الفاظ‌ براي‌ معاني‌ عامّه‌ وضع‌ شده‌اند

اين‌ گونه‌ بحثهاي‌ سطحي‌ بالاخره‌ ما را به‌ همان‌ خشك‌ گرائي‌ و تجسّم‌ سوق‌ مي‌دهد؛ ولي‌ وضع‌ الفاظ‌ براي‌ معاني‌ عامّه‌ همۀ مشكلات‌ را حلّ مي‌كند؛ زيرا كه‌ واقعيّت‌ مطلب‌ هم‌ نيز از اين‌ قرار است‌.

گمراهي‌ وهابيّه‌ در فهم‌ حقائق‌ قرآني‌

تعبّد بر معاني‌ متعارفه‌ و مستعملۀ آيات‌ قرآن‌ كه‌ در محاورات‌ روزمرّۀ مردم‌ مورد نظر و استعمال‌ قرار مي‌گيرند، كتاب‌ الهي‌ را به‌ كلّي‌ از درجۀ اعتبار ساقط‌ مي‌كند؛ و اين‌ آيات‌ عالي‌ و رفيع‌ را به‌ محمولات‌ دانيه‌ و خسيسه‌ و پست‌ و معاني‌ مبتذل‌ تبديل‌ مي‌كند. و اين‌ تعبّد خلاف‌ دستور خود قرآن‌ است‌ كه‌ ما را به‌ كوشش‌ و كاوش‌ و تعقّل‌ و تفكّر دعوت‌ ميكند. دور بودن‌ از عرفان‌ الهي‌، و مقام‌ ولايت‌ و سير عملي‌ در عوالم‌ محبّت‌ و اتّصال‌ به‌ باطن‌، و احتراز از علوم‌ عقليّه‌ و برهان‌ فلسفيّه‌ و قواعد حِكَميّه‌، اين‌ نكبت‌ها را به‌ بار مي‌آورد.

ابن‌ تيميّه‌ مي‌خواهد از قرآن‌ و سنّت‌ استفاده‌ كند ليكن‌ راهش‌ را گم‌ كرده‌ است‌؛ و لذا در بيابان‌ خشك‌ با جكر تفتيده‌، و دل‌ گداخته‌ حسرت‌ زده‌ جان‌ مي‌دهد؛ فتوي‌ مي‌دهد كه‌: اگر كسي‌ براي‌ زيارت‌ قبر حضرت‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ به‌ مدينۀ منورّه‌ سفر كند، نمازش‌ را بايد تمام‌ بخواند [12] چون‌ اين‌ سفر سفرِ معصيت‌ است‌؛ و زيرات‌ رسول‌ الله‌ بدعت‌ است‌. آيا اين‌ تفتيدگي‌ جگر و مسكنت‌ روحي‌ نيست‌ ؟ كه‌ كسي‌ بگويد: انسان‌ براي‌ تفريح‌ و تفرّج‌ و هر گونه‌ كاميابي‌؛ و يا براي‌ تجارت‌ به‌ هر نقطه‌ از نقاط‌ دنيا سفر كند؛ سفرش‌ حلال‌، و نمازش‌ شكسته‌ است‌؛ امّا سفر به‌ مدينه‌ براي‌ زيارت‌ قبر رسول‌ الله‌ حرام‌، و در سفر حرام‌ بايد نماز را تمام‌ بخواند ؟

محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌ بنياد گذار اين‌ مرام‌ پديد آمده‌ است‌؛ و از ابن‌ تيميّه‌ رئيس‌ و قائد فكري‌ اوّل‌ اين‌ طريقه‌ مأثور است‌.

هر كس‌ مي‌خواهد اطلاع‌ كافي‌ بيابد؛ كتبي‌ را كه‌ دربارۀ وهّابيّه‌ و تاريخ‌ آنان‌ نگاشته‌ شده‌ است‌، مطالعه‌ كند؛ تا بداند كه‌: دور بودن‌ از ولايت‌ حضرت‌ صادق‌ و مذهب‌ جعفري‌، چنين‌ مسكنت‌ به‌ بار مي‌آورد.

