آمد، و در روز غدير خم فرمود: اى مردم آگاه باشيد هر كس من صاحب اختيار او هستم على صاحب اختيار اوست، خداوندا تو سرپرستى و مراقبت كن از كسى كه ولايت او را به عهده خود گرفته است و دشمن بدار كسى را كه او را دشمن دارد، و يارى كن كسى را كه او را يارى كند، و خوار و زبون گردان كسى را كه او را خوار كند.

و آن كسى است كه رسول خدا در روز خيبر فرمود: من پرچم جنگ را فردا به كسى خواهم داد كه خدا و رسول خدا را دوست داشته باشد و خدا و رسولش او را دوست داشته باشند.و آن كسى است كه رسول خدا در روز پرنده بريان شده فرمود: خدايا بهترين از مخلوقات خودت را برسان تا با من از اين پرنده تناول كند، ناگهان على داخل شد، رسول خدا فرمود: بيا بيا به سوى من، و در آن وقت فرمود: على پيشوا و امام ابرار است و كشنده اشرار و فجار است، منصور است كسى كه او را يارى كند، و خوار و زبون است كسى كه او را خوار كند.و نيز فرمود: على بعد از من صاحب اختيار شماست، و اين گفتار را تاكيد كرد و از تو و از من و از جميع مسلمانان پيمان گرفت.و فرمود: من ميان شما دو چيز گرانبها مى‏گذارم يكى كتاب خدا و ديگرى عترت من است.و فرمود: من شهر علمم و على در آن است.

اى معاويه مى‏دانى كه چقدر خدا در قرآن مجيدش از آيات در شان او فرو فرستاده است و از فضايل انحصارى او كه هيچيك از امت را در آن شركتى نيست‏بيان فرموده است؟ كقوله تعالى: يوفون بالنذر، انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون، افمن كان على بينة من ربه و يتلوه شاهد

منه و من قبله كتاب موسى، رجال صدقوا ما عاهدوا الله عليه، قل لا اسئلكم عليه اجرا الا المودة فى القربى.

و نيز رسول خدا به او فرموده است: آيا راضى نيستى كه نسبت تو به من نسبت هارون به موسى باشد؟ صلح با تو صلح با من و جنگ با تو جنگ با من است، و تو برادر من هستى، و صاحب اختيار من بر امت من در دنيا و آخرت هستى.اى ابو الحسن كسى كه تو را دوست داشته باشد مرا دوست داشته و كسى كه تو را دشمن دارد مرا دشمن داشته است، و كسى كه تو را دوست دارد خدا او را وارد بهشت كند، و كسى كه تو را دشمن دارد خدا او را وارد در آتش كند.اى معاويه نامه‏اى كه تو فرستادى و پاسخش اين است نمى‏تواند كسى را كه عقل يا دين داشته باشد بفريبد، و السلام [266] ».

بايد دانست كه اين كاغذ عمرو عاص از روى اخلاص و محبت‏به مقام امير المؤمنين عليه‌السّلام نبوده است گر چه اين فضائل را او درباره على بن ابيطالب قبول داشته و معترف بوده است ليكن به جهت انكار و رد بر معاويه كه مى‏خواسته است او را بفريبد اين نامه را نوشته است.و بالاخره معاويه او را دعوت كرد و وعده حكومت مصر را به او داد، و هر چند فرزندش عبد الله و غلامش وردان او را نصيحت كردند مؤثر واقع نشد و بالاخره بعد از رد و بدلهائى كه بين او و معاويه در گرفتن حكومت مطلق مصر بدون قيد و شرط واقع شد نامه حكومت مصر را از معاويه به شرط جنگ با على بن ابيطالب و پيروزى بر آن حضرت گرفت[267].و در جنگ صفين مقام صدارت و وزارت معاويه را در آن لشگر داشت.

شرح حال عمروعاص و دشمني وي با رسول خدا

ابن ابى الحديد در ضمن شرح خطبه هشتاد و سوم از «نهج البلاغه‏» مفصلا حالات عمرو عاص را شرح مى‏دهد [268].و ما بسيار مختصر و اجمالى از آنرا بيان مى‏كنيم.گويد: پدر او عاص بن وائل احد المستهزئين برسول الله و المكاشفين له بالعداوة «يكى از مسخره‏كنندگان رسول خدا و دشمنان ظاهر و اذيت‏كنندگان علنى‏

رسول خدا بوده است‏» كه آيه انا كفيناك المستهزئين درباره او نازل شده است[269] و عاص بن وائل را در اسلام ابتر گويند چون مى‏گفت پيغمبر كه بميرد پسر ندارد و ابتر است، نبوت خاتمه پيدا مى‏كند، و لذا آيه ان شانئك هو الابتر درباره او نازل شده است [270].

