انحراف‌ فرقۀ وهابيّه‌ در توحيد ذات‌ الهي‌

امّا طائفه وهابيه، آنان قدرت و عظمت و علم و احاطه و حيات و ساير اسماء و صفات حضرت حق را از موجودات، جدا مى‏دانند، بدين معنى كه عنوان وساطت را از وسائط، و مرآتيت را از آئينه‏‌هاى وجود كه مظاهر و مجالى ذات حقند، الغاء مى‏كنند، و بنابر اين اصولا معناى ظهور و تجلى را در عالم امكان نمى‏دانند.

و بنابر اين در اشكال و محذورى واقع مى‏شوند، كه تا روز قيامت هم اگر فكر كنند ابدا رهائى و خلاصى از آن را ندارند، و آن اشكال اين است كه:

ما وجدانا و شهودا موجودات بسيارى را در اين عالم مشاهده مى‏كنيم، و همه آنها را داراى حيات و علم و قدرت مى‏بينيم، اين جاى شبهه و ترديد نيست، موجودات مؤثر را در اين جهان نمى‏توانيم انكار كنيم.

حال مى‏گوئيم: اگر حيات و قدرت و علم را در ذات ازلى حق بدون اين موجودات و كثرات بدانيم، اين كلام وجدانا و شهودا غلط است، زيرا وجود اين صفات در موجودات از ضروريات و يقينيات است.

و اگر اين‌ موجودات‌ را داراي‌ قدرت‌ مستقلّ و حيات‌ و علم‌ مستقلّ بدانيم‌، گر چه‌ به‌ اعطاء حقّ باشد، اين‌ هم‌ غلط‌ است‌؛ زيرا اين‌ كلام‌ عين‌ شرك‌ و ثنويّت‌ و تعدّد آلِهه‌ و اشكالات‌ بی‌شماري‌ ديگر مي‌گردد.

عنوان‌ إعطاء با عنوان‌ استقلال‌ سازش‌ ندارد؛ چون‌ لازمۀ اين‌ گفتار، تولّد موجودات‌ از ذات‌ حقّ مي‌شود، و اين‌ كلام‌ عين‌ تَفويض‌ است‌؛ و مي‌دانيم‌ كه‌ خداوند لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُنْ لَهُ كُفُوًا أحَدٌ است‌.

در جواب‌ مي‌گوئيم‌ : قاعدۀ عقليّه‌ استثناء پذير نيست‌؛ اگر استمداد از غير خدا شرك‌ باشد، همه‌ جا شرك‌ است‌، و همه‌ جا غلط‌ است‌. پس‌ چگونه‌ شما با دليل‌ عقلي‌ مي‌خواهيد، اثبات‌ توحيد حقّ را بنمائيد ؟ آنگاه‌ در خصوص‌ امور مادّي‌ و طبيعي‌، استثناء مي‌زنيد !؟ آيا خنده‌آور نيست‌ ؟ يا گريه‌ آور، بر مسكنت‌ و تهيدستي‌ شما از علم‌ و عرفان‌ حضرت‌ حقّ ؟!

مي‌گويند : طواف‌ بر گرد قبر معصوم‌ شرك‌ است‌، بوسيدن‌ ضريح‌ مطهّر شرك‌ است‌، بوسيدن‌ عَتَبه‌ شرك‌ است‌، سجده‌ كردن‌ بر روي‌ تربت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ شرك‌ است‌؛ واسطه‌ قرار دادن‌ أئمّه‌ و حضرت‌ صديّقه‌ فاطمۀ زهرا را براي‌ قضاء حوائح‌، شرك‌ است‌.

جواب‌ مي‌دهيم‌ : چرا شرك‌ است‌ ؟ چه‌ تفاوت‌ بين‌ بوسيدن‌ حَجَر الاسود يا بوسيدن‌ ضريح‌ است‌ ؟ چه‌ تفاوت‌ بين‌ خانۀ بنا شدۀ حضرت‌ ابراهيم‌ علي‌ السّلام‌ به‌ نام‌ كعبه‌؛ و بين‌ مرقد مطهّر آيت‌ كبراي‌ الهي‌ و صاحب‌ مقام‌ أو أدني‌ و صاحب‌ شفاعت‌ كبري‌ و حامل‌ لواء حمد مي‌باشد ؟ چرا طواف‌ در آنجا جايز است‌، و در اينجا كه‌ از جهت‌ اهمّيت‌، حائز مزايايي‌ است‌ جائز نيست‌ ؟ [1]

قالي‌، و زمين‌ و حصير جايز است‌، ولي‌ در اينجا بخصوصه‌ حرام‌ شد ؟ در آنجا توحيد است‌؛ و در اينجا شرك‌ شد؟

استمداد از هر شخص‌ زنده‌اي‌ هم‌ كه‌ مي‌كنيد، از روح‌ او مي‌كنيد نه‌ از بدن‌ او ! و در اين‌ صورت‌ چرا استمداد از نفوس‌ خبيثۀ كافره‌ كه‌ در دنيا هستند شرك‌ نيست‌ ! و از روح‌ صديقّۀ طاهره‌ شرك‌ شد ؟

اينها سؤالاتي‌ است‌ كه‌ نمي‌توانند جواب‌ آن‌ را بگويند؛ و هيچگاه‌ هم‌ نمي‌توانند و نتوانسته‌اند.

جواب‌ اين‌ است‌ كه‌ : اگر به‌ عنوان‌ استقلال‌ باشد، همه‌ شرك‌ است‌؛ چه‌ طواف‌ به‌ گرد خانۀ خدا، و چه‌ بوسيدن‌ حَجرُ الاسود؛ و چه‌ سجده‌ كردن‌ بر روي‌ فرش‌ و زمين‌ معمولي‌؛ و چه‌ واسطه‌ قرار دادن‌ طبيب‌ و جرّاح‌ و عالم‌ و متخصّص‌؛ و اگر به‌ عنوان‌ استقلال‌ نباشد، هيچكدام‌ شرك‌ نيست‌؛ بلكه‌ نفس‌ توحيد و عين‌ توحيد است‌.