شما كتاب‌ « كشف‌ الارتياب‌ في‌ أتباع‌ محمّد بن‌ عبدالوهّاب‌» تأليف‌ مرحوم‌ أمين‌؛ و كتاب‌ « هِيَ هَذِهِ الوَهَّابِية‌» تأليف‌ شيخ‌ محمّد جواد مُغنيّه‌ را مطاله‌ كنيد، تا از سَخافت‌ اين‌ قوم‌ اطّلاع‌ يابيد.

آري‌ كسي‌ كه‌ مي‌خواهد از قرآن‌ كريم‌، بدون‌ مدد أهل‌ بيت‌ استفاده‌ كند، عاقبت‌ از اين‌ گونه‌ آراء و افكار سر در مي‌آورد. دانۀ فيروزه‌ و گوهر يكدانۀ برليان‌ را بايد از گوهر فروش‌ خريد، نه‌ از چغندر فروش‌.

مطالبي‌ را كه‌ دربارۀ توحيد ذات‌، و توحيد صفات‌، و توحيد افعال‌، ما چه‌ در اين‌ كتاب‌ و چه‌ در غير آن‌ و يا در خصوصِ همين‌ درس‌ آورديم‌؛ و از لواداران‌ مكتب‌ تشيّع‌، و به‌ اهتراز در آورندگان‌ لواي‌ حمد و مقام‌ شفاعت‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌ و أولا أمجاد او نقل‌ كرديم‌؛ و از «توحيد» صدوق‌ و «عيون‌ الاخبار» و «نهج‌ البلاغه‌» و غيرها ذكر كرديم‌؛ و آراء عرفان‌ عاليقدر، و حكماي‌ رفيع‌ المنزلة‌ را كه‌ در پيروي‌ از اين‌ مكتب‌، به‌ چنان‌ نكات‌ دقيق‌ و عميق‌ راه‌ يافته‌اند، با عين‌ عبارات‌ آنها تقديم‌ نموديم‌؛ شما مقايسه‌ كنيد. با اينگونه‌ آراء و افكار طائفۀ وهابيّه‌، چه‌ در اصول‌ عقايد از تجسّم‌ خدا، و چه‌ در فروع‌، از حكم‌ به‌ حرمت‌ زيارت‌ رسول‌ اله‌، و چه‌ در عمل‌ از غدّاره‌ كِشي‌ و آدم‌ كشي‌ به‌ بي‌رحمانه‌ترين‌ وجه‌ متصوَّر، به‌ نام‌ خدا و به‌ نام‌ رسول‌ خدا،تا ببينيد: تفاوت‌ از كجاست‌ تا به‌ كجا. آري‌ وَ مَن‌ لَمْ يَجْعَلْ اللَهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن‌ نُورٍ (آيۀ 40، از سورۀ 24: نور) «خداون‌ براي‌ هر كس‌ نوري‌ قرار ندهد؛ آن‌ كس‌ نور ندارد».

اهانت‌ و نسبت‌ شرك‌، و يهوديّت‌، و مجوسيّت‌، خودداري‌ نمي‌كرد. از اصول‌ گرفته‌ تا فروع‌ همه‌ را به‌ باد انتقاد گرفته‌ و با عصبانيّت‌ روايت‌ مي‌خواند، و توجيه‌ مي‌كرد. و آيات‌ قرآن‌ مي‌خواند، و معني‌ مي‌نمود، و همۀ مرا با آنها محكوم‌ نموده‌ و نتيجه‌ مي‌گرفت‌، كه‌ ما اصولاً مسلمان‌ نيستيم‌؛ و نماز نمي‌خوانيم‌، و روزه‌ نمي‌گيريم‌، و حجّ ما براي‌ تماشا و جهانگردي‌ است‌؛ نه‌ براي‌ عبادت‌، و ما كه‌ در نماز سر بر تربت‌ امام‌ حسين‌ ميگذاريم‌. اين‌ يك‌ نخو بت‌ پرستي‌ است‌؛ زيارت‌ اهل‌ قبور، و طواف‌ در دور مشاهد مشرّفه‌ و بوسيدن‌ ضريح‌ و درها، همه‌ و همه‌ مرده‌ پرستي‌ است‌ و شرك‌ است‌.