اما خود عمرو عاص يكى از كسانى بوده كه در مكه بسيار پيغمبر را آزار مى‏كرده است و سب و شتم مى‏نموده و در شبهاى تار كه آن حضرت براى طواف خانه مى‏رفتند در راه آن حضرت سنگ مى‏چيده كه براى آن حضرت لغزش پيدا شود و برو در افتند [271].و او يكى از آن جماعتى است كه وقتى زينب دختر رسول خدا از مكه خارج شده و عازم هجرت به مدينه بوده است‏سر راه او را گرفتند و ممانعت كردند، زينب را ترسانيدند و با كعب نيزه آنقدر به كجاوه و هودج زينب زدند كه بچه خود را كه از ابو العاص شوهرش در شكم داشت‏سقط نمود، چون اين خبر به رسول خدا رسيد به شدت ناراحت‏شد و آن جماعت را لعن كرد[272].

عمرو عاص به اطفال مكه شعر مسخره ياد مى‏داد كه دسته جمعى در وقت عبور پيغمبر بخوانند و پيغمبر را مسخره كنند، و خودش اشعارى در ذم و هجو رسول خدا مى‏گفت، و در وقتى كه رسول خدا در حجر اسماعيل نماز مى‏خواند عمرو عاص شعرهاى خود را مى‏خواند، رسول خدا عرض كرد: اللهم ان عمرو عاص هجانى و لست‏بشاعر فالعنه بعدد ما هجانى [273].

(سليم بن قيس گويد: امير المؤمنين فرمودند كه او قصيده‏اى در مذمت رسول خدا گفته بود كه آن هفتاد بيت‏بود و پيغمبر عرض كرد: خدايا او را به تعداد اشعارش يعنى هفتاد بار لعن كن [274] ).

و اهل حديث گفته‏‌اند كه نصر بن حارث و عقبة بن ابى‏معيط و عمرو بن عاص، رحم (بچه‏دان [275] ) شتر را برداشتند و وقتى كه حضرت رسول در اطراف كعبه نماز

مى‏خواندند در حال سجده روى سر حضرت گذاردند.حضرت صبر نمود و راس خود را بلند نكرد و در سجده گريه كرد و بر آنها نفرين نمود.حضرت فاطمه عليها السلام گريه‏كنان آمد و آن بچه‏دان را از سر پدر باز گرفت و به كنار انداخت و پهلوى پدر نشست و همينطور گريه مى‏كرد تا رسول خدا سر از سجده برداشت و سه مرتبه عرض كرد: «اللهم عليك بقريش «خدايا خودت شر قريش را دفع كن‏».سپس با صداى بلند سه بار عرض كرد: انى مظلوم فانتصر «خدايا من ستم ديده‏ام تو مرا يارى كن‏»، و برخاست‏به منزل آمد.و اين واقعه بعد از دو ماه از رحلت عمويش ابو طالب بوده است [276].و از شدت دشمنى و عداوتى كه عمرو عاص با رسول خدا داشت اهل مكه او را از طرف خود به عنوان نمايندگى نزد سلطان حبشه نجاشى فرستادند كه او را از توجه به اسلام باز گرداند و مهاجرين مكه را از حبشه بيرون كند و جعفر بن ابيطالب را گردن زند.و اين داستان در كتب سيره و تاريخ مشهور است [277].

مادر عمرو عاص «نابغه‏» بود و اسمش سلمى كنيز مردى از طايفه غنزه بوده است و اسير شد، عبد الله بن جدعان تيمى در مكه او را خريد، چون زناكار بود او را آزاد كرد.پنج نفر: ابوسفيان بن حرب و عاص بن وائل سهمى و ابو لهب بن عبد المطلب و امية بن خلف و هشام بن مغيره مخزومى در طهر واحد با او زنا كردند و عمرو عاص متولد شد، هر يك از آنان ادعاى اين بچه را نمود گفتند: در تعيين پدر خود سلمى را حكم مى‏كنيم او گفت: متعلق به عاص است چون عاص به سلمى بسيار پول مى‏داد ولى ابو سفيان شحيح و خسيس بود، لذا با آنكه عمرو عاص بسيار به ابو سفيان شباهت داشت‏سلمى گفت: بدين جهت او را به ابو سفيان نسبت ندادم و به عاص نسبت دادم [278].