آيا در موجودت‌ اين‌ عالم‌ بنظر به‌ استقلال‌ نگريستن‌ شرك‌ نيست‌ ؟ پس‌ طائفۀ وهّابيّه‌، با اين‌ تنزيه‌ و تقديسي‌ كه‌ مي‌خواهند از ذات‌ حقّ كنند، خودشان‌ كوركورانه‌ در دامن‌ شرك‌ افتاده‌اند؛ وَ مِمَّن‌ يَعْبُدُ اللَهَ عَلَي‌ حَرْفٍ [2] گرديده‌اند.

نظر به‌ آيات‌ الهي‌ از جهت‌ آيتيّت‌، عين‌ نظر به‌ توحيد است‌؛ بوسيدن‌ امام‌ به‌ جهت‌ امامت‌ عين‌ احترام‌ به‌ خداوند است‌؛ عرض‌ حاجت‌ به‌ ارواح‌ مقدّسه‌ از جهت‌ معنويّت‌ و روحانيّت‌ و تقرّب‌ آنها به‌ خداوند، عين‌ عرض‌ حاجت‌ به‌ خدا، و عين‌ توحيد است‌؛ حُبّ محبوبان‌ خدا حبّ خداست‌.

مذهب‌ وهابيّه‌ ملازم‌ انكار صريح‌ آيات‌ قرآن‌ است‌

اين‌ از نظر دليل‌ عقلي‌. و امّا از نظر دليل‌ نقلي‌ : مي‌گوئيم‌ : تمام‌ آيات‌ و روايات‌ سرشار از اينكه‌ : موجودات‌ وسائط‌ در وجود و ايجاد هستند، و خلقت‌ با سببيّت‌ صورت‌ مي‌گيرد، و إلغاء واسطه‌ در عالم‌ تكوين‌، علاوه‌ بر آنكه‌ انكار امر وجداني‌ است‌، انكار منقولات‌ شرعيّه‌ از كتاب‌ و سنّت‌ است‌.

مگر در قرآن‌ كريم‌ نمي‌خوانيم‌ : وَالْمُدَبِّراتِ أمْرًا (آيۀ 5، از سورۀ 79 : نازعات‌).

«سوگند به‌ فرشتگاني‌ كه‌ تدبير امور مي‌كنند».

وَ أَرْسَلْنَا الرِّيَاحَ لَوَاقِحَ (آيۀ 22، از سورۀ 15 : حجر).

«و ما بادها را فرستاديم‌، تا درخت‌ها را آبستن‌ كنند. (و از گردهاي‌ نَر به‌ درختهاي‌ ماده‌ زنند، و در اين‌ صورت‌ تلقيح‌ صورت‌ گرفته‌ و درخت‌ ميوه‌ مي‌دهد)».

وَ اللَهُ الَّذِي‌ أَرْسَلَ الرِّيَاحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَـٰهُ إِلَي‌ بَلَدٍ مَيِّتٍ فَأَحْيَيْنَـهُ بِهِ الارْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَلِكَ النُّشُورُ. (آيۀ 9، از سورۀ 35 : فاطر).

«و خداوند آن‌ است‌ كه‌ بادها را مي‌فرستد، تا ابرها را حركت‌ دهند، و بنا براين‌ ما آن‌ ابر را به‌ مكان‌ مرده‌ (و بي‌آب‌ و علف‌) سوق‌ مي‌دهيم‌؛ تا به‌ سبب‌ آن‌ ابر، زمين‌ را پس‌ از مردنش‌ زنده‌ مي‌كنيم‌، نشور مردگان‌ هم‌ همينطور است‌».

وَ هُوَ الَّذِي‌ أنزَلَ مِنَ السَّمَآءِ مَآءً فَأخْرَجْنَا بِهِ نَبَاتَ كُلِّ شَي‌ءٍ (آيۀ 99، از سورۀ 6 : انعام‌».

جواب‌ مي‌دهيم‌ : به‌ نصّ آيات‌ قرآن‌ و براهين‌ عقليّه‌، روح‌ انسان‌ پس‌ از مرگ‌، مرده‌ نيست‌ بلكه‌ زنده‌ است‌ و بنا بر تجرّد نفس‌ نمي‌تواند معدوم‌ صِرف‌ گردد؛ و مرگ‌ عبارت‌ است‌ از انتقال‌ از دنيا به‌ آخرت‌، و علاوه‌ دربارۀ شهداء مگر قرآن‌ كريم‌ نمي‌فرمايد : زنده‌اند و در نزد خداوند روزي‌ مي‌خورند ؟

وَ لَا تَحْسَبَنَّ الَّذِينَ قُتِلُوا فِي‌ سَبِيلِ اللَهِ أَموَاتًا بَلْ أَحْيَاءٌ عِندَ رَبِّهِمْ يُرزَقُونَ . (آيۀ 169، از سورۀ 3 : آل‌ عمران‌).

مَلا حِفجَي‌ است‌. و ما با او گرم‌ تكلّم‌ و صحبت‌ شديم‌.

در اين‌ حال‌ به‌ مناسبت‌ آشنايي‌ با او، يكي‌ ديگر از علماي‌ عامّه‌ كه‌ مي‌گفت‌ : از أئمّه‌ جمات‌ مدينه‌ است‌ آمد؛ و سلام‌ كرد و روبروي‌ من‌ نشست‌؛ و بعد كم‌ كم‌ جماعت‌ كثيري‌ از اهل‌ تسنّن‌ آمدند و همه‌ پهلوي‌ ما نشستند، و تقريباً مجلسي‌ تشكيل‌ شد.

در اين‌ هنگام‌، من‌ از مُتعۀ حجّ از آنها پرسيدم‌ ! گفتند : ما تا حجّ را بجاي‌ نياوريم‌ تمتّع‌ نمي‌كنيم‌ !