وهابيّه‌ تنها معاني‌ ظاهري‌ آيات‌ قرآن‌ را مي‌فهمد

مي‌گفت‌: شيعه‌ قرآن‌ را نمي‌داند و نمي‌خواند؛ و معاني‌ را تأويل‌ مي‌كند؛ اين‌ خراب‌ كردن‌ قرآن‌ است‌؛ قرآن‌ را بايد روي‌ معناي‌ ظاهر معني‌ كرد؛ و اصولاً نبايد معني‌ كرد؛ و فقط‌ به‌ ظاهر بايد اكتفا نمود.

معناي‌ اللَهُ نُورُ السَّمَواتِ وَ الارْضِ (آيۀ 35 از سورۀ 24: نور) «خداوند نور آسمانها و زمين‌ است‌» مراد همين‌ نور ظاهري‌ است‌.

شيعه‌ مي‌گويد: و در تفسير خود مي‌نويسد: مراد از نور حقيقت‌ است‌؛ اين‌ تفسير به‌ رأي‌ و حرام‌ است‌.

شيعه‌ مي‌گويد مقصود اين‌ است‌ كه‌: خدا نور دهندۀ آسمانها و زمين‌ است‌؛ اين‌ خلاف‌ ظاهر است‌.

قرآن‌ صريحاً مي‌گويد: وَ جَاءَ رَبُّكَ «خدا مي‌آيد»؛ شيعه‌ مي‌گويد: منظور اين‌ است‌ كه‌ وَ جزاءَ أَمْرُ رَبُّكَ، «امر خدا مي‌آيد» اين‌ معني‌ غلط‌ است‌.

اجنبي‌، اهل‌ قرآن‌ رسول‌ الله‌ و اهل‌ بيت‌ او است‌، نه‌ افرادي‌ مانند شما كه‌ اين‌ طور تفسير مي‌كنند؛ و اين‌ گونه‌ مي‌فهمند.

ولي‌ اوّلا درست‌ به‌ زبان‌ عرب‌ وارد نبوديم‌، و ثانياً از شيخ‌ خودمان‌ كه‌ عالمي‌ جليل‌ و بزرگوار بود ملاحظه‌ مي‌كرديم‌. كه‌ با وجود او سخن‌ گفتن‌ ما غلط‌ است‌؛ و تصميم‌ گرفتيم‌ كه‌ چون‌ بيرون‌ آئيم‌؛ ديگر با شيخ‌ خودمان‌ رفاقت‌ نكنيم‌.

خلاصه‌ آن‌ شيخ‌ وهّابي‌، آن‌ قدر اطالة‌ سخن‌ داد تا خسته‌ شد، و دهانش‌ كف‌ كرده‌ بود و شيخ‌ ما هم‌ آرام‌ گوش‌ مي‌داد و حتّي‌ يك‌ جمله‌ هم‌ چيزي‌ نگفت‌.

در اين‌ حال‌ كه‌ او سخنانش‌ را به‌ پايان‌ رسانيد؛ شيخ‌ ما رو به‌ او كرد و گفت‌: لابد اين‌ همه‌ شما خود را عصباني‌ مي‌كنيد و زحمت‌ مي‌كشيد و از ساحت‌ قرآن‌ و پيغمبر اسلام‌ دفاع‌ مي‌كنيد، براي‌ اين‌ جهت‌ است‌ كه‌ در روز قيامت‌ به‌ خدمت‌ پيغمبر مشرّف‌ گرديد ! و او را زيارت‌ كنيد ! و اعمال‌ شما مقبول‌ و مشكور واقع‌ شود ؟!

شيخ‌ وهّابي‌ گفت‌: آري‌ ! آري‌ !

شيخ‌ ما گفت‌: ولي‌ من‌ متأسّفم‌ كه‌: شما روز قيامت‌، رسول‌ الله‌ را أبدا نخواهيد ديد !

