اشاره‌اي‌ به‌ كلمات‌ صدرالمتألّهين‌ قدّس‌ سرّه‌ دربارۀ انسان‌ كامل‌

و أمّا صدر المتألّهين‌ قدّس‌ الله‌ سرّه‌، اين‌ مقامات‌ و درجات‌ انسان‌ كامل‌ را در يكجا و دو جا ذكر نكرده‌ است‌؛ بلكه‌ در غالب‌ از كتب‌ خود آورده‌، و بالاخصّ در «اسفار» در مواضع‌ بسياري‌ از آنان‌ ياد مي‌كند بلكه‌ مي‌توان‌ «أسفار اربه‌» را مقامات‌ و درجات‌ انسان‌ كامل‌ دانست‌، و كتاب‌ «اسفار» را به‌ كتاب‌ انسان‌ كامل‌ نام‌ نهاد كه‌ حقّا مي‌توان‌ گفت‌: بهترين‌ تصنيفي‌ است‌ كه‌ در اين‌ موضوع‌ تا به‌ حال‌ از نقطۀ نظر جامعيّت‌، به‌ وقوع‌ پيوسته‌ است‌؛ و ما در اينجا براي‌ نمونه‌، فقط‌ يك‌ عبارت‌ مختصر را از او مي‌آوريم‌:

وَ هَذَا أيضاً مِن‌ لَطَائِف‌ صُنْعِ اللهِ وَ حِكْمَتِهِ فِي‌ خَلْقِ الإنسَانِ الكَامِلِ؛ وَ صَيْرُورَتِهر إنسَاناً كَبِيرًا بَعْدَ مَا كَانَ عَالَماً صَغِيرًا، فَكَأنَّ الوُجُودَ كُلَّهُ كَشَخْصٍ وَاحِدٍ دَارَ عَلَي‌ نَفْسِهِ؛ وَ كَأنَّهُ كِتَابٌ كَبيرٌ، فَاتِحَتُهُ عَيْنُ خَاتِمَتِهِ؛ وَالعَالَمُ كُلُّهُ تَصْنريفُ اللَهِ؛ وَابْتِدَأ بِالعْقَلِ وَاخْتَتَمَ بِالعَاقِلِ؛ كَمَا قَالَ تَعَالَي‌:

أَوَلَمْ يَرَوا كَيوفَ يُبْدِي‌ُ اللَهُ الْخَلْقَ ثُمَّ يُعِيدُهُ إِنَّ ذَلِكَ عَلَي‌ اللَهِ يَسيرٌ * قُلْ سِيرُوا فِي‌ الارْضِ فَانْظُرُوا كَيْفَ بَدَأ الْخَلْقَ ثُمَّ اللَهُ يُنْشِي‌ءُ النَّشْأَةَ الاخِرَةَ إِنَّ اللَهَ عَلَي‌ كُلِّ شَي‌ءٍ قَدِيرٌ. [1]

اخبار آمده‌ است‌، در هزار سال‌ آن‌ آتش‌ خاموش‌ نشود.

30 ـ بنابراين‌، اين‌ مردم‌ مختلف‌ و اين‌ اصناف‌ متفاوت‌، أبداً غير از مرا قصد نكرده‌، و در نيّت‌ خود نياورده‌اند و اگر چه‌ نيّت‌ و قصد ايشان‌ غير من‌ بوده‌ است‌؛ و اگر چه‌ عقد نيّت‌ مرا اظهار نكرده‌اند.

31 ـ زيرا آنان‌ تابش‌ نور مرا ديدند؛ وليكن‌ آن‌ را آتش‌ پنداشتند؛ و بواسطۀ هدايت‌ شدن‌ به‌ شاعههاي‌ مقيّد (از نور مطلق‌ من‌) گمراه‌ شدند.

32 ـ و اگر حجاب‌ عالم‌ كَوْن‌ نبود، من‌ صريحاً مي‌گفتم‌؛ وليكن‌ آنچه‌ مرا به‌ سكوت‌ واداشته‌ است‌ آنست‌ كه‌: من‌ به‌ احكام‌ مظاهِر اعتنا دارم‌، و اختلاف‌ مظاهِر به‌ وجود من‌ قائم‌ است‌.

33 ـ و بنابراين‌ در عالم‌ وجود، چيز عبث‌ و بيهوده‌ نيست‌؛ و دستگاه‌ آفرينش‌ يَله‌ و رها نيست‌؛ و بدون‌ غايت‌ و نتيجه‌ آفريده‌ نشده‌اند؛ و اگر چه‌ افعال‌ آنها از روي‌ سَدَاد و صواب‌ نباشد.

34 ـ امور خلايق‌ بر اساس‌ نشانۀ أسماء إلهيّه‌ از مُعزّ مُذِلّ و هَادي‌ و غيرها جاري‌ مي‌شود؛ و حكمت‌ ظهور اوصاف‌ ذات‌ از إعزاز و إذلال‌ و هدايت‌ و غيرها، اين‌ حكم‌ سعادت‌ و شقاوت‌ را بر آنها جاري‌ مي‌كند.

35 ـ پيوسته‌ تصرّف‌ و دگرگون‌ شدن‌ خلايق‌ در دو قبضۀ و لااُبالي‌ و لااُبالي‌ است‌؛ كه‌ يك‌ قبضه‌ قبضۀ نعمت‌ بخشيدن‌ و سعادت‌، و قبضۀ ديگر قبضۀ شقاوت‌ و محجوب‌ داشتن‌ است‌.

36 ـ اي‌ طالب‌ راه‌ سعادت‌؛ نفس‌ را اينگونه‌ كه‌ ما بيان‌ كرديم‌ بشناس‌، و يا آنكه‌ دنبال‌ معرفت‌ نفس‌ مَرو. و اينست‌ همان‌ مطلبي‌ كه‌ قرآن‌ كه‌ در هر صبحگاهي‌ كه‌ خوانده‌ مي‌شود، بر آن‌ حاكم‌ است‌.

37 ـ و از براي‌ من‌ اشارۀ نسبتي‌ به‌ مقام‌ أوْ أدْنَي‌ مي‌باشد از مقام‌ إفاضۀ جمع‌ كه‌ رسول‌ الله‌ ـ صلوات‌ الله‌ عليه‌ ـ است‌ در هنگام‌ سلام‌ بر من‌. [14]

38 ـ و از نور وجود اوست‌ كه‌ مِشكاة‌ ذات‌ من‌ روشن‌ شده‌ است‌؛ و چنان‌ آن‌ مِشكاة‌ ذات‌ نوراني‌ گرديده‌ است‌ كه‌ شب‌ و عشاء من‌ همانند روز روشن‌ شده‌ است‌.

