بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين

و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

«انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون و من يتول الله و رسوله و الذين آمنوا فان حزب الله هم الغالبون‏».

(آيه 55 و 56، از سوره مائده: پنجمين سوره از قرآن كريم)

«اين است و جز اين نيست كه ولى شما خداست و رسول خدا و كسانى كه ايمان آورده، اقامه نماز مي‌‏كنند، و در حال ركوع اداء زكات مي‌‏نمايند. و هر كس كه ولايت‏خدا و رسول خدا و مؤمنان را بپذيرد، پس حقا، حزب خدا غلبه كنندگانند».

رسول خدا حمد و سپاس او را بجاى آورد، كه تعيين مقام ولايت، پس از خدا و رسول او به امير المؤمنين شده است.

از اتفاق و اجماع شيعه بگذريم، بسيارى از عامه، اين موضوع را در تفاسير و كتب خود آورده، و از نقطه نظر سند و اعتبار تاريخى از مسلميات مي‌‏دانند، و من حيث المجموع كسى كه اهل تتبع و دقت‏ باشد، در شان نزول اين آيه مباركه، درباره ولايت على بن ابيطالب هيچگونه ترديدى نخواهد داشت.

و اين آيه، ولايت و امامت‏بلا فصل امير المؤمنين را به طور اطلاق و بدون قيد و شرطى اثبات مي‌‏كند، و از جمله آيات واضحه براى اين مطلب محسوب مي‌‏گردد. زيرا ولايت آن حضرت را در رديف و در رتبه ولايت‏ خدا و رسولش قرار مي‌‏دهد، و معلوم است كه ولايت امر واحدى است كه براى خداوند، بالاصالة، و براى غير او بالتبع است. و از اينجا روشن مي‌‏شود كه آن حضرت مانند رسول الله، به كمال درجات قرب فائز گرديده، و از چشمه ماء معين توحيد مطلق و عرفان محض حضرت حق اشراب شده‏اند، و بنابر اين سيطره و احاطه تكوينيه و تشريعيه او نسبت‏به مردم، بر اساس قابليت و فعليت وصول و اندكاك در ذات حق، و متجلى شدن به جميع اسماء و صفات جماليه و جلاليه اوست.

ابن شهرآشوب گويد: امت اسلام اجماع كرده‏اند بر اين كه: اين آيه درباره على عليه السلام چون در ركوع نمازش، انگشترى خود را به صدقه داد، نازل شده است، و در اين مسئله خلافى بين مفسران قرآن نيست. ثعلبى و ماوردى و قشيرى و قزوينى و رازى و نيشابورى و فلكى و طوسى و طبرى در تفاسير خود از سدى و مجاهد و حسن و اعمش و عتبة بن ابى حكيم و غالب بن عبد الله و قيس بن ربيع و عبايه ربعى و عبد الله بن عباس و ابو ذر غفارى اين مطلب را ذكر كرده‏اند.

و همچنين ابن البيع در كتاب «معرفة الاصول‏» از عبد الله عبيد الله بن عمر بن على بن ابيطالب، و واحدى در كتاب «اسباب نزول القرآن‏» از كلبى، از صالح، از ابن عباس، و سمعانى در كتاب «فضائل الصحابة‏» از حميد طويل از انس، و سلمان بن احمد در «معجم اوسط‏» خود از عمار، و ابو بكر بيهقى در «مقنف‏» (مصنف خ ل) و محمد فتال در كتاب «تنوير» و كتاب «روضة‏» از عبد الله بن سلام و ابو صالح و شعبى و مجاهد و زرارة بن

‏اعين از محمد بن على، و نطنزى در كتاب خصائص از ابن عباس، و ابانة از فلكى از جابر انصارى و ناصح تميمي‌ و ابن عباس و كلبى در روايات مختلف اللفظ و متفق المعنى اين مطلب را همگى ذكر كرده‏اند.

و در كتاب «اسباب النزول‏» ص 148 از واحدى آمده است [1] كه: عبد الله بن سلام با چند نفر از قوم خود به نزد رسول الله آمدند، و از اين كه منزل آنها به مسجد دور بود شكايت داشتند، و نيز گفتند كه: اقوام ما كه يهودى هستند، چون ديدند ما اسلام آورديم، ما را كنار زدند، و با ما سخن نمي‌‏گويند، و همنشينى ندارند، و با ما ازدواج نمي‌‏كنند، اين آيه نازل شد.

و پس از نزول آيه، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به سوى مسجد روان شدند، وسائلى را مشاهده كردند، و از او پرسيدند: آيا كسى به تو چيزى را داده است؟!گفت: آرى!انگشترى از نقره، و در روايتى آمده است كه: انگشترى از طلا!

رسول خدا فرمود: اين انگشتر را كه به تو داده است؟!گفت: اين مرد در حال ركوع داده است! [2]

«بار پروردگارا!تو گواه باش كه من در مسجد رسول خدا سؤال كردم و هيچ كس به من چيزى نداد، و على عليه السلام در حال ركوع بود، انگشت‏خنصر دست راست‏خود را به او اشاره كردند، سائل جلو آمد، و انگشترى را از انگشت‏خنصر او بيرون آورد، و اين عمل در مقابل ديدگان رسول خدا بود».