شيخ‌ وهّابي‌ با حال‌ عصبانيّت‌ گفت‌: به‌ چه‌ جهت‌ ؟ به‌ چه‌ علّت‌ ؟

شيخ‌ ما گفت‌: براي‌ اين‌ كه‌ شما كور هستيد ! و طبق‌ گفتار قرآني‌ كه‌ خودتان‌ از آن‌ دفاع‌ مي‌كنيد، بنا بر تفسير و معنائي‌ كه‌ خودتان‌ مي‌فرمائيد: كسي‌ كه‌ در اين‌ جهان‌ كور باشد، در آن‌ جهان‌ هم‌ كور است‌ و گمراه‌ : وَ مَن‌ كَانَ فِي‌ هَذِهِ أعْمَي‌ فَهُوَ فِي‌ الاخِرَةِ أعْمَي‌ وَ أَضَلُّ سَبِيلاً. (آيۀ 72، از سورۀ 17: إسراء).

و خودتان‌ مي‌فرمائيد كه‌: وَ مَن‌ لَمْ يَجْعَلِ اللَهُ لَهُ نُورًا فَمَا لَهُ مِن‌ نُورٍ (آيۀ 40، از سورۀ 24: نور).

احاطۀ حقّ است‌ تبارك‌ و تعالي‌. دوئيّتي‌ در بين‌ نيست‌؛ و إثنيّتي‌ وجود ندارد.

بلكه‌ خواستن‌ از خدا بدون‌ عنوان‌ و ساطت‌ و مرآئيّت‌ امام‌ معني‌ ندارد؛ و خواستن‌ از امام‌ مستقلاً بدون‌ عنوان‌ وساطت‌ و مرائيّت‌ براي‌ ذات‌ اقدس‌ حقّ نيز معني‌ ندارد.

و در حقيقت‌ خواستن‌ از امام‌ و خواستن‌ از خدا يك‌ چيز است‌؛ نه‌ تنها يك‌ چيز در لفظ‌ و عبارت‌، و از لحاظ‌ ادبيّت‌ و بيان‌؛ بلكه‌ از لحاظ‌ حقيقت‌ و متن‌ واقع‌؛ چون‌ غير از خدا چيزي‌ نيست‌.

تَبَارَك‌ اسْمُ رَبَّكَ ذِي‌ الْجَلَـٰلِ وَ الإكْرَامِ (آيۀ 78، از سورۀ 55: رحمن‌).

و لهذا اكثر افرادي‌ كه‌ در عشق‌ حضرت‌ وليّ عصر مي‌سوزند؛ و اگر هم‌ موفّق‌ به‌ زيارت‌ شوند، باز هم‌ از مقاصد دَنيّه‌ و جزئيّه‌؛ و حوائج‌ ماديّه‌ و معنويّه‌ تجاوز نمي‌كنند؛ روي‌ اين‌ اصل‌ است‌ كه‌ با آن‌ حضرت‌ را مرآت‌ و آيۀ حقّ نپنداشته‌اند؛ و گرنه‌ به‌ مجرّد ديدن‌ بايد خدا را ببينند؛ و از وصال‌ آن‌ حضرت‌ به‌ وصال‌ حقّ نائل‌ آيند؛ نه‌ آنكه‌ باز خود آن‌ حضرت‌ حجابي‌ بين‌ آنان‌؛ و بين‌ حقّ شود؛ و از او تقاضاي‌ حاجات‌ دنيويّه‌، و آمرزش‌ گناهان‌، و اصلاح‌ امور را تمنّي‌ نمايند.

چه‌ بسياري‌ از افراد كه‌ به‌ محضرش‌ مشرّف‌ شده‌اند؛ و آن‌ حضرت‌ را هم‌ شناخته‌اند، ولي‌ از عرض‌ اين‌ گونه‌ حاجات‌ احتراز نكرده‌؛ و همين‌ چيزها را خواسته‌اند.

پس‌ در حقيقت‌ نشناخته‌اند زيرا معرفت‌ به‌ او معرفت‌ به‌ خداست‌؛ مَن‌ عَرَفَكُم‌ فَقَدْ عَرَفَ اللهَ.