گفتم‌ : مي‌دانيم‌ كه‌ رسول‌ الله‌ در حِجّة‌ الوداع‌ در بالاي‌ كوه‌ صفا، براي‌ مردم‌ اعلان‌ كرد كه‌ : از حالا تا روز قيامت‌، حجّ تبديل‌ به‌ حجّ تمتّع‌ شده‌ است‌، براي‌ كساني‌ كه‌ خانه‌ و منزلشان‌ در نزديكي‌ مسجد الحرام‌ نيست‌. بدين‌ معني‌ كه‌ از ميقات‌ كه‌ احرام‌ مي‌بندند، بايد به‌ قصد عُمره‌ باشد؛ و پس‌ از وارد شدن‌ در مكّه‌ و أداء مناسك‌ عمره‌، مُحِلّ شوند؛ و مي‌توانند در اين‌ صورت‌ با زنان‌ تمتّع‌ كنند؛ و در مكّه‌ مي‌مانند تا براي‌ اداء مناسك‌ حجّ و وقوف‌ به‌ عرفات‌ و مَشعر، از خود مكّه‌ مُحْرِم‌ مي‌شوند؛ و حجّ را بجاي‌ مي‌آورند.

و به‌ پيغمبر اعتراض‌ كردند كه‌ چگونه‌ ما براي‌ اداي‌ مناسك‌ حجّ آمده‌ايم‌، و اينك‌ در زير درخت‌ اراك‌ جوانهاي‌ ما بنشينند؛ و از موهاي‌ سرشان‌ قطرات‌ آب‌ غسل‌ جنابت‌ بچكد ؟!

رسول‌ الله‌ فرمود : من‌ از جانب‌ خودم‌ نگفتم‌؛ اينك‌ جبرائيل‌ است‌ كه‌ آمده‌؛ و اين‌ حكم‌ را آورده‌ است‌ ! و در اينحال‌ شَبَّكَ أَصَابِعَهُ انگشت‌هاي‌ دو دست‌ را رسول‌ خدا در هم‌ فرو برد؛ و فرمود : از حال‌ تا روز قيامت‌ اينطور حجّ و عمره‌ در هم‌ داخل‌ شدند؛ و عمل‌ واحدي‌ گرديدند؛ و بنابراين‌ هر كس‌ از راه‌ دور مي‌آيد، بايد عمره‌ و حجّ را با هم‌ انجام‌ دهد؛ و بين‌ آن‌ دو عمل‌ مُحِلّ گردد؛ اين‌ است‌ حكم‌ خدا.

گفتند : بلي‌ همينطور است‌ ولي‌ عُمَر بنا بر مصالحي‌ اين‌ را تغيير داد؛ يعني‌ مُتعه‌ را برداشت‌؛ و دستور داد هر كس‌ از ميقات‌ إحرام‌ مي‌بندد، به‌ قصد حجّ باشد؛ و بنابراين‌ تا آخرين‌ عمل‌ حجّ، حقّ تمتّع‌ و آميزش‌ با زنان‌ را كسي‌ ندارد.

گفتم‌ : بگذريم‌ از اين‌ كه‌ عُمَر اين‌ عمل‌ را از روي‌ مصلحتي‌ طبق‌ انديشۀ

مي‌ايستند؛ و با خود مي‌گويند : اين‌ ديگر چه‌ داستاني‌ است‌ ؟! اين‌ چه‌ شركي‌ است‌ ؟!

شما را به‌ صاحب‌ اين‌ بيت‌ سوگند ! آيا زوّار، آهن‌ و فولاد را مي‌بوسند، يا بدن‌ رسول‌ الله‌، يا نفس‌ رسول‌ الله‌ را ؟! آنها چدن‌ و چوب‌ را مي‌بوسند، يا نفس‌ مقدّس‌ حضرت‌ صديقّه‌ را ؟! آيا شما در وجدان‌ خود نمي‌يابيد كه‌ دست‌ پدر و مادر وا ستاد و معلّم‌ و مربّي‌ روحاني‌ را مي‌بوسيد ؟ آيا احترام‌ به‌ نفس‌ او مي‌گذاريد، يا صرفاً نظر به‌ قطهۀ گوشت‌ داريد ؟!

مگر أشعار قَيب‌ سن‌ مُلَوَّح‌ عَامِريّ را نخوانده‌ايد، كه‌ دربارۀ معشوقۀ خود ليلي‌ عَامِيّ مي‌گويد : ؟

أمُرٌ علي‌ جِدارِ ديَارِ لَيْلَي‌         أقبلُ ذالدَّيَارَ وَذَالجِدَارا

وَ مَا حُبُّ الدِّيارِ شَغَفْنَ قَلبِي‌         وَلِكِن‌ حُبُّ مَن‌ سَكَنَ الدَّيارا

«من‌ عبور مي‌كنم‌ و مي‌گذرم‌ بر ديوار شهر ليلي‌، و آن‌ شهر را مي‌بوسم‌، و آن‌ ديوار را مي‌بوسم‌.

و اين‌ طور نيست‌ كه‌ دل‌ من‌ از محبّت‌ شهر و ديار، آكنده‌ باشد؛ وليكن‌ دل‌ من‌ سرشار از محبّت‌ آن‌ كسي‌ است‌ كه‌ در شهر سكونت‌ گزيده‌ است‌ [3].»

امام‌ جماعت‌ همين‌ مسجد : مسجد الحرام‌ از آنجا مي‌گذشت‌؛ و به‌ آنها نهيب‌ زد : اين‌ شرك‌ است‌؛ نگوئيد ! از فاطمه‌ چيزي‌ خواستن‌ شرك‌ است‌ !

من‌ بسيار ناراحت‌ شدم‌؛ جلو رفتم‌ و گفتم‌ : إخْسَأ ! إخْسَأ خفه‌ شو و لال‌ شود، و ساكت‌ شو، و برو گم‌ شو !