39 ـ و من‌ با انوار خود انس‌ پيدا كردم‌، و من‌ هادي‌ آنها بودم‌؛ و آنها را فرستادم‌؛ و متوجّه‌ باش‌ كه‌ اين‌ أنوار از نفس‌ پيدا شده‌ است‌؛ كه‌ خود نفس‌ بر آن‌ تابش‌ نموده‌ و اشراق‌ كرده‌ است‌.

40 ـ و ماهِ وجود من‌ هيچوقت‌ غروب‌ نمي‌كند؛ و خورشيد من‌ هيچگاه‌ غائب‌ نمي‌گردد؛ و بواسطۀ من‌ است‌ كه‌ تمام‌ كواكب‌ درخشان‌ و نوردهنده‌ كه‌ همچون‌ دانه‌هاي‌ درّ هستند هدايت‌ مي‌يابند.

در لوازم‌ و آثار ولايت‌ كليّۀ كه‌ فناء مطلق‌ است‌

باري‌ اين‌ مطالبي‌ را كه‌ در اين‌ درس‌ نقل‌ كرديم‌ از فلاسفۀ بزرگ‌ و عرفاء عاليقدر اسلام‌، حقايقي‌ است‌ كه‌ براي‌ سالك‌، در حال‌ عرفان‌ و شهود حضرت‌ حقّ جلّ و عزّ در عالم‌ فناء مطلق‌ كه‌ فناء در ذات‌ و فناء در جميع‌ أسماء و صفات‌ اوست‌ پيدا مي‌شود؛ يعني‌ در مقام‌ ولايت‌ كليّه‌ كه‌ حجاب‌ و پرده‌اي‌ نيست‌، و حتّي‌ حجاب‌ إنيّت‌ و خوديّت‌ سالك‌ به‌ تمام‌ معني‌ الكلمه‌ پاره‌ شد و از بين‌ رفته‌ است‌؛ و در اين‌ مقام‌ است‌ كه‌ ذات‌ اقدس‌ حقّ، خود سخن‌ مي‌گويد؛ و خود مي‌بيند، و خود مي‌شنود، و خود أخذ و بَطْش‌ مي‌كند.

و مبادا انسان‌ اين‌ مطالب‌ را باور نكند؛ و بر گزافه‌گوئي‌ و مبالغه‌ سرائي‌ حمل‌ كند؛ زيرا اين‌ حقايق‌ همه‌ در مقام‌ عرفان‌ و توحيد است‌؛ يعني‌ در حقيقت‌ اين‌ حقايق‌ از شخص‌ متحقّق‌ به‌ توحيد سر مي‌زند، يعني‌ از شخص‌ فاني‌ كه‌ به‌ بقاء حضرت‌ حقّ باقي‌ شده‌ است‌؛ يعني‌ از خود حضرت‌ حقّ جلّ و عزّ، زيرا كه‌ غير از او مَصدر فعل‌ و اصالتي‌ در عالم‌ نيست‌؛ غاية‌ الامر قبل‌ از مقام‌ لقاء و عرفان‌ و فناء، مردم‌ خود را از روي‌ جهالت‌ مستقلّ در امور مي‌پنداشتند، و اينك‌ در عالم‌ توحيد فهميدند كه‌ اشتباه‌ مي‌كردند و مي‌گفتند؛ بلكه‌ يگانه‌ وجود مؤثّر و مستقلّ، غير از ذات‌ حضرت‌ احديّت‌ موجودي‌ نيست‌ تَبَارَك‌ اسْمُ رَبِّكَ ذِي‌ الْجَلَـٰلِ وَ الإكْرَامِ . و نهايت‌ سير ما به‌ سوي‌ خدا مقام‌ توحيد است‌؛ و إنكار اين‌ معارف‌، سير ما را به‌ سوي‌ خدا مسدود مي‌كند؛ و راه‌ عرفان‌ الهي‌ را مي‌بندد؛ و بهرۀ ما را از مواهب‌ الهيّۀ بی‌دريغ‌ و بی‌كمّ و كيف‌، و استعداد غير متناهي‌ براي‌ وصول‌ به‌ مقام‌ عزّ شامخ‌ حضرتش‌ را محدود به‌ حيات‌ دنيوي‌ و اشيائ

جزئيّۀ خسيسه‌ و امور اعتباريّه‌ و سرگرم‌ كننده‌ مي‌كند؛ تا آنكه‌ ناگهان‌ اجلّ در رسد و ألْهَيكُمُ التَّكَاثُرُ حَتَّي‌ زُرْتُمُ الْمَقَابِرَ بر ما خوانده‌ شود.

مَه‌ فشاند نور و سگ‌ عوعو كند         هر كسي‌ بر باطن‌ خود مي‌تند

بيان‌ استاد علاّمۀ طباطبائي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌ در ولايت‌ ائمه‌ عليهم‌ السّلام‌

در مقامات‌ و درجات‌ ولايت‌ امامان‌ دوازده‌ گانۀ شيعه‌ كه‌ خلفاي‌ منصوب‌ از جانب‌ رسول‌ الله‌ هستند؛ علاّمۀ فقيد و بزرگوار و استاد ما: آية‌ الله‌ طباطبائي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌ مختصري‌ در رسالۀ ولايت‌ خود آورده‌اند كه‌ عين‌ آنرا ما در اينجا به‌ زبان‌ پارسي‌ مي‌آوريم‌:

و از جمله‌ اخباري‌ كه‌ در اين‌ باب‌ وارد شده‌ است‌، چيزي‌ است‌ كه‌ در «بحار» از «محاسن‌» از رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ آمده‌ است‌ كه‌: إنَّا مَعَاشِرَ الانبيآءِ نُكَلِّمُ النَّاسَ عَلَي‌ قَدْرِ عُقُولِهِمْ «ما جماعت‌ پيامبران‌ با مردم‌ به‌ اندازۀ عقلهايشان‌ سخن‌ مي‌گوئيم‌».

اين‌ تعبير وقتي‌ نيكوست‌ كه‌ در آنجا از معاني‌ و چيزهاي‌ مهمّ، اُموري‌ باشد كه‌ فهم‌ مستمعان‌ از مردم‌ بدان‌ نرسد؛ و اين‌ معني‌ واضح‌ است‌؛ زيرا آن‌ حضرت‌ فرمود: نُكَلِّمُ و نفرمود: نَقُولذ يا نُبَيِّنُ يا نُذْكُرُ و نحوها.