و چون رسول خدا از نماز فارغ شد، سر خود را به سوى آسمان بلند كرد و عرضه داشت:

اللهم ان اخى موسى سالك فقال: «رب اشرح لى صدرى*و يسر لى امرى*و احلل عقدة من لسانى *يفقهوا قولى*و اجعل لى وزيرا من اهلى *هارون اخى *اشدد به ازرى *و اشركه فى امرى‏» (آيات 26 تا 33، از سوره 20:طه)

«بار پروردگارا!برادر من موسى از تو مسئلت كرد، و گفت كه:اى پروردگار من!سينه مرا براى من بگستر!و امر مرا براى من آسان گردان!و گره را از زبان من بردار، تا آنكه گفتار مرا بفهمند!و از ميان اهل من براى من وزيرى قرار بده، كه آن وزير برادر من هارون بوده باشد!پشت مرا با او محكم كن!و او را در امر من شريك گردان‏».

و تواى خداى من، در برابر اين تقاضاى موسى، براى او قرآنى را فرو فرستادى كه: «سنشد عضدك باخيك و نجعل لكما سلطانا فلا يصلون اليكما» (آيه 35، از سوره 28: قصص)

«من بازوى تو را به برادرت محكم مي‌‏كنم!و براى شما دو نفر قدرت و سلطه‏اى قرار دهم كه به شما دو نفر هيچوقت دسترسى پيدا نكنند».

اللهم و انا محمد نبيك و صفيك!اللهم اشرح لى صدرى، و يسر لى امرى، و اجعل لى وزيرا من اهلى، عليا، اشدد به ظهرى!

«بار پروردگار من!و من محمد پيغمبر تو و برگزيده تو مي‌‏باشم!بار پروردگار من!سينه مرا براى من منشرح كن!و امر مرا براى من آسان كن!و از اهل من وزيرى را براى من معين فرما!كه او على باشد!و پشت مرا به واسطه او محكم گردان‏».

ابو ذر گويد: سوگند به خداوند كه هنوز سخن رسول الله به پايان نرسيده بود كه جبرائيل از جانب خدا نازل شد و گفت:اى محمد بخوان!رسول خدا پرسيد: چه بخوانم؟جبرائيل گفت: بخوان!:

انما وليكم الله و رسوله و الذين امنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون [4].

و از حضرت ابو جعفر عليه السلام وارد است كه: جماعتى از يهود اسلام آوردند كه از آنها عبد الله بن سلام و اسيد و ثعلبة و بن يامين و سلام و ابن صوريا بودند و گفتند:اى رسول خدا!موسى وصى خودش را يوشع بن نون قرار داد، وصى تو كيست؟!و والى امر ولايت‏بعد از تو كيست؟!در پاسخ گفتار آنها اين آيه نازل شد.

حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم گفتند: برخيزيد!برخاستند و به سوى مسجد آمدند و در اين حال سائلى از مسجد خارج مي‌‏شد، رسول خدا گفتند:اى سائل آيا كسى به تو چيزى بخشيده است؟!

گفت: آرى!اين انگشترى را!

حضرت فرمود: چه كسى به تو بخشيده است؟!گفت: آن مردى كه مشغول نماز خواندن است!

حضرت فرمود: در چه حالتى به تو بخشيد؟!گفت: در حالت ركوع!

فكبر النبى و كبر اهل المسجد، فقال صلى الله عليه و آله و سلم: على بن ابيطالب وليكم بعدى!فقالوا: رضينا بالله ربا و بالاسلام دينا و بمحمد نبيا و بعلى وليا فانزل الله تعالى: «و من يتول الله و رسوله و الذين آمنوا فان حزب الله هم الغالبون[5].

«در اينحال رسول خدا الله اكبر گفتند، و اهل مسجد الله اكبر گفتند و رسول خدا فرمود: بعد از من على بن ابيطالب ولى شماست! آنان گفتند: ما راضى هستيم كه خداوند پروردگار ما باشد، و اسلام، دين ما باشد، و محمد پيامبر ما باشد، و على ولى ما باشد، و خداوند اين آيه را فرستاد:

و كسانى كه ولايت‏خدا و رسول خدا و آنان را كه ايمان آورده‏اند بپذيرند، پس حقا حزب خدا غلبه كنندگانند».

سپس ابن شهرآشوب ادامه داده و مي‌‏گويد: در كتاب ابو بكر شيرازى وارد است كه چون سائل سؤال كرد، امير المؤمنين عليه السلام ست‏خود را به روى پشت‏خود گذاردند، كه اشاره باشد براى آنكه سائل انگشترى را بيرون آورد، در اين حال سائل دست‏خود را دراز كرد، و انگشترى را از دست او بيرون كشيد، و براى او دعا كرد.

در اين وقت‏بود كه خداوند بر ملائكه خود به سبب امير المؤمنين مباهات كرد و گفت:

اى فرشتگان من آيا نمي‌‏بينيد: چگونه اين بنده من، جسدش در عبادت من است، و قلب او به من پيوسته است؟و او به مال خود به جهت رضاى من تصدق مي‌‏دهد؟!من شما را شاهد مي‌‏گيرم كه: من از او راضى هستم، و از اخلاف او يعنى از ذريه او نيز راضى هستم، جبرائيل فرود آمد و اين آيه را آورد.