هر كس‌ بخواهد خدمت‌ او برسد، بايد تزكيۀ نفس‌ كند؛ و به‌ تطهير سِرّ و اندرون‌ خود اشتغال‌ ورزد؛ و در اين‌ صورت‌ به‌ لقاي‌ خدا مي‌رسد؛ كه‌ لازمه‌اش‌ لقاي‌ آن‌ حضرت‌ است‌؛ و به‌ لقاي‌ آن‌ حضرت‌ مي‌رسد كه‌ بالملازمه‌ لقاي‌ خدا را يافته‌ است‌، گرچه‌ در عالم‌ طبيعت‌ و خارج‌، مشرّف‌ به‌ شرف‌ حضور بدن‌ عنصري‌ آن‌ حضرت‌ نشده‌ باشد.

پس‌ عمدۀ كار معرفت‌ به‌ حقيقت‌ آن‌ حضرت‌ است‌، نه‌ تشرّف‌ به‌ حضور بدن‌ مادّي‌ و طبيعي‌. از تشرّف‌ به‌ حضور مادّي‌ و طبيعي‌ فقط‌ به‌ همين‌ مقدار بهره‌ مي‌گيرد؛ ولي‌ از تشرّف‌ به‌ حضور حقيقت‌ و ولايت‌ آن‌ حضرت‌، سرّش‌ پاك‌ مي‌شود؛ و به‌ لقاء حضرت‌ محبوب‌؛ خداوند متعال‌ فائر مي‌گردد.

لِمِثْلِ هَذَا فَلْيَعْمَلِ الْعَـٰمِلُونَ. (آيۀ 61، از سورۀ 37: صافّات‌).

محيي‌ الدّين‌ عربي‌ را مُميت‌ الّدين‌، و «فتوحات‌» وي‌ را حُتوفات‌ گفت‌ و او را كافر و ملحد گفت‌ و عبارات‌ او را مُزخرفات‌ شمرد؛ و فَيض‌ را اهل‌ غَي‌ و ضلال‌ دانست‌ و بجاي‌ ملاّ محسن‌ به‌ او لقب‌ ملاّ مسيي‌ داد، و آنان‌ را مخالف‌ طريقۀ اهل‌ بيت‌ و اهل‌ عصمت‌ كه‌ أذَهب‌ اللَهُ عَنهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُم‌ تَطْهِيرا پنداشت‌؛ و خود را اهل‌ كشف‌ و شهود و معاينه‌ و موافق‌ طريقۀ اهل‌ بيت‌ و عصمت‌ انگاشت‌، [1] و در اين‌ نسبت‌هاي‌ غير صحيحه‌ به‌ مطالبي‌ اشاره‌ مي‌كند كه‌ هر شخص‌ معقول‌ خواند و وارد در علوم‌ الهي‌ مي‌فهمد كه‌ او مطلب‌ را نفهميده‌ و دريافت‌ نكرده‌ است‌.

كج‌ فكري‌ شيخ‌ احمد أحسائي‌ بنيادگزار طايفه‌ شيخيّه‌

شيخ‌ احمد احسائي‌ بنيادگزار طائفۀ شَيخيّه‌ و معلّم‌ و مربّي‌ سيّد كاظم‌ جيلاني‌ رشتي‌، و او معلّم‌ و مربّي‌ سيّد علي‌ محمّد باب‌ بنيادگزار طائفۀ بابيّه‌ و بالاخره‌ بهائيّه‌ مي‌باشد. [2]

و ادّعاي‌ مهدويّت‌ و اُلوهيّت‌ پيروان‌ آنها؛ و ايجاد فتنه‌ و آشوب‌ و بَلواي‌ و ريختن‌ خون‌ها و فساد و منكرات‌ آنان‌ هنوز آثارش‌ باقي‌ است‌.