و اين‌ دلالت‌ دارد بر آنكه‌ معارفي‌ را كه‌ انبياء عليهم‌ السّلام‌ بيان‌ كرده‌اند، بيان‌ آنها در حدود مقدار عقل‌ها و ظرفيّت‌ افكار و انديشه‌هاي‌ امّت‌هاي‌ آنها بوده‌ است‌؛ چون‌ مي‌خواستند از مشكل‌ و صعب‌ به‌ آسان‌ و سهل‌ تنازل‌ و ميل‌ كنند؛ نه‌ آنكه‌ از معارف‌ كثيره‌ به‌ جهت‌ ارفاق‌ به‌ عقول‌ و انديشه‌، به‌ اين‌ مقدار منختصر و كم‌ اقتصار كرده‌ باشند؛ و از مجموع‌ بعضي‌ را آورده‌ باشند؛ اين‌ چنين‌ نيست‌.

و به‌ عبارت‌ ديگر: تعبير رسول‌ الله‌ ناظر است‌ به‌ كيفيّت‌ بيان‌، نه‌ كميّت‌ آن‌؛ پس‌ دلالت‌ دارد بر آنكه‌ اين‌ معارف‌، حقيقتش‌ آن‌ درايتي‌ است‌ كه‌ وراء آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ عقول‌ براي‌ وصول‌ به‌ آن‌ در معارف‌ از بُرهان‌، و جَدَل‌، و خِطابه‌ مي‌پيمايد و سير مي‌كند؛ و پيامبران‌ عليهم‌ السّلام‌ آنچه‌ را كه‌ بيان‌ كرده‌اند، با تمام‌ راههائي‌ است‌ كه‌ عقول‌ از بُرهَان‌ و جَدَل‌ و وَعظ‌ دارند با وجود آنكه‌ آنان‌ از اين‌ راه‌ به‌ بهترين‌ بيان‌ بيان‌ كرده‌اند؛ و در شرح‌ آن‌ از پيمودن‌ هر راه‌ ممكني‌ دريغ‌ نكرده‌اند.

و از اينجا دانسته‌ مي‌شود كه‌ براي‌ معارف‌ إلهيّه‌ مرتبه‌ ايست‌ ما فوق‌ بيان‌ و گفتار لفظي‌؛ بطوريكه‌ اگر آن‌ مرتبه‌ را به‌ مرتبۀ بيان‌ تنزّل‌ دهند؛ و به‌ لفظ‌ و گفتار بگويند، و به‌ زبان‌ آورند، عقول‌ عادي‌ آن‌ را ردّ مي‌كند.

و اين‌ ردّ يا به‌ جهت‌ آنست‌ كه‌ طبق‌ مطالب‌ ضروري‌ كه‌ در نزد آنهاست‌ نمي‌باشد؛ و با آن‌ مخالف‌ است‌؛ و يا بجهت‌ آنست‌ كه‌ با بياني‌ كه‌ براي‌ آنها شده‌ است‌، و عقول‌ آنها قبول‌ كرده‌ است‌، منافات‌ دارد.

و از اينجا ظاهر مي‌شود كه‌ نحوۀ فهميدن‌ و ادراك‌ كردن‌ حقيقت‌ اين‌ معارف‌ غير از نحوۀ ادراك‌ عقول‌ است‌؛ كه‌ آن‌ ادراك‌ فكري‌ و انديشه‌ نظري‌ است‌. و اين‌ مطلب‌ را خوب‌ تفهّم‌ كن‌!

و از جملۀ اخبار در اين‌ باب‌ [15] ، خبر مستفيض‌ و مشهوري‌ است‌ كه‌:

إنَّ حَدِيثَنَا صَعْبٌ مُسْتَصْعَبٌ لَا يَحْتَمِلُهُ إلاّ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ أوْ نَبِيُّ مَرْسَلٌ أوْ عَبْدٌ مُؤْمِنٌ امْتَحَنَ اللَهُ قَلْبَهُ لِلإيمَانِ.

«بدرستي‌ كه‌ حديث‌ ما سخت‌ و مشكل‌ و غير قابل‌ دسترس‌؛ و نيز سخت‌ و مشكل‌ شمرده‌ شده‌ و غير قابل‌ دسترسي‌ انگاشته‌ شده‌ مي‌باشد؛ بطوري‌ كه‌ هيچكس‌ نمي‌تواند آن‌ را متحمّل‌ گردد و بردارد. مگر آنكه‌ فرشتۀ مقرّبي‌ باشد، و يا پيامبر مرسلي‌، يا بندۀ مؤمني‌ كه‌ خداوند قلب‌ او را به‌ تحمّل‌ ايمان‌، آزمايش‌ نموده‌ باشد».

و از جملۀ اخبار، خبري‌ است‌ كه‌ براي‌ رسانيدن‌ مقصود، از خبر سابق‌ دلالتش‌ بيشتر است‌؛ و آن‌ را در «بصائر» مُسنداً از أبو صامت‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ او گفت‌: از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ شنيدم‌ كه‌ مي‌فرمود:

إنَّ مِنْ حَدِيثِنَا مَا لَا يَحْتَمِلُهُ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِيٌ مُرْسَلٌ وَ لَا عَبْدُ مُؤمِنٌ.

قُلْتُ: فَمَنْ يَحْتَمِلُهُ ؟! قَالَ: نَحْنُ نَحْتَمِلُهُ.

آنها وارد است‌ كه‌:

قُلْتُ: فَمَنْ يَحْتَمِلُهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ ؟! قَالَ: مَن‌ شِئنَا.

«عرض‌ كردم‌: پس‌ بنابراين‌ چه‌ كسي‌ مي‌تواند تحمّل‌ آنرا كند فدايت‌ شوم‌؟! فرمود: هر كسي‌ كه‌ ما بخواهيم‌».

و ايضاً در «بصائر الدرجات‌» از مُفْضَّل‌ روايت‌ است‌ كه‌ گفت‌: حضرت‌ امام‌ محمّد باقر عليه‌ السّلام‌ فرمودند:

إنَّ حَدِيثَنَا صَعْبٌ، مُسْتَصْعَبٌ، ذَكْوَانٌ، أجْرَدُ، وَ لَا يَحْتَمِلُهُ مَلَك‌ مُقَرَّبٌ، وَ لَا نَبِيُّ مُرْسَلٌ، وَ لَا عَبْدٌ امْتَحَنَ اللَهُ قَلبَهُ للإيمَانِ.