و در كتاب «مصباح‏» وارد است كه اين صدقه در روز بيست و چهارم از ماه ذى حجه بوده است، و در روايت ابو ذر، در نماز ظهر بوده است، و نيز روايت‏شده است كه در نماز نافله ظهر بوده است.

و در «امالى‏» ابن بابويه صدوق آمده است كه: عمر بن الخطاب گفت: من چهل انگشترى به صدقه در حال ركوع دادم، تا درباره من نازل شود آنچه درباره على نازل شده است، و ليكن نازل نشد.

در «اسباب النزول‏» از واحدى آمده است كه: و من يتول الله يعنى يحب الله، و رسوله، و الذين آمنوا يعنى عليا، فان حزب الله يعنى شيعة الله و رسوله و وليه، و هم الغالبون، يعنى هم الغالبون على جميع العباد.

«و كسى كه ولايت‏خدا را بر عهده دارد، يعنى او را دوست دارد، و رسول او را دوست دارد، و مراد از و الذين آمنوا على است، و مراد از حزب الله، پيروان خدا و رسول خدا و ولى خداست، و مراد از هم الغالبون غلبه كنندگان بر جميع بندگان است‏».

پس در اين آيه، اولا خداوند به نفس خود ابتداء كرده است، و سپس به رسول خود، و پس از آن به ولى خود (انما وليكم الله-الخ) و همچنين در آيه ثانيه نيز به همين منوال ابتدا كرده است (و من يتول الله-الخ).

و در علم حساب جمله: انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون‏

الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون با جمله: محمد المصطفى رسول الله و بعده المرتضى على بن ابيطالب و عترته هم ميزان است، يعنى شماره حساب هر يك از اين دو جمله، سه هزار و پانصد و هشتاد است. (3580) [6].

و در «كافى‏» از حضرت باقر عليه السلام از پدرش، از جدش عليهم السلام روايت است كه فرمود:

لما نزلت انما وليكم الله و رسوله اجتمع نفر من اصحاب رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم فى مسجد المدينة و قال بعضهم لبعض: ما تقولون فى هذه الآية؟!

قال بعضهم: ان كفرنا بهذه الآية نكفر بسائرها (كفرنا خ ل) و ان آمنا فان هذا ذل حين يسلط علينا على بن ابيطالب!

فقالوا: نعلم ان محمدا صادق فيما يقول، و لكن نتولاه و لا نطيع عليا فيما امرنا فنزل: «يعرفون نعمة الله ثم ينكرونها» يعنى ولاية محمد (على خ ل) و اكثرهم الكافرون بولاية على. [7]

«چون آيه انما وليكم الله و رسوله، نازل شد، چند نفر از اصحاب رسول خدا در مسجد مدينه گرد آمدند، و بعضى از آنها به ديگران گفتند: راى شما درباره اين آيه چيست؟!

بعضى گفتند: اگر ما به اين آيه كافر شويم، و آن را رد كنيم، نسبت‏به بقيه آيات نيز كافر شده‏ايم!و اگر به اين آيه ايمان بياوريم، موجب ذلت و سرافكندگى ماست، در آن وقتى كه على بن ابيطالب بر ما مسلط شود.

و پس از آن گفتند: ما مي‌‏دانيم كه محمد درباره آنچه كه مي‌‏گويد، صادق است، و ليكن ما ولايت او را بر عهده مي‌‏گيريم، و ليكن على را درباره اوامرى كه به ما مي‌‏كند، اطاعت نمي‌‏نمائيم!در اين حال اين آيه نازل شد:

يعرفون نعمة الله ثم ينكرونها. يعنى «ولايت محمد را (ولايت على را خ ل) مي‌‏شناسند، و اكثر آنان نسبت‏به ولايت على كافر مي‌‏شوند».

و على بن جعفر از حضرت ابو الحسن موسى بن جعفر عليهما السلام درباره گفتار خداوند متعال، «و اذ قلنا للملائكة اسجدوا لآدم فسجدوا الا ابليس‏»روايت كرده است كه: اوحى الله اليه: يا محمد!انى امرت فلم اطع فلا تجزع انت اذا امرت فلم تطع فى وصيك!

«خداوند به سوى پيامبرش وحى فرستاد:اى محمد!من امر كردم و اطاعت نشدم، پس تو جزع مكن چون امر كردى و درباره وصيت، اطاعت نشدى!».

و بنابر اين گفتار خداى تعالى: «و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون‏»اثبات ولايت‏بر وجه خصوص مي‌‏كند، براى آن كسى كه او را ولى ما قرار داده است و معناى ولايت را از غير او نفى مي‌‏كند.