و بعد به‌ او گفتم‌ از تو سئوالي‌ دارم‌ (و سوگند به‌ خداوند و به‌ اين‌ بيت‌ كه‌ : اين‌ مطلب‌ و اين‌ سوال‌ را أبداً در جائي‌ نديده‌ بودم‌؛ و در كتابي‌ نخوانده‌ بودم‌؛ و قبلاً هم‌ به‌ نظر من‌ نيامده‌ بود؛ و در همان‌ حال‌ گويا بر دل‌ من‌ الهام‌ شد كه‌ اين‌ طور بگو» و آن‌ سؤال‌ اينست‌ كه‌ : مي‌داني‌ كه‌ : چون‌ پيراهن‌ يوسف‌ را از مصر آوردند؛ و در كَنعان‌ بر سر يعقوب‌ كه‌ كور شده‌ بود؛ انداختند چشمش‌ باز و بينا شد ؟

فَلَمَّا أَنْ جَآءَ الْبَشِيرُ أَلْقَـٰهُ عَلَي‌ وَجْهِهِ فَارْتَدَّ بَصِيرًا (آيۀ 96، از سورۀ 12 : يوسف‌).

«بياييد و خودتان‌ زنان‌ ما را ببينيد ! و از آنها گفتگو كنيد ! من‌ خواهراني‌ دارم‌ كه‌ از محبّت‌ اهل‌ بيت‌ دلشان‌ سرشار است‌».

وهابيّه‌ قائل‌ به‌ جسمانيّت‌ خداوند هستند

يكي‌ از مفاسد مهمّ مذهب‌ وهّابيّه‌ آن‌ است‌ كه‌ آنان‌ قائل‌ به‌ تجسّم‌ خداوند هستند؛ زيرا معتقدند : از ظواهر قرآن‌ نبايد تجاوز كرد؛ و معناي‌ ظاهري‌ هم‌ همان‌ معناي‌ متعارف‌ و معمول‌ است‌، كه‌ در بين‌ مردم‌ شايع‌ است‌؛ و بنابراين‌ : آياتي‌ كه‌ در قرآن‌ مجيد، نسبت‌ دست‌، و چشم‌ و جانب‌ و وَجْه‌ و غيرها را به‌ خدا مي‌دهد، مراد از آنها همين‌ معاني‌ ظاهريّۀ متعارف‌ و معمولي‌ هستند. و لازمۀ اين‌ معني‌ جسميّت‌ خداوند است‌، سبحانه‌ و تعالي‌. مي‌گويند: آيات‌ قرآن‌ مثل‌ : يَدُ اللَهُ فَوْقَ أَيْدِيهِم‌ (آيۀ 10، از سورۀ 48 : فتح‌).

«دست‌ خداوند، بالاي‌ دست‌هاي‌ ايشان‌ است‌».

و مثل‌ : وَاصْنَعِ الْفُلْكَ بِأَعْيُنِنَا (آيۀ 37، از سورۀ 11 : هود)

«(اي‌ نوح‌) كشتي‌ را در برابر چشمان‌ ما بساز».

و مثل‌ : وَلُتُصْنِعَ عَلَي‌ عَيْنِي‌ (آيۀ 39، از سورۀ 20 : طه‌).

«(و اي‌ موسي‌) بجهت‌ آن‌ كه‌ تو در برابر جشم‌ من‌ تربيت‌ شوي‌ و رشد كني‌).

و مثل‌ : وَ لَوْ تَرَي‌ إِذْ وِقُفُوا عَلَي‌ رَبِّهِمْ (آيۀ 30، از سورۀ 6 : انعام‌).

«و اي‌ كاش‌ مي‌ديدي‌ تو (اي‌ پيغمبر) در آن‌ وقتي‌ كه‌ ايشان‌ در برابر پروردگارشان‌ ايستاده‌اند».

و مثل‌ : يَا حَسْرَتَا عَلَي‌ مَا فَرَّطْتُ فِي‌ جَنْبِ اللَهِ (آيۀ 53، از سورۀ 39 : زُمر).

«(گفتار ستمگران‌ است‌ در روز قيامت‌ كه‌) اي‌ حسرت‌ و ندامت‌ براي‌ من‌ بر آنچه‌ من‌ دربارۀ حنب‌ خدا كوتاهي‌ كرده‌ام‌».

و مثل‌ : كُلُّ شَي‌ءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ (آيۀ 88، از سورۀ 28 : قَصَص‌).

«هر چيز از بين‌ رونده‌ و زائل‌ شونده‌ است‌، مگر وجه‌ خدا.

و مثل‌ : فَأيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَهِ (آيۀ 115، از سورۀ 2 : بقره‌).

و مثل‌ : يَخَافُونَ رَبَّهُمْ مِن‌ فَوْقِهِمْ (آيۀ 50، از سورۀ 16 : نحل‌).

«از پروردگارشان‌ مي‌ترسند، از جانب‌ بالاي‌ خودشان‌».

و مثل‌ : وَ جَآءَ رَبُّكَ (آيۀ 23 از سورۀ 89 : فجر).

«و آمد پروردگار تو».

و مثل‌ : اللَهُ يَسْتَهْزِيُ بِهِم‌ (آيۀ 15، از سورۀ 3 : بقره‌).

«خداوند آنان‌ را مسخره‌ مي‌كند».

و مثل‌ : غَضِبَ اللَهُ عَلَيْهِ (آيۀ 93، از سورۀ 4 : نسآء).

«خدا بر او غضبناك‌ شد».

و مثل‌ : إِلَّا مَن‌ رَحِمَ اللَهُ (آيۀ 42، از سورۀ 44 : دخان‌)

«مگر آن‌ كسيكه‌ خدا بر او رحم‌ كند).

و امثال‌ اين‌ آيات‌ كه‌ در قرآن‌ مجيد بسيار است‌. مي‌گويند همين‌ معناي‌ ظاهري‌ را دارد؛ خداوند دست‌ دارد؛ و پهلو دارد، و چشم‌ دارد؛ و بر روي‌ تخت‌ قرار گرفته‌ است‌؛ و غضب‌ مي‌كند؛ و رحم‌ مي‌كند؛ و مسخره‌ مي‌نمايد».

اين‌ است‌ عقايد ايشان‌ : سِبْحَـٰنَهُ وَ تَعَالَي‌ عَمَّا يَقُولُونَ عُلُوًا كَبِيرًا.