امّا الصَّعْبُ فَهُوَ الَّذِي‌ لَمْ يُرْكَبْ بَعْدُ؛ وَ أمَّا المُسْتَصْعَبُ فَهُوَ الَّذِي‌ يُهْرَبُ مِنْهُ إذَا رُئيَ، وَ أَمَّا الذَّكْوَانُ فَهُوَ ذَكَاءُ المُؤمِنِينَ؛ وَ أمَّا الاجْرَدُ فَهُوَ الَّذِي‌ لَا يَتَعَلَّقُ بِهِ شَي‌ءٌ مِن‌ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِن‌ خَلْفِهِ وَ هُوَ قَوْلُ اللَهِ:

«اللَهُ الَّذِيَ نَزَّلَ أحْسَنَ الْحَدِيثِ» فَأحْسَنُ الحَدِيثِ حَدِيثُنَا، وَ لَا يَحْتَمِلُ أَحَدٌ مِنَ الْخَلَائِقِ أمْرَهُ بِكَمَالِهِ حَتَّي‌ يَحُدَّهُ لانَّهُ مَن‌ حَدَّ شَيئاً فَهُوَ أكْبَرُ مِنْهُ؛ وَالْحَمْدُ لِلَهِ عَلَي‌ التَّوْفِيقِ؛ وَ الإنْكَارُ هُوَ الكُفْرُ.

«حديث‌ ما صَعْبُ، و مُسْتَصْعَبْ، و ذَكْوَان‌، و أجْرَدْ است‌، و هيچ‌ ملك‌ مقرّبي‌، و پيغمبر مرسلي‌، و بنده‌اي‌ كه‌ خداوند دل‌ او را به‌ ايمان‌ آزموده‌ است‌، نمي‌تواند آن‌ را تحمّل‌ كند.

امّا مراد از صَعوب‌، آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ نتوانسته‌اند بر او سوار شوند؛ و مراد از مُسْتَصْعَبْ آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ چون‌ آنرا ببينند از آن‌ فرار كنند؛ و مراد از ذَكْوان‌، برفروزنده‌ و ملتهب‌ كنندۀ مؤمنان‌ است‌؛ و مراد از أجْرَدْ، آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ در مقابل‌ او و در پشت‌ او هيچ‌ چيزي‌ به‌ او تعلّق‌ نگرفته‌ باشد؛ و اينست‌ گفتار خداوند: اللَهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِيث‌ «خدا بهترين‌ حديث‌ را فرستاده‌ است‌» زيرا بهترين‌ حديث‌، حديث‌ ماست‌. و هيچيك‌ از خلايق‌ توانِ آن‌ را ندارد كه‌ آنرا تحمّل‌ نمايد، مگر آنكه‌ آنرا بتواند اندازه‌گيري‌ كند؛ چون‌ كسيكه‌ چيزي‌ را اندازه‌گيري‌ كند، از آن‌ چيز بزرگتر است‌. و سپاس‌ خداي‌ را بر توفيق‌، و انكار همانا كفر است‌». [16]

گفتار امام‌ كه‌ در صدر حديث‌ مي‌فرمايد: لَا يَحْتَمِلُ كسي‌ نمي‌تواند تحمّل‌ آن‌ را كند؛ و در ذيل‌ حديث‌: حَتَّي‌ يَحُدَّهُ مگر آنكه‌ آن‌ را اندازه‌گيري‌ كند؛ دلالت‌ دارد بر آنكه‌ حديث‌ آنان‌ عليهم‌ السّلام‌ داراي‌ مراتبي‌ است‌؛ و بعضي‌ از مراتب‌ آن‌ بواسطۀ اندازه‌گيري‌ كردن‌ قابل‌ تحمّل‌ است‌.

و شاهد بر اين‌ گفتار آنكه‌: در روايت‌ أبو صامت‌ گذشت‌ كه‌: مِن‌ حَدِيثِنا بعضي‌ از احاديث‌ ما قابل‌ تحمّل‌ نيست‌. و بنابراين‌، مورد اين‌ روايات‌ با روايت‌ اوّل‌ كه‌ مي‌فرمايد: لَا يَحْتَمِلُهُ إلَّا مَلَكٌ مُقَرَّبٌ مورد واحدي‌ است‌؛ و مشكّك‌ و داراي‌ مراتب‌ و درجاتي‌ است‌.

و همچنين‌ در حكم‌ تعميم‌ نبويّ سابق‌ است‌ كه‌ فرمود: إنَّا مَعَاشِرَ الانبيآءِ نُكَلِّمُ النَّاسَ عَلَي‌ قَدْرِ عُقُولِهِمْ.

‌ است‌؛ همچنانكه‌ در «بصائر الدرّجات‌» مُسنداً از مُرازم‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ گفتند:

إنَّ أمْرَنَا هُوَ الحَقُّ؛ وَ حَقُّ الْحَقِّ؛ وَ هُوَ الظَّاهِرُ؛ وَ بَاطِنُ الظَّاهِرِ؛ وَ بَاطِنُ البَاطِنِ؛ وَ هُوَ السِّرُّ؛ وَ سِرُّ السِّرِّ؛ وَ سِرُّ المُسْتَسِرِّ؛ وَ سِرٌ مُقَنَّعٌ بِالسِّرِّ.

«امر ماست‌ كه‌ آن‌ است‌ حقّ؛ و حَقِّ حقّ؛ و آن‌ است‌ ظاهر؛ و باطنِ ظاهر؛ و باطن‌ باطن‌؛ و آن‌ است‌ سِرّ و سِرِّ سرّ؛ و سِرّ پوشيده‌ شده‌؛ و سِرِّي‌ كه‌ با سِرّ پنهان‌ شده‌؛ و پ‌0رده‌ بر خود گرفته‌ است‌».

و در بعضي‌ از اخبار وارد است‌ كه‌: إنَّ للقُرآنِ ظَهْراً وَ بَطْنَاً، وَ لِبَطْنِهِ بَطْناً إلَي‌ سَبْعَةِ أبْطُنِ «از براي‌ قرآن‌ ظاهري‌ و باطني‌ است‌؛ و از براي‌ باطن‌ آن‌ باطن‌ ديگري‌ است‌، تا هفت‌ باطن‌». و در خبر ديگري‌ وارد است‌ كه‌: إنَّ ظَاهِرَهُ حُكْمٌ وَ بَاطِنَهُ عِلْمٌ.