و معناى وليكم آن است كه قائم به امور شما باشد و اطاعت كردن از او بر شما لازم باشد، و چون اين معنى ثابت‏شود امامت او ثابت مي‌‏شود!چون كه هيچكس حق تصرف در امور امت ندارد، و اطاعت او بعد از پيامبر واجب نيست، مگر آن كه امام بوده باشد، و عصمت او ثابت‏شده باشد، به علت آن كه وقتى كه خداوند سبحانه اطاعت كردن از او را واجب كرد، همانطور كه اطاعت كردن از خودش و رسولش را واجب كرده است، اين امر مقتضى اطاعت از اوست در تمام امور، و اين دليل بر عصمت است.

زيرا كه اگر او معصوم نباشد، ممكن است امر به كار زشت و قبيح كند، و در اين صورت اطاعت از او قبيح است، و خداوند امر به فعل قبيح كرده است، و چون مي‌‏دانيم كه خداوند امر به كار زشت و قبيح نمي‌‏كند، پس امر به اطاعت از او مستلزم عصمت است، و اين آيه دليل بر لزوم عصمت است.

و دليل بر اين كه لفظ ولى در اين آيه، افاده معناى ولايت و اولويت مي‌‏كند، آن گفتارى است كه مبرد در كتاب «العبارة عن صفات الله‏» آورده است، آنجا كه گويد:

ان الولى هو الاولى «ولى آن كسى است كه اولى به تصرف در امور باشد».

و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرموده است: ايما امراة نكحت‏بغير اذن وليها «هر زنى كه بدون اذن ولى خود نكاح كند». و از همين قبيل است اولياء الدم (اولياى خون) و فلان ولى امر الرعية «و فلان كس ولى امر رعيت است‏».

و نعم ولى الامر بعد وليه         و منتجع التقوى و نعم المؤدب [8]

«و چه خوب ولى امرى است‏بعد از ولى امر، و چه خوب پيشوا و دلالت كننده به پاكى و تقوى است، و چه خوب ادب كننده‏اى است‏».

و بنابر اين به سئوال ايراد كننده در اين مقام نبايد وقعى نهاد.

و اختصاص آيه به بعضى از مؤمنين كه ايشان را متصف به دادن زكات كرده است، خارج مي‌‏كند آن كسانى را كه زكات نداده‏اند، و از آنجائى كه زكات آنها را نيز اختصاص به حال ركوع مي‌‏دهد، و اين براى همه مؤمنان حاصل نشده است، و نيز از آنجائى كه ولايت را از غير افراد ذكر شده در آيه نفى مي‌‏كند، چون با لفظ انما آورده است و دادن زكات در حال ركوع را براى غير على بن ابيطالب هيچكس ادعا نكرده است، معلوم مي‌‏شود كه فقط ولايت را در انحصار على قرار داده است.

و روايات وارده از طريق شيعه، متواتر است، و از طريق مخالفين ظاهر و مستفيض است. و اما اينكه اخبار از ولايت آن حضرت در آيه كريمه به لفظ جمع آورده شده است، و به الذين آمده است، با آنكه آن حضرت واحد است، مانند اخبارى است كه براى شخص واحد به صيغه جمع در آياتى از قرآن كريم آمده است، همچون آيه شريفه: «الذين قال لهم الناس ان الناس قد جمعوا لكم فاخشوهم‏» (آيه 173 از سوره 3: آل عمران) «آن مؤمنانيكه به آنها مردم گفتند (نعيم بن مسعود اشجعى) كه لشگر انبوه مكه بر عليه شما اجتماع كرده‏اند پس بترسيد از آنها». و همچون آيه: «ان الذين ينادونك من وراء الحجرات‏» (آيه 4، از سوره 49: حجرات)

«به درستى كه آنان كه تو را از پشت اطاق‏ها صدا مي‌‏زنند» و مراد ثابت‏بن قيس بن شماس است. و همچون آيه: «يقولون لئن رجعنا الى المدينة ليخرجن الاعز منها الاذل‏» (آيه 8، از سوره 63: منافقون).

«مي‌‏گويند كه اگر ما به شهر مدينه بازگشتيم، حتما عزيزترين افراد ما، ذليل‏ترين افراد را از آنجا خارج خواهند كرد». و مراد از گوينده اين كلام، عبد الله بن ابى بن سلول است.

از همه اينها گذشته اصولا در اينجا الذين آمنوا براى افاده عموم نيست زيرا توصيف شده است‏به اقامه صلاة و دادن زكاة در حال ركوع [9].

ابا حسن تفديك نفسى و اسرتى         و كل بطيى‏ء فى الهدى و مسارع 1

ا يذهب مدح من محبك ضايعا         و ما المدح فى جنب الاله بضايع 2

فانت الذى اعطيت اذ كنت راكعا         على فدتك النفس يا خير راكع 3

فانزل فيك الله خير ولاية         و بينها فى محكمات الشرايع 4

1-اى ابا الحسن به فداى تو باد جان من، و قوم و عشيره من، و هر كس كه در راه هدايت‏به كندى راه مي‌‏رود و يا به تندى!

2-آيا مديحه سرائى از دوست و دوستدار تو به هدر مي‌‏رود، در حالى كه هيچ مدحى كه براى خدا گفته شود ضايع نمي‌‏گردد؟!

3-تو آن هستى كه در حال ركوع عطا نمودى!اى على به فداى تو باشد نفس من‏اى بهترين ركوع كنندگان!