كفر و ارتداد و گمراهي‌ و به‌ هدر شدن‌ خون‌ او باشد؛ (و بنابراين‌ ابن‌ تيميّه‌ كه‌ نسبت‌ به‌ كفر و ضلال‌ ارتداد داده‌ است‌ بر اساس‌ تحقيق‌ و تدقيق‌ در معتقدات‌ او بوده‌ است‌)».

عالم‌ جليل‌ آية‌ الله‌ محسن‌ أمين‌ جبل‌ عاملي‌ گويد : تمام‌ طايفۀ وهّابيّه‌ و مؤسّس‌ دعوت‌ آنها : محَمَّد بن‌ عبدالوهّاب‌ : و آنكه‌ اوّلين‌ تخم‌ اين‌ كشت‌ را پاشيد؛ أحمد بن‌ تيميّه‌ و شاگردش‌ : ابن‌ قَيِّم‌ جَوزي‌، و پيروانشان‌، مدّعي‌ هستند كه‌ آنان‌ موحّدند؛ و به‌ اعتقاد خودشان‌ چنين‌ مي‌پندارند كه‌ : ايشان‌ عالم‌ توحيد را حفظ‌ مي‌كنند كه‌ شائبه‌اي‌ از شرك‌ در آن‌ وارد نشود؛ و وهّابي‌ها ادّعا دارند كه‌ فقط‌ خودشان‌ توحيدند؛ و بقيّه‌ مسلمانان‌ بدون‌ استثناء همگي‌ مشرك‌ مي‌باشند.

وليكن‌ حقيقت‌ مطلب‌ اين‌ است‌ كه‌ : ابنِ تَيميَّه‌ و ابنِ عَبدالوهّاب‌ و پيروانشان‌، ورود در قرقگاه‌ توحيد را مباح‌ كردند؛ و پرده‌هاي‌ آن‌ را پاره‌ نمودند؛ و حجاب‌ آن‌ را دريدند؛ و به‌ خداوند تعالي‌ چيزهائي‌ را نسبت‌ دادند كه‌ لايق‌ به‌ مقام‌ قدس‌ او نيست‌. وَ تَعَالَي‌ عَمَّا يَقُولُ الظَّـٰلِمُونَ عُلُّوًا كَبِيرًا.

نُور بَكريّ گفت‌ : اين‌ حرف‌ معني‌ ندارد؛ زيرا اگر تنقيص‌ باشد بايد كشته‌ شود؛ و اگر نباشد تعزير هم‌ نبايد بشود.

و بعضي‌ او را به‌ نفاق‌ نسبت‌ داده‌اند چون‌ دربارۀ عليّ گفته‌ است‌ : او از هر جانب‌ كه‌ حركت‌ كرد مخذول‌ شد؛ و كراراً به‌ دنبال‌ رياست‌ رفته‌؛ و نائل‌ نشد؛ و جنگهايش‌ براي‌ رياست‌ بود، نه‌ براي‌ ديانت‌؛ و او رياست‌ را دوست‌ مي‌داشت‌، عثمان‌ مال‌ را دوست‌ مي‌داشت‌.

و مي‌گفت‌ : ابوبكر وقتي‌ اسلام‌ آورد، شيخ‌ بود، و مي‌دانست‌ چه‌ بگويد و عليّ در حال‌ صباوت‌ ايمان‌ آورد؛ و اسلام‌ صبّي‌ بنا بر قولي‌ صحيح‌ نيست‌.

و به‌ جهت‌ گفتاري‌ كه‌ در داستان‌ أبي‌ العاص‌ بن‌ ربيع‌ دارد كه‌ از مفهوم‌ آن‌ استفاده‌ تشنيع‌ و بغض‌ به‌ عليّ بن‌ ابيطالب‌ استفاده‌ مي‌شود؛ و روي‌ اين‌ اصل‌ او را منافق‌ دانسته‌اند؛ زيرا رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ مي‌فرمايد : لَا يُبغِضُكَ إلاّ مُنافِقٌ.

«اي‌ علي‌ كسي‌ تو را دشمن‌ ندارد، مگر آنكه‌ او منافق‌ است‌».

و بعضي‌ از جماعات‌ او را نسبت‌ داده‌اند كه‌ در حيازت‌ إمامت‌ كُبرَي‌ كوشش‌ داشت‌؛ چون‌ در نام‌ بردن‌ از ابنِ تُومَرْت‌ [6] مبالغه‌ مي‌كرد؛ و بدان‌ مفتون‌ بود؛ و او را تمجيد و تحسين‌ بسيار مي‌گفت‌.

وارد است‌ كه‌ : ابن‌ تيميّه‌ حنبلي‌ بودها ست‌؛ وليكن‌ از حدّ تجاوز كرد؛ و در مقام‌ اثبات‌ منافيات‌ عظمت‌ حقّ برآمد؛ و براي‌ حقّ اثبات‌ جسم‌ و جهت‌ كرد؛ و لغزش‌ها و گفتارهاي‌ بيهودۀ بسياري‌ ديگر نيز دارد؛ تا آنكه‌ گويد :

در قعلۀ جبل‌، مجلسي‌ براي‌ مناظره‌ و محاضره‌ با ابن‌ تيميّه‌ تشكيل‌ دادند؛ و علماي‌ أعلام‌ و فقهاي‌ عظام‌ و رئيس‌ ايشان‌ قاضي‌ القُضاة‌ زَين‌ الدِّين‌ مالِكي‌ حاضر شدند؛ و ابن‌ تيميّه‌ نيز حضور يافت‌؛ و بعد از گفتگوها و بحثها ابن‌ تيميّه‌ بُهت‌ زده‌ و محكوم‌ شد؛ و قاضي‌ القضاة‌ در سنۀ 705 او را محكوم‌ به‌ حبس‌ كرد؛ و پس‌ از آن‌ در دمشق‌ ندا كردند كه‌ هر كس‌ بر عقيدۀ ابن‌ تيميّه‌ بوده‌ باشد، مال‌ او و خون‌ او حلال‌ است‌.