بالجمله عمرو عاص از عداوت با رسول خدا لحظه‏اى فروگذار نبود تا پايان غزوه خندق كه مشركين به مكه مراجعت كردند.عمرو عاص گويد: من مردانى از قريش را كه با من همراى بودند و كلام مرا مى‏شنيدند جمع كردم و به آنها گفتم: من امر محمد را عجيب ديدم كه به طور ناگوار و منكر رو به ترقى است، من صلاح‏

مى‏دانم كه از اينجا به حبشه هجرت كنيم و در تحت‏حمايت نجاشى زندگى كنيم اگر محمد پيروز شد و بر اهل مكه غالب آمد ما در زير دست نجاشى باشيم بهتر است از آنكه زير دست محمد باشيم، و اگر قوم و اهل شهر ما بر محمد غالب شدند البته سوابق خدمات ما را به آنها منظور خواهند داشت و بهره كاملى به ما خواهند داد.آن جماعت راى عمرو عاص را پسنديدند و با تحف و هداياى فراوانى به سوى نجاشى رهسپار شدند.

عمرو عاص گويد: بعد از ورود و اهداء هدايا و تحف، ما در دربار نجاشى بوديم كه فرستاده رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عمرو بن امية راجع به جعفر بن ابيطالب و اصحاب او بر نجاشى وارد شد.عمرو عاص گويد: من به رفقاى خود گفتم: الآن جزاى محمد را خواهم داد همين كه عمرو بن اميه از نزد نجاشى خارج شود نزد نجاشى مى‏روم و تقاضا مى‏كنم كه او را به ما تسليم كند و گردن او را خواهيم زد، و چون خارج شد من نزد نجاشى رفتم و به سجده افتادم و پس از تعارفات عرض كردم: اى سلطان! اينك فرستاده دشمن ما به سوى شما آمده آن دشمنى كه بسيارى از اشراف و بزرگان ما را نابود كرده است، اگر اين سفير را به ما بسپارى تا او را بكشيم چقدر ما را مرهون محبت‏خود داشته‏اى! ابن عاص گويد: نجاشى آن طور به غضب درآمد و با دست‏خود محكم بر چهره و بينى خود زد كه گمان كردم بينيش شكست و گفت: اگر زمين شكافته مى‏شد من از شدت فزع و اضطراب در آن فرو مى‏رفتم.گفتم: اى پادشاه: چنين مى‏پندارم كه از تقاضاى من ناراحت‏شده‏ايد.نجاشى گفت: از من مى‏خواهى سفير مردى را كه ناموس اكبر خدا جبرائيل امين نزد او مى‏آيد همانطور كه نزد موسى مى‏رفت، به تو بسپارم تا او را بكشى؟ گفتم: اى پادشاه واقعا چنين است؟ گفت: سوگند به خدا آرى، از من بشنو و به اطاعت او درآ، واى بر تو اى مرد، محمد بر حق است و بر همه مخالفين غلبه خواهد نمود همچنانكه موساى كليم بر دشمنان خود پيروز شد.گفتم: با من از طرف محمد بيعت‏بر اسلام كن، نجاشى ست‏خود را دراز كرد و به عنوان نماينده رسول خدا من با او بيعت‏به اسلام كردم و از نزد او خارج شده و براى ملاقات محمد صلى الله عليه و آله و سلم به طرف مدينه رهسپار شدم و در راه با خالد بن وليد آمديم تا به مدينه رسيديم و خالد قبل از من اسلام آورد. من گفتم: اى رسول خدا من با تو بيعت‏ به اسلام

مى‏كنم و ايمان مى‏آورم به شرط آنكه تمام افعال و كردارهاى ناستوده‏اى را كه كرده‏ام بگذرى و مرا عفو فرمائى.حضرت فرمود: بايع يا عمرو، فان الاسلام يجب ما قبله و ان الهجرة تجب ما قبلها «اى عمرو بيعت كن چون اسلام تمام گناهان سابق بر اسلام را محو و نابود مى‏كند، و هجرت به سوى رسول خدا تمام سيئات و بديهاى قبل از هجرت را از بين مى‏برد».من بيعت كردم و اسلام آوردم [279].

و ابن‌ عبدالبرّ گويد: اسلام‌ عمرو عاص‌ در سنۀ هشتم‌ از هجرت‌ بوده‌ است‌. او با خالدبن‌ وليد و عثمان‌ بن‌ طلحة‌ به‌ مدينه‌ آمدند، چون‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ آنها را ديدند گفتند: رَمَتكُمْ مَكَّةُ بِأفلاذِ كَبِدهَا.[280]"مكّه پاره‌هاي جگر خود را كه شما هستيد به بيرون پرتاب كرده است".