4-و بدينجهت‏خدا درباره تو بهترين مقام و رتبه ولايت را نازل كرد، و در آيات محكمه از شرايع بيان فرمود!

و حسان بن ثابت[11]، همچنانكه در ديوان حميرى وارد شده است گويد:

على امير المؤمنين اخو الهدى         و افضل ذى نعل و من كان حافيا 1

و اول من ادى الزكوة بكفه         و اول من صلى و من صام طاويا 2

فلما اتاه سائل مد كفه         اليه و لم يبخل و لم يك جافيا 3

فدس اليه خاتما و هو راكع         و ما زال اواها الى الخير داعيا 4

فبشر جبريل النبى محمدا         بذلك و جاء الوحى فى ذاك ضاحيا 5

1-على امير مؤمنان است، كه يار و برادر هدايت است، و با فضيلت‏ترين تمام خلايق است، چه آنانكه نعل بر پا كرده‏اند و چه آنانكه پا برهنه راه رفته‏اند.

2-و اولين كسى است كه با دست‏خود زكات را پرداخت، و اولين كسى است كه نماز خوانده است، و از روى عمد با شكم تهى و خالى روزه گرفته است.

3-و چون سائل به نزد او آمد، دست‏خود را دراز كرد به سوى آن سائل، و بخل نورزيد، و جفا ننمود.

4-و در پنهانى انگشترى را در حال ركوع به آن سائل داد، و پيوسته او حال انابه و گريه به سوى خدا داشت، و پيوسته او دعوت به خير و خوبى مي‌‏كرد.

5-و بدين سبب بود كه جبرئيل براى پيامبر محمد بشارت آورد، و بدين مطلب و اعطاء انگشترى وحى نازل شد، و به طور وضوح و روشن بود.

و شاعر اهل بيت: حميرى [12] گويد:

من كان اول من تصدق راكعا         يوما بخاتمه و كان مشيرا 1

من ذاك قول الله ان وليكم         بعد الرسول ليعلم الجمهورا 2

1-كيست آنكه اولين كسى است كه در روزى انگشترى خود را به صدقه داد، و به سائل دست‏خود را اشاره كرد؟

2-كيست آن كه درباره او گفتار خدا آمد كه: او پس از پيامبر، ولى شماست، براى آنكه به تممي‌ مردم اعلام كند؟

و نيز حميرى گويد:

نفسى الفداء لراكع متصدق         يوما بخاتمه فآب سعيدا 1

اعنى الموحد قبل كل موحد         لا عابدا صنما و لا جلمودا 2

اعنى الذى نصر النبى محمدا         و وقاه كيد معاشر و مكيدا 3

سبق الانام الى الفضائل كلها         سبق الجواد الى الرهان بليدا 4

1-جان من به فداى آن ركوع كننده و صدقه دهنده‏اى باد كه روزى انگشترى خود را داد، و سعيد و پيروز بخت گرديد.

2-مقصود من آن موحدى است كه قبل از همه موحدين موحد شد، و هيچ گاه بت و صنم و سنگ را نپرستيد.

3-مقصود من آن كسى است كه محمد پيامبر خدا را يارى كرد، و از كيد و مكيد مردم و احزاب حفظ كرد.

4-او از همه مردم در تمام فضائل سبقت گرفت، همچون اسب تيزرو و سبكتازى كه در وقت مسابقه از اسب كندى پيشى مي‌‏گيرد.

و نيز حميرى گويد:

من انزل الرحمن فيهم هل اتى         لما تحدوا للنذور وفاءا 1

من خمسة جبريل سادسهم و قد         مد النبى على الجميع عباءا 2

من ذا بخاتمه تصدق راكعا         فاثابه ذو العرش منه ولاءا 3

1-كيست آن كه خداوند رحمن درباره آنان سوره هل اتى را فرستاد، وقتى كه براى وفاء به نذرهاى خود سهميه‏هاى خود را دادند؟

2-كيستند آن پنج نفرى كه جبرئيل ششمي‌ آنهاست، و پيغمبر روى همگى آنها عباى خود را بگسترد؟

3-كيست آنكه انگشترى خود را در حال ركوع صدقه داد؟و بدين جهت‏خداوند صاحب عرش ولاى خود را جزاى او داد؟

و سيد رضى [13] گويد:

و من سمحت‏بخاتمه يمين         تضن بكل عالية الكعاب 1

ا هذا البدر يكسف بالدياجى         و هذا الشمس تطمس بالضباب 2

1-و على آن كسى است كه دست پر جودش انگشترى را بخشيد، آن دستى كه بر هر صاحب فضيلت و شرافتى برترى داشت.