اينطور در «مرآة‌ الجنان‌» امام‌ أبو محمّد عبدالله‌ يافِعِي‌ آمده‌ است‌؛ و سپس‌ ابن‌ تيميّه‌ توبه‌ كرد؛ و در سنۀ 707 از زندان‌ خلاص‌ شد، و گفت‌ : من‌ أشعري‌ هستم‌؛ و پس‌ از آن‌ عهد خود را شكست‌، و سرّ خود را آشكار نمود؛ و به‌ حبس‌ شديدي‌ محكوم‌ شد؛ و باز توبه‌ كرد؛ و از زندان‌ رهائي‌ يافت‌؛ و در شام‌ سكونت‌ گزيد؛ و از او در شام‌ وقايعي‌ به‌ ظهور رسيده‌ است‌ كه‌ در كتب‌ تاريخ‌ ثبت‌ است‌.

ابن‌ حَجَر در جلد اوّل‌، از دُرَذُ الكامِنَة‌ احوال‌ او را بيان‌ كرده‌؛ و اقوال‌ او را ردّ كرده‌ است‌؛ و ذَهَبي‌ در تاريخ‌ خود، نيز چنين‌ كرده‌ است‌؛ و غير از ابن‌ حجر و ذهبي‌ نيز بسياري‌ از محقّقين‌ او را رد كرده‌اند.

و حاصل‌ مرام‌ اينست‌ كه‌ چون‌ ابن‌ تيميّه‌ قائل‌ است‌ به‌ اينكه‌ خداوند جسم‌ است‌، گفته‌ است‌ كه‌ : او داراي‌ مكان‌ است‌؛ زيرا كه‌ ثابت‌ شده‌ ايت‌ كه‌ هر جسمي‌ بايد داراي‌ مكان‌ باشد؛ و بجهت‌ آنكه‌ در فرقان‌ حميد آمده‌ است‌ : الرَّحْمَنُ عَلَي‌ الْعَرْشِ اسْتَوَي‌ «خداوند رحمن‌ بر روي‌ كرسي‌ و تخت‌ قرار گرفت‌».

پس‌ مطلق‌ مكان‌ داشتن‌ خدا، ازلي‌ و قديم‌ است‌؛ و مكان‌ گرفتن‌هاي‌ به‌ خصوص‌ در نزد او حادث‌اند؛ همچنانكه‌ متكلّمين‌ اينطور در حدوث‌ تعلّقات‌ معتقدند. تمام‌ شد گفتار مولوي‌ عبدالحليم‌.

و از يَافِعِي‌ در مزاة‌ الجنان‌ است‌ كه‌ در ضمن‌ بيان‌ فتنۀ ابن‌ تيميّه‌ گفته‌ است‌ : آنچه‌ كه‌ ابن‌ تيميّه‌ در مصر ادّعا كرد، اين‌ است‌ كه‌ مي‌گفت‌ : خداوند تحقيقاً بر روي‌ تخت‌ نشسته‌ است‌، و گفتگويش‌ با سخني‌ است‌ كه‌ داراي‌ صوت‌ و حروف‌ است‌؛ و از اين‌ پس‌ در دمشق‌ ندا در دادند : هر كس‌ بر عقيدۀ ابن‌ تيميّه‌ باشد، مال‌ او و خون‌ او هَدَر است‌. تمام‌ شد گفتار يافعي‌.

و از تاريخ‌ أبُو الفدآء در حوادث‌ سنۀ 705 وارد است‌ كه‌ : و در اين‌ سال‌ تقيّ الدين‌ احمد بن‌ تيميّه‌ از دمشق‌ به‌ مصر خوانده‌ شد؛ و براي‌ او مجلسي‌ ترتيب‌ دادند؛ و از اظهار عقيدۀ خود امساك‌ كرد؛ و از بيان‌ آن‌ خودداري‌ كرد؛ زيرا او قائل‌ به‌ جسميّت‌ خداوند بود.

و در منشوري‌ كه‌ از ناحيۀ سلطان‌ صادر شد اين‌ بود كه‌ : مرد شَقيّ : ابن‌ تيميّه‌ در اين‌ مدّت‌، زبانۀ قلم‌ خود را گشوده‌، و عنان‌ گفتار خود را گسترده‌ است‌؛ و در مسائل‌ قرآن‌ و صفات‌ حقّ، گفتار مُنكَر و كلام‌ زشتي‌ را ابراز كرده‌ است‌؛ و مطالبي‌ را اظهار كرده‌ است‌ كه‌ آن‌ را علماء اسلام‌ منَر شمرده‌اند؛ و بر مخالفت‌ او علماء اعلام‌ اجماع‌ كرده‌اند؛ و جميع‌ علماء عصر او و فقهاء شهر شام‌ و مصر او را مخالف‌ دانسته‌اند؛ و ما دانستيم‌ كه‌ او پيروان‌ خود را سبك‌ شمرده‌، و آنان‌ از او اطاعت‌ كردند؛ تا اينكه‌ به‌ ما چنين‌ رسيده‌ است‌ كه‌ پيروان‌ او در ذات‌ حقّ تعالي‌ تصريح‌ به‌ جسميّت‌ و گفتار با حروف‌ و صوت‌ را دارند، تمام‌ شد گفتار أبوالفداء.

و از كشف‌ الظنّون‌ از بعضي‌ چنين‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌ : در ردّ بر ابن‌ تيميّه‌ مطلب‌ را به‌ اينجا رسانيده‌ است‌ كه‌ تصريح‌ نموده‌ است‌ كه‌ : هر كس‌ به‌ ابن‌ تيميّه‌، شيخ‌ الاسلام‌ بگويد، كافر است‌. تمام‌ شد گفتار كشف‌ الظنّون‌. [7]

بحث‌ كرده‌، و از اين‌ به‌ بعد دربارۀ محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌ [8] كه‌ به‌ دنبال‌ آثار ابن‌ تيميّه‌ رفته‌ است‌، در زيارت‌ اهل‌ قبور و تشفّع‌ و توسّل‌ و غيرها؛ بحث‌ مي‌كند و مي‌گويد : ابن‌ عبدالوهّاب‌ براي‌ خداوند جهت‌، و استواء بر عرش‌ كه‌ بالاي‌ آسمانها و زمين‌ است‌، و جسميّت‌، و رحمت‌، و رضا و غضب‌ و دو دست‌ : راست‌ و چپ‌ و كف‌ و انگشتان‌، به‌ معاني‌ معمولي‌ و متعارف‌ آن‌ بدون‌ تأويل‌ قائل‌ است‌.