«ظاهر قرآن‌، حكم‌ است‌؛ و باطنش‌ علم‌ است‌».

و در بعضي‌ از اخبار جبر و تفويض‌، در «توحيد» صدوق‌ مُسنداً از مرازم‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ در حديثي‌ روايت‌ مي‌كند كه‌: قَالَ: فَقُلْتُ لَهُ: فَأيُّ شَي‌ءٌ هُوَ، أصْلَحَكَ اللَهُ ؟!

قَالَ: فَقَلَّبَ يَدَهُ مَرَّتَيْنِ، أوْ ثَلَاثاً، ثُمَّ قَالَ عَلَيْهِ السَّلَامُ: لَوْ أجَبْتُكَ فِيهِ لَكَفَرْتَ!

«مرازم‌ گويد: از حضرت‌ صادق‌ پرسيدم‌: آن‌ كدام‌ است‌ ؟! خداوند امر تو را اصلاح‌ كند، و خيرت‌ دهد.

مرازم‌ گفت‌: حضرت‌ دوبار و يا سه‌ بار دست‌ خود را واژگون‌ كردند؛ و سپس‌ گفتند: اگر در اين‌ باره‌ پاسخ‌ تو را بدهم‌، كافر خواهي‌ شد!».

و در اشعار منسوب‌ به‌ حضرت‌ امام‌ سجّاد سيّد العابدين‌ عليه‌ السّلام‌ اين‌ گفتار وارد است‌ كه‌:

وَ رَبَّ جَوْهَرِ عِلْمِ لَو أَبُوحُ بِهِ         لَقِيلَ لِي‌ أنْتَ مِمَّنْ يَعْبُدُ الوَثَنَا

و در «بصائر الدرّجات‌» مسنداً از مسعدة‌ بن‌ صدقه‌ از حضرت‌ صادق‌ از پدرشان‌ حضرت‌ باقر عليه‌ السّلام‌ روايت‌ است‌ كه‌: قَالَ: ذَكَرْتُ التَّقِيَّةَ يَوْماً عِندَ عَلِيِّ بْنِ الحُسَيْنِ عَلَيْهِ السَّلَامُ. فَقَالَ لِي‌: وَاللَهِ لَوْعَلِمَ أبوذَرِّ مَا فِي‌ قَلْبِ سَلْمَانَ لَقَتَلَهُ وَ قَدْ أخَي‌ بَيْنَهُمَا رَسُولُ اللَهِ صَلَّي‌ اللهُ عَلَيْهِ وَآلِهِ وَسَلَّمَ ـ الحديث‌.

«روزي‌ از پدرم‌ حضرت‌ سجّاد عليه‌ السّلام‌ كه‌ دربارۀ تقيّه‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آمد از لزوم‌ آن‌ پرسيدم‌؛ فرمود: سوگند به‌ خدا كه‌ اگر آنچه‌ را كه‌ در دل‌ سلمان‌ بود، أبوذر آن‌ را مي‌فهميد سلمان‌ را مي‌كشت‌، در حاليكه‌ رسول‌ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ و سلّم‌ بين‌ آن‌ دو نفر عقد أخوَّت‌ و برادري‌ بسته‌ بود».

و در خبر است‌ كه‌ حضرت‌ باقر عليه‌ السّلام‌ مطالبي‌ را به‌ جابر [17] گفتند، و فرمودند: اگر آنها را افشاء كني‌، لعنت‌ خداوند و ملائكه‌ و مردم‌، همگي‌ بر تو خواهد بود!

و نيز در «بصائر الدّرجات‌» از مفضّل‌، از جابر، حديث‌ وارد است‌ كه‌ ملخّص‌ آن‌ اين‌ است‌ كه‌: «بعد از رحلت‌ حضرت‌ باقر عليه‌ السّلام‌ جابر خدمت‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ آمد و گفت‌: نفس‌ من‌ از تحمّل‌ اين‌ احاديث‌ تنگ‌ شده‌ و ديگر طاقت‌ بر إخفاء آنها را ندارم‌!

حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ او را امر كردند كه‌: در زمين‌ حفره‌اي‌ حفر كند، و سرش‌ را در آن‌ فرو برد، و آن‌ احاديث‌ را با گودال‌ بگويد، و سپس‌ خاك‌ بر روي‌ آن‌ بريزد؛ زيرا كه‌ زمين‌ در اين‌ صورت‌ راز دار او مي‌شود.»

و همچنين‌ در «بحار الانوار» از كتاب‌ «اختصاص‌» و «بصائر الدرّجات‌»، از جابر از حضرت‌ باقر عليه‌ السّلام‌ روايت‌ است‌ كه‌ حضرت‌ به‌ او در ضمن‌ حديثي‌ گفتند: يَا جَابِرُ مَا سَتَرْنَا عَنكُمْ أكْثَرُ مِمَّا أظْهَرْنَا لَكُمْ.

بطوري‌ است‌ كه‌ جمعي‌ از اصحاب‌ رسول‌ الله‌ و أئمّۀ اهل‌ بيت‌ سلام‌ الله‌ عليهم‌ را از أصحَابِ اسرَار شمرده‌اند. همچون‌ سَلمان‌ فارسِيّ، و أوَيس‌ قَرَنيّ، و كُمَيل‌ بن‌ زِياد نَخَعيّ، وَ مَيثَم‌ تمّارِ كُوفيّ، وَ رُشَيْد هَجريّ، وَ جَابرِ جُعْفِيّ رضوان‌ الله‌ تعالي‌ عليهم‌ أجمعين‌». [18]

باري‌ آيه‌اي‌ كه‌ در مطلع‌ گفتار ذكر شد: النَّبِيُّ أوْلَي‌ بِالْمُؤْمِنِينَ مِن‌ أَنفسِهِمْ؛ دلالت‌ دارد بر ولايت‌ رسول‌ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ بر جميع‌ مؤمنين‌؛ و اطلاق‌ اين‌ ولايت‌، هم‌ در مورد تكوين‌ و هم‌ در مورد تشريع‌ است‌؛ و بلكه‌ حقيقت‌ وَلايت‌ در ناحيۀ تكوين‌ و حقيقت‌ است‌؛ و پس‌ از آن‌ در ناحيۀ تشريع‌ و اعتبار.