شيخ‌ احمد مردي‌ زاهد بود؛ و همين‌ زهدش‌ موجب‌ خلط‌ و اشتباه‌ بر بعضي‌ شد؛ و ندانستند زهد كدام‌ است‌ ؟ و عرفان‌ كدام‌ ؟ و لذا در تعريف‌ و تمجيد او در وهلۀ اوّل‌ مبالغه‌ كردند؛ و سپس‌ در مقام‌ برگشت‌ و نسخ‌ گفتار سابق‌ و عذرخواهي‌ برآمدند.

صاحب‌ «روضات‌ الجنّات‌» در ترجمۀ خود ايشان‌ مي‌گويد: تَرجُمَانُ الحُكَمَاءِ المُتَألِّهِينَ وَ لِسَانُ العُرَفَاءِ وَالمُتَكِّلِمِينَ. و بعد از تمجيد و تحسين‌ فراواني‌ [3] در ترجمۀ حافظ‌ رَجَب‌ بُرْسِي‌ در ضمن‌ شروع‌ مي‌كند به‌ انتقاد و تعييب‌ و تعيير و تقبيح‌ دربارۀ شيخ‌ تا به‌ حدّي‌ كه‌ مي‌گويد: وَ لَا يَدْهَبْ عَلَيْكَ غِبَّ مَا ذَكَرْتُهُ لَكَ أنَّ مَنْزِلَةَ ذَلِكَ الشَّيْخِ المُقَدَّمِ مِن‌ هَذِهِ المُقَلَّدَةِ الغَاوِيَةِ إنَّمَا هِيَ مَنْزِلَةُ العُلُوجِ الثَّلَاثَةِ الَّذينَ ادَّعَوا النَّصْرَانِيَّةَ وَأفْسَدُوهَا

بِإظْهَارِهِمُ البِدَعَ الثَّلَثَ مِن‌ بَعْدِ أنْ عُرِجَ بَيْنَهُمْ المَسْيحِ عِيسَي‌ بْنِ مَرْيَمَ عليه‌ السّلام‌. [4]

«يعني‌ به‌ پيرو آنچه‌ را من‌ براي‌ تو ذكر كردم‌، هيچگاه‌ از خاطرت‌ دور مدار، كه‌ منزله‌ و مكانت‌ اين‌ شيخ‌ نسبت‌ به‌ پيروان‌ گمراه‌ او، به‌ منزلۀ علوج‌ سه‌ گانه‌ است‌، كه‌ ادّعاي‌ نصرانيّت‌ كرده‌؛ و بواسطۀ اظهار بدعت‌هاي‌ سه‌ گانه‌اي‌ را كه‌ نهادند، دين‌ مسيح‌ را بعد از عروج‌ آن‌ حضرت‌ به‌ آسمان‌ خراب‌ كردند و فاسد نمودند.

و طائفۀ شيخيّۀ پُشتِ سَريِّه‌ را، گمراه‌، و در قبال‌ آنان‌، مخالفين‌ آنان‌ را كه‌ به‌ بالا سريّه‌ معروفند [5] اهل‌ استقامت‌ مي‌شمرد؛ و بعد شرح‌ مُشبعي‌ راجع‌ به‌ فتنۀ بابيّه‌ بيان‌ مي‌كند. [6]

درايت‌ حقيقت‌ آن‌ است‌. و اين‌ مساكين‌ چنيني‌ مي‌پندارند كه‌ با معني‌ كردن‌ عبارت‌، حديث‌ را فهميده‌اند و مي‌گويند: مگر اصحاب‌ أئمّه‌ فلسفه‌ خوانده‌ بودند ؟

آري‌ افراد متكلّمي‌ همانند هِشامِ بن‌ حَكَم‌ و محَمَد بن‌ نُعْمَان‌ أحوَل‌: مؤمن‌ الطّاق‌ و غيرهِما به‌ علوم‌ عقليّه‌ آشنائي‌ كامل‌ داشته‌؛ و به‌ اصطلاحات‌ آن‌ روز به‌ تمام‌ معني‌ الكلمة‌ وارد بوده‌اند.