او كتابي‌ نوشته‌ است‌ به‌ نام‌ : التَّوحيد الَّذي‌ هُوَ حَقُّ عَلَي‌ العَبِيد و در ضمن‌ بحث‌ از آيۀ حَتَي‌ إِذَا فُزِّعَ عَن‌ قُلُوبِهِمْ قَالُوا مَاذَا قَالَ رَبُّكُمْ قَالُوا الْحَقَّ وَ هُوَ الْعَلِيُّ الْكَبِيرُ (آيۀ 23 از سورۀ 34 : سَبا).

«(براي‌ مردم‌ روز بازپسين‌) تا جائي‌ كه‌ چون‌ ترس‌ و ناراحتي‌ از ايشان‌ برداشته‌ شود؛ به‌ آنان‌ مي‌گويند : پروردگار شما چه‌ گفت‌ : مي‌گويند : حقّ ! و اوست‌ بلند پايه‌ و بزرگ‌ مرتبه‌».

مي‌گويد : براي‌ خداوند جهت‌ علوّ و بالائي‌، و غضب‌، و رضا، و استواء بر عرش‌ و غيرها مي‌باشد؛ و سپس‌ استدلال‌ مي‌كند به‌ آيۀ : وَ مَا قَدَرُو اللَهَ حَقَّ قَدْرِهِ وَ الارْضُ جَمِيعًا قَبْضَتُهُ يَوْمَ القِيَـٰمَةِ (آيۀ 67، از سورۀ 39 : زمر).

يك‌ انگشت‌ آب‌ها؛ و بر روي‌ يك‌ انگشت‌ خاك‌ها؛ و بر روي‌ يك‌ انگشت‌ ساير ملخوقات‌.

و بعداً از روايتي‌ كه‌ از ابن‌ مسعود دربارۀ يك‌ نفر از أحبار نقل‌ مي‌كند، كه‌ به‌ خدمت‌ رسول‌ الله‌ آمد، و از اين‌ مقولات‌ سخناني‌ گفت‌ : و از خندۀ حضرت‌ رسول‌ كه‌ دليل‌ بر امضاي‌ كلام‌ او گرفته‌ است‌، اثبات‌ جسميّت‌ و جهت‌ و كيف‌ براي‌ خدا مي‌كند.

عقائد پيروان‌ محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌

و پس‌ از مردن‌ محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌، پيروان‌ او نيز اثبات‌ جسميّت‌ و جهت‌ و وجه‌ و دو دست‌ و دو چشم‌ و پائين‌ آمدن‌ به‌ آسمان‌ دنيا، و راه‌ رفتن‌، و نزديك‌ شدن‌ و غير اينها را با همين‌ معاني‌ معمولي‌ و متعارف‌ براي‌ خدا نمودند.

در رسالۀ چهارم‌ از پنج‌ رساله‌اي‌ كه‌ مجموعۀ آنها به‌ الهَدِيَّةُ السَّنِيَّةِ ناميده‌ مي‌شود، و متعلّق‌ به‌ عبداللَّطيف‌ : نوادۀ پسري‌ محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌ است‌، چون‌ برخي‌ از اعتقادات‌ وهَّابيّه‌ را مي‌شمرد، كه‌ آنها با عبارت‌ ابوالحسن‌ اشعري‌ مطابقت‌ دارد مي‌گويد :

خداوند تعالي‌ بر روي‌ عرش‌ خود است‌ همچنانكه‌ مي‌گويد : الرَّحْمَنُ عَلَي‌ العَرْشِ اسْتَوَي‌.

و او دو دست‌ دارد بدون‌ كيفيّت‌ همچنانكه‌ مي‌گويد : لِمَا خَلَقْتُ بِيَدِيَّ ـ بَلْ يَدَاهُ مِبْسُوطَتَانِ.

و او دو چشم‌ دارد بدون‌ كيفيّت‌؛ و او چهره‌ و صورت‌ دارد، همچنانكه‌ مي‌گويد : وَ يَبْقَي‌ وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالجَلَـٰلِ وَ الإكْرَامِ.

و بر اين‌ مطالب‌ گواهي‌ مي‌دهد : رواياتي‌ كه‌ از رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ وارد شده‌ است‌ كه‌ : خداوند به‌ سوي‌ آسمان‌ دنيا پائين‌ مي‌آيد و مي‌گويد : آيا استغفار كننده‌اي‌ هست‌ ؟

تا آنكه‌ مي‌گويد : و در قرآن‌ مي‌خوانند كه‌ خداوند در روز قيامت‌ مي‌آيد؛ همچنانكه‌ مي‌گويد : وَ جَاءَ رَبُّكَ وَالْمَلَكُ صَفًّا صَفّا.

و به‌ آفريدگانش‌ بهر گونه‌ كه‌ بخواهد نزديك‌ مي‌شود، همچنانكه‌ مي‌گويد: وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِن‌ حَبْلِ الْوَرِيدِ.

يافته‌ است‌؛ و بر مخلوقاتش‌ عُلُوّ و بلندي‌ دارد؛ و عرش‌ و تخت‌ او بالاي‌ آسمانهاست‌؛ چون‌ مي‌گويد : الرَّحْمَنُ عَلَي‌ الْعَرْشِ اسْتَوَي‌.

و بنابراين‌ ما به‌ ظاهر اين‌ لفظ‌ ايمان‌ داريم‌؛ و حقيقت‌ برقراري‌ تمكّن‌ و بر روري‌ عرش‌ را اثبات‌ مي‌كنيم‌ ولي‌ كيفيّت‌ آنرا مشخّص‌ نمي‌كنيم‌؛ و براي‌ آن‌ مثالي‌ هم‌ نمي‌آوريم‌.