حَسَبْ وَ نَسَبْ؛ و بنابراين‌ هر مرد مسلمان‌ و فقيري‌ گرچه‌ غلام‌ آزاد شده‌اي‌ باشد، حقّ دارد از دختران‌ اشراف‌ ازدواج‌ كند؛ و زن‌هاي‌ شريف‌ و.صيل‌ نيز مي‌توانند با مردم‌ مؤمن‌ فقير ازدواج‌ كنند.

در همسري‌ و انتخاب‌ زن‌ و شوهر، كُفْو بودن‌ يعني‌، همطراز و هم‌ طبقه‌ بودن‌، عبارت‌ است‌ از: ايمان‌ و تقوي‌، نه‌ همطراز و هم‌ كُفْوّ بودن‌ در مال‌ و اعتبار و عشيره‌ و قوم‌ و قبيله‌.

و ثانياً ـ به‌ مردم‌ اعلان‌ كند كه‌: پسر خواندۀ انسان‌، پسر انسان‌ نيست‌؛ و هيچگونه‌ آثار نسب‌ به‌ او مترتّب‌ نمي‌شود؛ پسر خوانده‌، پسر نيست‌؛ و دختر خوانده‌، دختر نيست‌؛ نه‌ ارث‌ مي‌برد، و نه‌ از او ارث‌ مي‌برند، و نه‌ مَحْرَم‌ است‌، دختر خوانده‌ محرم‌ نيست‌؛ پسر خوانده‌ با زوجۀ انسان‌ محرم‌ نيست‌؛ و زوجۀ پسر خوانده‌ نيز عروس‌ انسان‌ محسوب‌ نمي‌شود؛ و با انسان‌ مَحرم‌ نمي‌گردد؛ و پس‌ از آنكه‌ احياناً پسر خوانده‌ او را طلاق‌ داد، انسان‌ مي‌تواند او را در نكاح‌ خويش‌ در آورد؛ زيرا كه‌ زني‌ است‌ به‌ تمام‌ معني‌ بيگانه‌ و اجنبيّ؛ و جزء محارم‌ نمي‌باشد. وَ مَا جَعَلَ أدْعِيَائِكُمْ أَبْنَاءَكُمْ ذَلِكُمْ قَوْلُكُمْ بِأَفْوَاهِكُمْ وَ اللَهُ تَقُولُ الْحَقَّ وَ هُوَ يَهْدِي‌ السَّبِيلَ . (آيۀ 4، از سورۀ 33: احزاب‌).

«و خداوند پسر خوانده‌هاي‌ شما را پسر قرار نداده‌ است‌؛ و اين‌ گفتار خود شما است‌ كه‌ بر سر زبانهايتان‌ جاري‌ است‌. و خداوند حقّ مي‌گويد؛ و او به‌ راه‌ راست‌ رهبري‌ مي‌كند».

رسول‌ خدا مي‌خواهد اين‌ احكام‌ را اجرا كند؛ ولي‌ از مردم‌ مي‌ترسد؛ از مردم‌ تازه‌ مسلمان‌ مي‌ترسد كه‌ مباد استحياش‌ كنند؛ و زير بار نرود؛ و از دين‌ برگردند و بگويند: اين‌ محمّد شريعتي‌ را آورده‌ است‌ كه‌ (عياذاً بالله‌) مانند مجوس‌ نكاح‌ محارم‌ را تجويز مي‌كند.

فلهذا اين‌ خوف‌ و ترس‌ رسول‌ الله‌ از مردم‌؛ به‌ جهت‌ نگاهداري‌ دين‌ و براي‌ خداوند بوده‌ است‌. وليكن‌ خداوند به‌ او امر مي‌كند كه‌ بدين‌ خوف‌ اعتناء مكن‌! و از من‌ فقطّ بترس‌! و اين‌ امر را اجرا كن‌.

نظير امر و عتاب‌ خداوند به‌ رسول‌ الله‌ در قضيّۀ غدير كه‌: بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن‌ رَبِّكَ وَ إِن‌ لَم‌ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رَسَالَتَهُ وَاللَهُ يَعْصِمُكَ مِنَ النَّاسِ . «اي‌ پيغمبر برسان‌ به

‌ مردم‌، و تبليغ‌ كن‌ آنچه‌ را كه‌ از طرف‌ پروردگارت‌ به‌ تو نازل‌ شده‌ است‌، و اگر بجا نياوري‌ رسالت‌ خدا را تبليغ‌ نكرده‌اي‌! و خداوند تو را از مردم‌ حفظ‌ مي‌كند». (آيۀ 67 از سورۀ 5: مائده‌).

رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ در وقت‌ آمدن‌ احكام‌ شديد كه‌ مردم‌ در بدو أمر تحمّل‌ آن‌ را نداشتند؛ آن‌ حكم‌ را اوّل‌ دربارۀ خود و اقوام‌ و نزديكان‌ خود پياده‌ مي‌فرمود؛ و عمل‌ مي‌كرد؛ تا مردم‌ بدانند كه‌ رسول‌ الله‌ خود با نفس‌ نفيس‌ خود، در معرض‌ اين‌ حكم‌ قرار گرفته‌، و دربارۀ خود اجراء كرده‌ است‌؛ و بنابراين‌، استحاش‌ و نگراني‌ از بين‌ برود؛ و يا لااقلّ تخفيف‌ پيدا كند.

مثلاً وقتي‌ كه‌ خواست‌ ربا را بردارد؛ و حكم‌ به‌ حرمت‌ آن‌ كند، و پول‌هاي‌ ربوي‌ را كه‌ مردم‌ در جاهليّت‌ از يكديگر طلب‌ داشتند، فسخ‌ كند و آن‌ را بي‌اعتبار بشمارد؛ اوّل‌ بار، دربارۀ عمويش‌ عبّاس‌، اين‌ حكم‌ را اجرا كرد، و تمام‌ پولهاي‌ ربوي‌ را كه‌ او از مردم‌ طلب‌ داشت‌ اسقاط‌ كرد چنانكه‌ در خطبۀ حجّة‌ الوداع‌ كه‌ در عرفات‌ ايراد فرمود، آمده‌ است‌ كه‌: وَ وَضَعَ رِبَا الْجَاهِليَّةِ وَ أوَّلُ رِباً وَضَعَهُ رِبَا عَمِّهِ العبّاسِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُ. [19]

و نيز وقتي‌ كه‌ خواست‌ ارزش‌ خون‌هاي‌ مشركين‌ و غير مسلمان‌ را بردارد؛ اوّل‌ دربارۀ پسر عموي‌ خودش‌: رَبيعة‌ بن‌ حَارث‌ بن‌ عبدالمطّلب‌، كه‌ در شرك‌ و در جاهليّت‌ ريخته‌ شده‌ بود و هُذَيْل‌ او را كشته‌ بود، برداشت‌ و در خطبه‌ فرمود ، چنانكه‌ آمده‌ است‌: وَ وَضَعَ الدِّمَاءَ فِي‌ الْجَاهِلِيَّةِ وَ أوّلُ دَمٍ وَضَعُه‌ دَمُ ابْنِ عَمِّهِ رَبِيعَةَ بنِ الحَارِثِ بْنِ عَبْدِالمُطَّلِب‌ قَتَلَهُ هُذَيْلٌ.