2-آيا چنين ماه درخشان شب چهاردهم به تاريكى محجوب مي‌‏شود؟و آيا چنان خورشيدى به مه‏هاى غليظ كه روى زمين را فرا مي‌‏گيرند محو مي‌‏گردد، و نورش را از دست مي‌‏دهد؟

و شاعر اهل بيت: «دعبل خزاعى‏» گويد: [14]

نطق القرآن بفضل آل محمد         و ولاية لعليه لم تجحد 1

بولاية المختار من خير الذى         بعد النبى الصادق المتودد 2

اذ جاءه المسكين حال صلوته         فامتد طوعا بالذراع و باليد 3

فتناول المسكين منه خاتما         هبط الكريم الاجودى الاجود 4

فاختصه الرحمن فى تنزيله         من حاز مثل فخاره فليعدد 5

ان الاله وليكم و رسوله         و المؤمنين فمن يشا فليجحد 6

يكن الاله خصيمه فيها غدا         و الله ليس بمخلف فى الموعد 7

1-قرآن كريم در فضيلت آل محمد به سخن درآمد، و ولايتى كه براى على قرار داد، قابل انكار نيست.

2-به ولايت آن برگزيده و اختيار شده‏اى كه بعد از پيغمبر صادق و دوستدار، بهترين افراد بود.

3-در آن هنگمي‌ كه مسكينى در حال نماز او به سوى او آمد، و او از روى ميل و رغبت ذراع و دست‏خود را به سوى او دراز كرد.

4-در اين وقت آن مسكين، انگشترى را از او گرفت، و جبرائيل كه گرمي‌‏ترين افراد گرمي‌ است نازل شد.

5-و خداوند رحمن در قرآن و تنزيل خود، او را اختصاص به ولايت داد، و هر كس ديگر مثل او چنين افتخارى را توانسته است‏به دست آورد، پس شمرده شود كه كدام است؟و تعداد آنها چقدر است؟

6-بدرستى كه ولى شما خداست، و رسول خدا، و مؤمنين، پس هر كس مي‌‏خواهد انكار كند، بكند.

7-و البته در اين صورت خداوند در روز باز پسين دشمن او خواهد بود، و خداوند خلاف وعده نمي‌‏كند.

و صاحب بن عباد [15] گويد:

الم تعلموا ان الوصى هو الذى         آتى الزكوة و كان فى المحراب 1

الم تعلموا ان الوصى هو الذى         حكم الغدير له على الاصحاب 2

1-آيا نمي‌‏دانيد كه: وصى رسول خدا آن كسى است كه در محراب‏عبادت صدقه داده است؟!

2-آيا نمي‌‏دانيد كه: وصى رسول خدا آن كسى است كه فرمان غدير براى او نسبت‏به جميع اصحاب جارى شد؟!

و بعضى از ادباء گويد:

ليس كالمصطفى و لا كعلى         سيد الاوصياء من يدعيه 1

من يوالى غير الامام على         رغبة منه فالتراب بفيه 2

هذه انما وليكم الله         اتت‏بالولاية من الله فيه 3

فاذا ما اقتضى به اللفظ معنى         الجمع كانت من بعده لبنيه [16]

1-هيچكس همانند مصطفى نيست، و هيچكس همانند مرتضى على نيست، اوست كه سيد اوصياء مي‌‏باشد و كيست غير از او كه چنين ادعا كند؟

2-هر كس كه غير از امام على، وليى براى خود بگيرد، و از او دورى گزيند، پس خاك بر دهان او باد.

3-اين ولايت ولايتى است كه انما وليكم الله از جانب خداوند درباره او آورده است.

4-پس اگر لفظ جمع (الذين) اقتضا ندارد كه تنها بر على حمل شود براى آن است كه ولايت‏بعد از او براى پسران او مي‌‏باشد.

اين برخى از مطالبى بود كه از «مناقب‏» ابن شهرآشوب آورديم. و سيد هاشم بحرانى گويد: ابن شهرآشوب در كتاب «فضائل‏» در باب نصوص بر ولايت امير المؤمنين عليه السلام در فصل آيه‏«انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا»گفته است كه: اجتمعت الامة ان هذه الآية نزلت فى امير المؤمنين عليه السلام [17].

«جميع امت اسلام اجماع كرده‏اند بر اينكه اين آيه راجع به امير المؤمنين عليه السلام نازل شده است‏».

‏جابر بن عبد الله انصارى به سند ديگر روايت كرده است.

جابر گويد: يك روز رسول عليه السلام در مسجد نماز مي‌‏كرد، نماز پيشين بگذارد و پشت‏باز داد، ساعتى اعرابى از ميان قوم برخاست، اثر فقر بر وى پيدا، و روى به رسول كرد، و اين بيت‏ها انشاء كرد:

اتيتك و العذراء تبكى برنة         و قد ذهلت ام الصبى عن الطفل 1

و اخت و بنتان و ام كبيرة         و قد كاد فقرى ان يخلط فى عقلى 2

و قد مسنى عرى و ضر وفاقة         و ليس لنا ما ان يمر و ما يحلى 3

و ما المنتهى الا اليك مفرنا         و اين مفر الخلق الا الى الرسل 4

1- «من به نزد تو آمده‏ام، و از شدت فقر و تنگدستى، دختر بچه من با صدا گريه مي‌‏كرد، و مادر پسر كوچكم طفل خود را فراموش كرده بود.

2-و خواهرى دارم، و دو دختر و مادر پيرى دارم، و نزديك است كه شدت فقر و فاقه عقل مرا خراب كند.

3-و برهنگى و گرفتارى و شدت وفاقه مرا مس نموده است، و هيچ چيز را در خانه خود نمي‌‏يابيم چه تلخ باشد و يا شيرين.