إمَام‌ دَارِ الهِجْرَة‌ : مالِك‌ بن‌ أنَس‌ مي‌گويد ـ و ما هم‌ به‌ قول‌ او مي‌گوئيم‌ ـ در وقتي‌ كه‌ مردي‌ از إستواء از او پرسيد؛ فَقَالَ : الاسْتِواء مَعْلُومٌ وَلكَيْفُ مَجْهُولٌ وَالإيمانُ بِهِ وَاجِبٌ وَالسُّوالُ عَنْهُ بِدْعةٌ.

«او در جواب‌ آن‌ مرد گفت‌ : استواء معنايش‌ معلوم‌ است‌؛ و كيفيئت‌ آن‌ نامعلوم‌ است‌؛ و ايمان‌ به‌ آن‌ واجب‌؛ و پرسش‌ از آن‌ بدعت‌ است‌».

تا آنكه‌ مي‌گويد : پس‌ بنابراين‌ هر كس‌ خدا را به‌ مخلوقاتش‌ شبيه‌ بداند، كافر است‌؛ و كسيكه‌ انكار كند آنچه‌ را كه‌ خداوند خودش‌ را به‌ آن‌ صفت‌ توصيف‌ كرده‌ است‌ كافر است‌؛ و ما ايمان‌ داريم‌ به‌ آنچه‌ وارد شده‌ است‌ كه‌ خداوند تعالي‌ يَنْزِلِ كُلِّ لَيْلَةٍ إلَي‌ السَّماءِ الدُّنيا حِينَ يَبقَي‌ ثُلْثُ اللَّيْلِ فَيَقُولُ....

«خداوند تعالي‌ هر شب‌ به‌ سوي‌ آسمان‌ دنيا پائين‌ مي‌آيد؛ در هنگامي‌ كه‌ ثلث‌ از شب‌ مانده‌ است‌؛ و مي‌گويد : آيا توبه‌ كننده‌اي‌ هست‌؟».

و در اينجا مرحوم‌ امين‌ فرموده‌ است‌ : از اين‌ گفتار يكي‌ از دو امر لازم‌ مي‌آيد : يا قول‌ به‌ تجسّم‌، يا قول‌ به‌ محال‌؛ و هر دو محال‌ است‌؛ زيرا حصول‌ معناي‌ استواء به‌ معناي‌ معروف‌ و معمولي‌ بدون‌ كيفيّت‌ محال‌ است‌ به‌ حكم‌ عقل‌؛ و يا كيفيّت‌ هم‌ تجسّم‌ است‌؛ و بنابراين‌ حتماً بايد به‌ قرينۀ عقلي‌،مراد از استواء را به‌ استيلاي‌ حقيقي‌ و معنوي‌ و تسلّط‌ تفسير كنيم‌. [9]

سفرنامۀ خود را ذكر مي‌كند، و رحلۀ به‌ معناي‌ سفر است‌؛ و معلوم‌ است‌ كه‌ جهانگردان‌ كه‌ سفرنامه‌ و رحله‌ مي‌نويسند وقايع‌ هر روز را در همان‌ روز مي‌نويسند، نه‌ بعد از مدّتي‌ كه‌ چيزي‌ از يادشان‌ نرود، و همۀ خصوصيّات‌ را ثبت‌ كنند. و ابن‌ بطوطه‌ هم‌ مدّتي‌ در دمشق‌ اقامت‌ كرده‌ است‌، و اگر احياناً اين‌ قضيّه‌ متعلّق‌ به‌ ابن‌ تيميّه‌ نبود؛ مخفي‌ نمي‌ماند و در دمشق‌ مشهور مي‌شد و ابن‌ بطوطه‌ مي‌نوشت‌. و اين‌ سفر نامه‌ نيز نزد مورّخين‌ داراي‌ اهميّت‌ و اعتبار است‌؛ و با وجود احوال‌، اشتباه‌ ابن‌ بَطوطَه‌، آن‌ هم‌ در امري‌ چنينواضح‌ و هويدا غير قابل‌ توجيه‌ است‌.

علاوه‌ از همۀ اين‌ گفتگوها، ما چه‌ داعي‌ داريم‌ او را تا به‌ اين‌ حدّ تقديس‌ كنيم‌، كه‌ براي‌ توجيه‌ اغلاطِ او به‌ چنين‌ راههاي‌ دور و غير قابل‌ عبوري‌ برويم‌؛ مردي‌ كه‌ همۀ علماء اسلام‌ به‌ انحراف‌ فكري‌ او شهادت‌ داده‌اند؛ و خود ابن‌ بطوطه‌ در عقل‌ او؛ خَلَلْ و نارسائي‌ مي‌بيند؛ و به‌ عنوان‌ فَقِيه‌ ذي‌ اللَّوثَة‌، يعني‌ دانشمند احمق‌ از او نام‌ مي‌برد.

اين‌ أغلاط‌ ابن‌ تيميّه‌ و ابن‌ عبدالوهّاب‌، همه‌ ناشي‌ از جمود به‌ ظاهر و عدم‌ تعقّل‌ در آيات‌ خداست‌.

فقط‌ يك‌ جمله‌ ياد گرفته‌اند كه‌ : از قرآن‌ و سنّت‌ نبويّه‌ نمي‌توان‌ تجاوز كرد؛ اما قرآن‌ يعني‌ چه‌ و چه‌ قسم‌ بايد آن‌ را بفهميم‌ ؟ قرآن‌ را كه‌ كتاب‌ عمل‌ و برنامۀ دانش‌ عقلا و حكماء عالم‌ تا انقراض‌ و قيام‌ قيامت‌ است‌، چگونه‌ تفسير كنيم‌ ؟ أبداً نمي‌فهمند. مي‌گويند : وَجَاء رَبُّكَ يعني‌ خدا آمد؛ و محيي‌ء هم‌ به‌ معناي‌ راه‌ رفتن‌ است‌؛ پس‌ خدا راه‌ مي‌رود.