فَقَالَ: أولُ دَمٍ أبْدَأُ بِهِ مِن‌ دِمَاءِ الْجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ فَلَا يُطَالِبُ بِهِ فِي‌ الإسْلَامِ. [20]

و در همين‌ خطبه‌ مي‌فرمايد: إنَّ دِمَآءكُم‌ وَ أموَالَكُمْ حَرَامٌ عَلَيْكُمْ كَحُرْمَةِ يَوْمِكُمْ هَذَا، فِي‌ شَهْرِكُمْ هَذَا فِي‌ بَلَدِكُمْ هَذَا. ألَات‌ كُلُّ شَي‌ءٍ مِن‌ اَمْرِ الجَاهِلِيَّةِ تَحْتَ قَدَمِي‌ مَوْضُِوعٌ؛ وَ رِبَا الجَاهِلِيَّةِ مَوْضُوعٌ؛ وَ أوَّلُ رِباء أَضَعُ رِبَا العَبَّاسِ بنِ عَبْدِ المُطَّلِب‌.

حرمت‌ اين‌ روز حرام‌، در اين‌ ماه‌ حرام‌، و در اين‌ شهر حرام‌. [21] آگاه‌ باشيد كه‌ هر امري‌ از امور جاهليّت‌ را من‌ در زير گام‌ خود گذاشتم‌؛ و رباي‌ جاهليّت‌ را زير پاي‌ خودگذاشتم‌؛ و اوّلين‌ ربائي‌ كه‌ ساقط‌ كردم‌ و از بين‌ بردم‌، رباي‌ عبّاس‌ پسر عبدالمطّلب‌ است‌».

باري‌ پيامبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ براي‌ اجراء امر اوّل‌ كه‌ ازدواح‌ بين‌ طبقۀ اشراف‌ و طبقۀ ضعيفان‌ بود، و مي‌خواست‌ اوّلين‌ بار اين‌ امر را در خاندان‌ خود اجرا كند به‌ نزد زَينَب‌ بنت‌ جَحْش‌ (دختر عمۀ خود) آمدند و او را براي‌ زيد بن‌ حارِثه‌ كه‌ غلام‌ آزاد شده‌ و پسر خواندۀ آن‌ حضرت‌ بود خطبه‌ و خواستگاري‌ كردند؛ اين‌ امر بر زينب‌ گران‌ آمد همچنانكه‌ در تفسير «الدّرّ المنثور» وارد است‌ كه‌:

اخرج‌ ابن‌ جرير عن‌ ابن‌ عبّاس‌: قال‌: خَطَبَ رَسُولُ الله‌ صَلَّي‌ الله‌ عَليهِ وَآلِهِ زَينَبَ بِنْتَ جَحْشٍ لِزَيْدِ بنِ حَارِثَةَ فَاسْتَنْكَفَتْ مِنْهُ وَ قَالَتْ: أَنَا خَيْرٌ مِنْهُ حَسَباً، وَ كَانَتْ امْرَأةً فِيهَا حِدَّةٌ، فَأنْزَلَ اللهُ تَعَالَي‌:

وَ مَاکان لِمُومِنٍ وَ لَا مُؤْمِنَةٍ إذَا قَضَي‌ اللَهُ وَ رَسُولُهُ أمْراً أنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَةُ مِنْ أمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللَهُ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلَالاً مُبِيناً. (آيۀ 36 از سورۀ 33: احزاب‌). [22]

بنا بر امر وَلآئي‌ رسول‌ خدا، زينب‌ ازدواج‌ با زيد را پذيرفت‌؛ و در تحت‌ حبالۀ نكاح‌ او درآمد؛ ولي‌ اين‌ ازدواج‌ مقرون‌ به‌ آرامش‌ و سكون‌ نبود، پيوسته‌ زينب‌ در خود شرف‌ و بزرگ‌ مي‌ديد؛ و زيد: شوهر خود را غلام‌ آزاد شدۀ پسر دائي‌ خود: محمّد رسُولُ اللهَ.

و اين‌ عدم‌ توافق‌ روحي‌ كار بر زيد تنگ‌ كرد؛ و پيغمبر اجازه‌ نمي‌داد؛ و مي‌فرمد: بايد زنت‌ را نگاهداري‌ كني‌، و طلاق‌ ندهي‌.

وَ إذْ تَقُولُ الَّذِي‌ أنْعَمَ اللَهُ عَلَيْهِ وَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِ أَمْسِكْ عَلَيْكَ زَوْجَكَ وَاتَّقِ اللَهَ. (نيمۀ اوّل‌ آيۀ 37).

وَ تُخْفِي‌ فِي‌ نَفسِكَ مَا اللَهُ مُبدِيهِ وَ تَخْشَي‌ النَّاسَ وَاللَهُ أَحَقُّ أن‌ تَخشَهُ. (دنبال‌ آيه‌).

رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ به‌ امر خدا براي‌ برداشته‌ شدن‌ اين‌ بدعت‌ جاهلي‌، با وجود نگراني‌ و ترس‌ از مردم‌، با زينب‌ ازدواج‌ كردند؛ و خداوند هم‌ تأييد فرمود و كمك‌ كرد؛ و ايراد و اشكال‌ مردم‌، ضعيف‌ و ناتوان‌ آمد؛ و بحمدالله‌ اين‌ حكم‌ هم‌ اجراء نشد؛ و بر پسر خوانده‌ ديگر آثار پسر حقيقي‌ مترتّب‌ نگشت‌.