4-و هيچ مفرى نداريم جز آنكه به سوى تو روى آوريم!مگر خلايق مي‌‏توانند غير از پيغمبرانشان مفرى داشته باشند؟!».

رسول گفت: كيست كه او را چيزى دهد؟!و ضامنم من او را به درجه‏اى كه نزديك باشد به درجه من و ابراهيم خليل!

اعرابى برگرديد، هيچ كس او را چيزى نداد، امير المؤمنين على در زاويه مسجد، نماز نوافل مي‌‏كرد، در ركوع بود، انگشت‏برداشت، تا اعرابى انگشترى از انگشت او بيرون كرد. و به انگشترى فرو نگريد، نگين گرانمايه بر او بود، شادمانه شد، اين بيت‏ها برخواند، شعر:

ما انا الا مولى لآل يس         ارجو من الله اقامة الدين 1

هم خمسة فى الانام كلهم         لانهم فى الورى ميامين 2

1- «نيستم من مگر غلام و بنده‏اى از آل ياسين، و از خدا اميد دارم كه دين خود را بر پاى دارد.

2 -آل ياسين در ميان جميع مردمان فقط پنج نفرند، چون در ميان خلايق ايشان صاحب يمن و بركت هستند».

و جبريل آمد و اين آيه آورد: «انما وليكم الله و رسوله‏»، و بر رسول خواند، رسول اعرابى را گفت: كيست آن كه تو را چيزى داد؟! گفت: برادر و پسر عمت: على بن ابيطالب.

رسول عليه السلام گفت: هنيئا لك يا على، گوارنده باد تو را آن درجه كه نزديك است‏به درجه من و ابراهيم!آنگه چون صحابه آن ديدند هر كس انگشترى داشت‏بداد، تا در خبر است: اعرابى را چهارصد انگشترى در آن روز بدادند، اعرابى شادمانه شد، و دانست كه آن هم از بركت امير المؤمنين على عليه السلام بوده، اين بيت‏ها انشاء كرد:

‌ها انا مولى لخمسة نزلت فيهم السور         اهل طه و هل اتى فاقرؤا تعرفوا الخبر 1

و الطواسين بعدها و الحواميم و الزمر         انا مولى لهؤلاء عدو لمن كفر [18]

1- «اى مردم بدانيد كه من بنده و غلام آن پنج نفرى هستم كه درباره ايشان سوره‏هائى نازل شده است: آن پنج نفر اهل سوره طه، و اهل سوره هل اتى هستند، بخوانيد تا مطلب را بدانيد!

2-و آنان اهل سوره‏هائى هستند كه در آنها طس وارد است، و بعد از آنها سوره‏هائى كه در اولشان حم آمده است، و نيز اهل سوره زمر هستند، من غلام ايشان هستم!و دشمن كسى هستم كه حق آنان را پوشيده است‏».

و حسان بن ثابت‏حاضر بود، خواست تا او را در اين ميدان شوطى بود، اين بيت‏ها انشا كرد:

على امير المؤمنين اخو الهدى         و افضل ذى نعل و من كان حافيا 1

و اول من ادى الزكوة بكفه         و اول من صلى و من كان زاكيا 2

فلما اتاه سائل مد كفه         اليه فلم يبخل و لم يك جافيا 3

فدس اليه خاتما و هو راكع         و ما زال اواها الى الخير داعيا 4

فبشر جبرئيل النبى محمدا         بذاك و جاء الوحى فى ذاك ضاحيا [19]

طاوس روايت كرد از ابن عباس، و كسى از او پرسيد: اين آيه كه چه معنى دارد؟و در كه؟گفت: آيه در على ابو طالب، و معنى آيه آن است كه فرمان و ولايت، خداى راست، و كس را با خداى در آن شركت نيست از مخلوقان، و رسول عليه السلام به اين آيه احتجاج كرد.

كلبى روايت از ابو صالح، از عبد الله بن عباس كه او گفت: سبب نزول اين آيه اين بود كه: عبد الله بن سلام و جماعتى از احبار يهود كه ايمان آورده بودند گفتند: يا رسول الله!آنانكه خويشان ما بودند از ما تبرا كردند براى آنكه ما به تو ايمان آورده‏ايم، و ما تنها مانده‏ايم، و از خانه ما تا مسجد تو مسافت دور است، ما متوحش مي‌‏شويم از آنكه كس با ما اختلاط نمي‌‏كند، خداى تعالى اين آيه فرستاد براى تسليت ايشان، و گفت: اگر شما را ولايت و دوستى جهودان نيست، خداى تعالى ولى شماست!و پيغمبرش و آن مؤمنان كه نماز كنند و زكوة دهند ايشان راكع باشند.

و در آن روز امير المؤمنين على عليه السلام، در آن روز در ركوع انگشترى به سائل داده بود، عبد الله بن عباس گفت: چون على عليه السلام انگشترى به سائل داد، و اين آيه آمد، و رسول عليه السلام آيه بخواند، سائل را پرسيد كه: تو را كه چيزى داد؟!گفت: آن جوان كه در نماز است.