واقعيّت‌ تشيّع‌ مبني‌ بر درايت‌ است‌ نه‌ مجرّد روايت‌

مرحوم‌ علاّمۀ اميني‌ در كتاب‌ شريف‌ «الغدير» گويد: در كتاب‌ زَيْد زَرَّادْ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ وارد است‌ كه‌ حضرت‌ باقر عليه‌ السّلام‌ به‌ آن‌ حضرت‌ گفتند:

يَا بُنَيَّ اعْرِف‌ مَنَازِلَ شِيعَةِ عَلِيٍّ عَلَي‌ قَدْر روَايَتِهِم‌ وَ مَعْرِفَتِهِمْ،فإنَّ المَعْرِفَةَ هيَ الدِّرَايَةُ للرَّوايَةِ؛ وَ بِالدِّراياتِ للرِّواياتِ يَعْلُو المُؤمِنُ إلَي‌ أقْصَي‌ دَرَجَةِ الإيمَانِ.

«اي‌ نور ديدۀ من‌ ! مقدار مراتب‌ و درجات‌ شيعيان‌ عليّ را بر اساس‌ مقدار روايت‌ آنها و مقدار درايت‌ و فهم‌ آنها بشناس‌ ! چون‌ معرفت‌، مجرّد روايت‌ خواندن‌ نيست‌؛ بلكه‌ معرفت‌، فهميدن‌ و ادراك‌ كردنِ روايت‌ است‌؛ و بواسطۀ فهميدن‌ و پي‌ به‌ معاني‌ واقعي‌ روايات‌ بردن‌، مؤمن‌ به‌ بلندترين‌ قلّه‌ از درجات‌ ايمان‌ صعود مي‌كند».

إنِّي‌ نَظَرْتُ فِي‌ كِتابِ عَليُّ عليه‌ السّلام‌ فَوَجَدتُ فِيهِ: إنَّ زِنَةَ كُلِّ امْرِيُّ وَ قَدْرَهُ مَعْرِفَتَهُ؛ إنَّ اللَهَ يُحَاسِبُ العِبَادَ عَلَي‌ قَدْرِ مَآ آتَاهُمْ مِنَ العُقُولِ.

«من‌ در كتاب‌ أميرالمؤمنين‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌ نظر كردم‌؛ و در آن‌ چنين‌ يافتم‌ كه‌: ميزان‌ و اندازۀ هر مردي‌ به‌ اندازه‌ معرفت‌ اوست‌، خداوند، بندگان‌ خود را بر ميزان‌ همان‌ مقدار از عقل‌هايي‌ كه‌ به‌ آنان‌ داده‌ است‌ محاسبه‌ مي‌نمايد».

و در كتاب‌ «غيبت‌ نعماني‌» ص‌ 70 در ضمن‌ حديثي‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ آمدها ست‌ كه‌:

خَبَرٌ تَدريهِ خَيْرٌ مِن‌ عَشَرٍ تَرْوِيهِ؛ إنَّ لِكُلِّ حَقٍّ حَقِيقَةٍ وَ لِكُلِّ صَوَابٍ نُوراً.

وَ إن‌ رَشِيَتْ عَنِّي‌ فَعُمْرِيَ كُلُّهُ         زَمَانُ الصَّبَا طِيباً وَ عَصْرُ الشَّبِيَة‌14 [8]

12 ـ و اگر شبي‌ بر من‌ وارد شود، به‌ واسطۀ آن‌ ورود، تمام‌ آن‌ ماه‌ من‌ از شدّت‌ ابتهاجِ آن‌ ديدار يك‌ شبه‌ و زيارت‌ او در حكم‌ ليلة‌ القدر من‌ است‌.

13 ـ واگر به‌ خانۀ من‌ نزديك‌ شود، تمام‌ دوران‌ سالِ من‌ مانند فصل‌ معتدل‌ بهاري‌ ميشود كه‌ در باغهاي‌ چشم‌ انگيز و با طراوت‌ پيوسته‌ به‌ تنزّه‌ و تتعُم‌ مشغولم‌.

14 ـ وا گر از من‌ راضي‌ شود، تمام‌ عمر من‌ از نقطۀ نظر پاكي‌ و پاكيزگي‌ همچون‌ ايّام‌ صباوت‌ و دوران‌ جواني‌ خواهد بود.

پاورقي