فَلَمَّا قَضَي‌ زَيْدٌ مِنهَا وَطَرًا زَوَّجْنَا كَهَا لِكَيْ لَا يَكُونَ عَلَي‌ الْمُؤْمِنِينَ حَرَجٌ فِي‌ أَزْوَاجِ أدْعِيَائِهِمْ إذَا قَضَوْا مِنهُنَّ وَطَرًا وَ كَانَ أَمْرُ اللَهِ مَفْعُولاً. (بقيّۀ آيه‌ 37).

نزد پيغمبر مي‌آمد، وحي‌ آود كه‌ اين‌ فعل‌ از پيغمبر بدون‌ مصلحت‌ نبوده‌ است‌، مردم‌ هم‌ بعد از اين‌ ساكت‌ شدند». [23]

و از آنچه‌ ما بيان‌ كرديم‌ معلوم‌ شد: صورت‌ قضيّه‌ صد در صد چيز ديگري‌ بوده‌ است‌؛ و درست‌ بر خلاف‌ اين‌ نظريّه‌ و در مقابل‌ آن‌ است‌. علاّمۀ طباطبائي‌ فرموده‌ است‌:.

«و بعضي‌ از مفسّرين‌ خواسته‌اند براي‌ عمل‌ رسول‌ الله‌ طبق‌ تفاسير عامّه‌ محملي‌ بتراشند، فلهذا گفته‌اند: آن‌ حالت‌ رسول‌ الله‌، حالت‌ جبلّي‌ بشري‌ بود كه‌ هيچ‌ گاه‌ انساني‌ از آن‌ فارغ‌ نيست‌؛ و اين‌ از دو جهت‌ اشكال‌ دارد:

اوّلاً ـ اين‌ كلام‌ در مورد منع‌ است‌، كه‌ تقويت‌ تربيت‌ الهيّه‌ بطوري‌ نبوده‌ است‌، كه‌ بر غريزيۀ بشري‌ غالب‌ شود.

ثانيا ـ در آن‌ صورت‌: ديگر محلّي‌ براي‌ عتاب‌ و مؤاخذۀ خداوند در كتمان‌ و إخفاء اين‌ امر تصوّر نمي‌شود؛ زيرا در اسلام‌ مجوزّي‌ براي‌ ذِكر زنهاي‌ شوهردارِ مردم‌، و علاقه‌مند شدن‌ و گرايش‌ پيدا كردن‌ به‌ آنها نيست‌؛ و در اين‌ صورت‌ چگونه‌ خداوند پيامبر را بر إخفاء اين‌ امر و ترسيدن‌ از مردم‌ عتاب‌ و مؤاخذه‌ كند ؟ [24]

‌ اين‌ تلاش‌ را كرده‌است‌. جواب‌ گوئيم‌ كه‌: اين‌ كلام‌ غلط‌ است‌؛ زيرا حكومت‌ و سياست‌ بعد از رسول‌ خدا در دست‌ طرفداران‌ خلفاء بوده‌ است‌؛ و طرفداران‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌ مهجور و مطرود و محبوس‌ و مضروب‌ و مقتول‌ بوده‌اند؛ و اين‌ امر يكي‌ و دو روز نبوده‌ بلكه‌ تا زمان‌ رفع‌ تقيّه‌ در عهد صفويّه‌ به‌ فتواي‌ عالم‌ كبير و شيخ‌ جليل‌: شيخ‌ عبدالعالي‌ ميسي‌ كَرَكي‌ جبل‌ عامي‌، معروف‌ به‌ محقّق‌ كركي‌ و محقّق‌ ثاني‌ باقي‌ بوده‌ است‌ و در اين‌ صورت‌ كه‌ از هر جهت‌ قدرت‌ و حكومت‌ و بيت‌ المال‌ و تبليغات‌ در دست‌ مخالفين‌ بوده‌ است‌، كجا شيعه‌ مي‌تواند روايتي‌ جعل‌ كند؛ شيعه‌ حتّي‌ نتوانسته‌ است‌ روايات‌ وارده‌ در فضائل‌ و مناقب‌ آنها را دست‌ به‌ دست‌ و سينه‌ به‌ سينه‌ به‌ ديگران‌ برساند و شواهد تاريخي‌ بر اين‌ امر بسيار است‌، تا كجا رسد كه‌ زياده‌ از مرويّات‌ در فضائل‌ آن‌ سروران‌ خود مخالفين‌ است‌ چون‌ از او دربارۀ اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ پرسيدند: گفت‌: مَا أَقُولُ فِي‌ رَجُلٍ أسَرَّ أوليآؤهُ مَناقِبَهُ تَقَيَّةً وَ كَتَمَهَا أعْدَآؤهُ حَنَقاً وَ عَدَاوَةً وَ مَعَ ذَلِكَ قَدْ شَاعَ مِنْهُ مَا مَلَاتِ الخَافِقَينِ.ا

«من‌ چه‌ بگويم‌ دربارۀ مردي‌ كه‌ دوستان‌ او مناقب‌ و فضائل‌ او را پنهان‌ كردند از روي‌ تقيّه‌ و ترس‌، و دشمنان‌ او نيز پنهان‌ كردند از روي‌ كينه‌ و دشمني‌؛ و با وجود اين‌، مناقب‌ و فضائل‌ او مشرق‌ و مغرب‌ عالم‌ را پر كرده‌ است‌ ».

و سيّد تاج‌ الدّين‌ عامّلي‌ اين‌ مُفاد را از شافعي‌ اخذ كرده‌ است‌ آنجا كه‌ گويد:

لَقَدْ كَتَمَتْ آثارَ آلِ محمَّدٍ         مُحِبُّوهُم‌ خَوفاً وَ أعْدَاؤهُمْ بُغضا

فَأبِر زَمِن‌ بَيْنِ الفَرِيقَينِ نَبْذَةٌ         بِهَا مَلا اللَهُ السَّمَواتِ وَ الارْضَا

«به‌ تحقيق‌ كه‌ آثار آل‌ محمّد را كتمان‌ كردند، دوستانشان‌ از روي‌ خوف‌، و دشمنانشان‌ از روي‌ بغض‌. و مَعَهذا آن‌ مقدار مختصري‌ كه‌ از بين‌ اين‌ دو گروه‌ ظاهر گرديده‌ است‌ خداوند با آن‌ آسمان‌ها و زمين‌ را پر كرده‌ است‌» [25]. و اين‌ كلام‌ جاي‌ دقّت‌ است‌. و السّلام‌ علينا و علي‌ عباد الله‌ الصّالحين‌.