از اين‌ روايت‌ به‌ خوبي‌ معلوم‌ مي‌شود كه‌ اسلام‌ عمرو عاص‌ از روي‌ خلوص‌ سريره‌ و عزم‌ اوّلي‌ و ارادۀ واقعي‌ نبوده‌ است‌، بلكه‌ چون‌ ديده‌ است‌ كه‌ در آخر الامر بعد از همۀ جنايتها به‌ نجاشي‌ پناه‌ برده‌ و او هم‌ او را ردّ كرده‌ و به‌ اسلام‌ دعوت‌ نموده‌ است‌ براي‌ خود و دنياي‌ خود چاره‌اي‌ جز بيعت‌ و تسليم‌ نمي‌ديده‌است‌. حضرت‌ رسول‌ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ او را در وقعۀ ذات‌ السّلاسل‌ با سيصد نفر به‌ بلاد قُضاعه‌ فرستادند كه‌ آنها را به‌ اسلام‌ دعوت‌ كند چون‌ مادر بزرگش‌ كه‌ مادر عاص‌ بن‌ وائل‌ است‌ از محلّۀ بَلِيّ بوده‌ است‌ حضرت‌ او را به‌ سرزمين‌ بلّي‌ و عُره‌ فرستادند، او در راه‌ از حضرت‌ كمك‌ خواست‌ حضرت‌ دويست‌ نفر ديگر به‌ سرداري‌ أبو عبيده‌ به‌ كمكش‌ فرستادند.[281] و سپس‌ حضرت‌ او را والي‌ عُمّان‌ كردند و در آنجا بود تا رسول‌ خدا رحلت‌ نمودند. [282]

حركت‌ كند. ابن‌ عاص‌ به‌ مصر رفت‌ و آنجا را فتح‌ كرد و ولايت‌ مصر را به‌ عهده‌ داشت‌ تا آنكه‌ عمر كشته‌ شد و عثمان‌ روي‌ كار آمد. عثمان‌ نيز چهار سال‌ او را به‌ ولايت‌ مصر باقي‌ گذاشت‌ و سپس‌ او را عزل‌ كرده‌ عبدالله‌ بن‌ سعد بن‌ أبي‌ سَرح‌ عامري‌ را به‌ ولايت‌ مصر فرستاد.[283]

ابن‌ عبدالبّر گويد: عمرو عاص‌ در زمان‌ ولايت‌ خود ادّعا كرد كه‌ اهل‌ اسكندريّه‌ پيمان‌ شكني‌ كرده‌اند لذا بدانجا لشكر كشيد و مردان‌ جنگي‌ آنها را كشت‌ و زنان‌ و بچّگي‌ را به‌ اسارت‌ گرفت‌. اين‌ امر بر عثمان‌ ناپسند آمد چون‌ نقض‌ عهد اهل‌ اسكندريّه‌ بر عثمان‌ ثابت‌ نبود، امر كرد اسيران‌ را به‌ منزلشان‌ برگردانند و عبدالله‌ بن‌ سعد بن‌ أبي‌ سَرْح‌ را والي‌ مصر كرد، و اين‌ امر موجب‌ اختلاف‌ و بروز فتنه‌ بين‌ عمر و عاص‌ و عثمان‌ شد و بعد از پيدايش‌ شرور و فِتَن‌، عمر و عاص‌ در ناحيه‌اي‌ از فلسطين‌ معتزل‌ شد.[284] و پس‌ از كشته‌ شدن‌ عثمان‌ و بيعت‌ مهاجرين‌ و انصار با أميرالمؤمنين‌ عليه‌السّلام‌ به‌ خلافت‌ چون‌ معاويه‌ عازم‌ براي‌ تمرّد از بيعت‌ با أميرالمؤمنين‌ شده‌ و ادّعاي‌ حكومت‌ شام‌ مي‌نمود و حضرت‌ قبول‌ نفرمود كاغذي‌ به‌ عمرو عاص‌ نوشت‌ و به‌ فلسطين‌ فرستاد و او را براي‌ كمك‌ خود بر عليه‌ أميرالمؤمنين‌ دعوت‌ كرد و اين‌ همان‌ نامه‌اي‌ بود كه‌ ما در اينجا از او نقل‌ كرديم‌ و جواب‌ عمرو عاص‌ را به‌ او مفصّلاً ذكر نموديم‌. پس‌ از آنكه‌ اين‌ پاسخ‌ به‌ معاويه‌ رسيد معاويه‌ نامۀ ديگري‌ به‌ او نوشت‌ و او را وعدۀ حكومت‌ شهرها و اموال‌ فراوان‌ داد و در آخر آن‌ نامه‌ اين‌ سه‌ بيت‌ را براي‌ او نوشت‌.

جَهِلْتَ وَ لَمْ تَعْلَمْ مَحَلَّكَ عِندَنَا         وَ أَرْسَلْتَ شَيئاً مِن‌ عِتابٍ وَ مَا تَدرِي‌

فردي‌ صاحب‌ رأي‌ و احتياط‌ و خدعه‌ را در اين‌ امر بزرگ‌ شريك‌ قرار بده‌.

چون‌ با ريسمان‌ دست‌ و پاي‌ شير را بستن‌ بر تمام‌ افراد بشر مشكل‌ است‌، و اگر عمرو عاص‌ نباشد شرّ بر شرّ اضافه‌ خواهد شد.»