گفت: در چه حال بود از نماز؟گفت: در ركوع!رسول عليه السلام شادمانه شد و دانست كه در على آمد.

در اينجا ابو الفتوح رازى چهار بيتى را كه ما در ص 191 از خزيمة بن ثابت نقل كرديم از حسان بن ثابت نقل مي‌‏كند و به او نسبت مي‌‏دهد[20]و سپس مي‌‏گويد:

ابو بكر مردويه حافظ در كتاب «فضائل‏» بياورد، و او از جمله اصحاب حديث است، اين حديث‏به چند طريق مختلف، از جماعت‏بسيار از صحابه، و اين بيت‏ها بياورد آنجا:

اوفى الزكوة مع الصلوة اقامها         و الله يرحم عبده الصبارا 1

من ذا بخاتمه تصدق راكعا         و اسره فى نفسه اسرارا 2

من كان بات على فراش محمد         و محمد يسرى و ينحوا الغارا 3

من كان جبريل يقوم يمينه         فيها و ميكال يقوم يسارا 4

من كان فى القرآن سمي‌ مؤمنا         فى تسع آيات جعلن كبارا 5

1-با نمازى كه اقامه مي‌‏كرد زكات خود را هم مي‌‏داد، خداوند بنده صابر و شكيباى خود را رحمت دهد.

2-كيست آن كه در حال ركوع انگشترى خود را صدقه داد، و اين صدقه را بنهايت پنهانى و اختفاء داد؟

3-كيست آن كه در رختخواب محمد شب را بيتوته كرد، و محمد به راه افتاد و به سمت غار روانه شد؟

4-كيست آن كه جبرائيل از جانب راستش، و ميكائيل از جانب چپش در آن شب ايستادند؟

5-كيست آن كه در نه آيه از آيات قرآن مؤمن ناميده شد، آن آياتيكه بزرگ قرار داده شدند؟

و صاحب دو بيت گويد:

و لما علمت‏بما قد جنيت         و اشفقت من سخط العالم

نقشت‏شفيعى على خاتمي        ‌ اماما تصدق بالخاتم

و اين را بعضى از شعراء به شعر ترجمه كرده‏اند:

چون جرم خويش ديدم، ترسيدم از خدا         راندم بسى ز ديده به رخسار از دموع

نام شفيع خود به نگين برنوشتم آنكه         انگشترى خويش ببخشيد در ركوع [21]

بارى اينك كه تا اندازه‏اى شان نزول، و جهات ولايت راجع به آيه شريفه روشن شد، سزاوار است كه در پيرامون بعضى از روايات وارده و سپس در تبيين و تفسير آيه شريفه به بحث پردازيم:

در «غاية المرام‏» در پيرامون اين آيه بيست و چهار روايت از طريق عامه، و نوزده روايت از طريق خاصه روايت مي‌‏كند، و ما اينجا به ذكر بعضى از آنها مبادرت مي‌‏جوئيم:

من از رسول خدا با اين دو گوشم شنيدم، و اگر دروغ بگويم، هر دو كر شوند، و با اين دو چشمانم ديدم، و اگر دروغ بگويم، هر دو كور شوند، كه رسول خدا فرمود:

على امام البررة، و قاتل الكفرة، منصور من نصره، مخذول من خذله.

«على امام نيكمردان و رادمردان است، و كشنده كافران و ملحدان است، هر كس او را يارى كند يارى مي‌‏شود، و هر كس او را تنها و مخذول گذارد، مخذول و خوار مي‌‏گردد».

بدانيد كه: من روزى با رسول خدا در مسجد، نماز ظهر را مي‌‏خواندم، و سائلى در مسجد سؤال كرد، و كسى به او چيزى نداد، و سائل دست‏خود را به سوى آسمان بلند كرد و گفت: خداوندا شاهد باش كه من در مسجد رسول الله سؤال كردم و كسى به من چيزى نداد، و على در حال ركوع بود، و انگشت‏ خنصر دست راست‏ خود را به او نشان داد، كه در آن انگشت هميشه انگشترى مي‌‏كرد، سائل نزديك آمد، و انگشترى را از خنصر او برگرفت و اين عمل در برابر رسول الله بود.

و چون رسول خدا از نماز فارغ شد، سر خود را به سوى آسمان بلند كرد، و گفت: موسى از تو تقاضا كرد و گفت: بار پروردگار من! سينه مرا منشرح گردان!و امر مرا آسان كن!و عقده را از دهان من بردار تا سخن مرا بفهمند!و از اهل من وزيرى براى من معين كن كه او برادر من هارون باشد، تا بدين وسيله پشت مرا به او محكم كنى!و او را در امر من شريك قرار دهى!

تو با گفتار گويا و صريح، بر او چنين فرو فرستادى كه: ما بازوان تو را به برادرت محكم مي‌‏كنيم!و از براى شما دو نفر قدرت و سلطه‏اى مقرر مي‌‏داريم كه به واسطه آيات ما هيچگاه فرعونيان نتوانند به شما دست‏يازند!

بار پروردگار من!و من محمد پيامبر تو، و برگزيده تو هستم!بار پروردگار من!شرح صدر به من عنايت فرما!و امر مرا آسان كن، و وزيرى را از اهل من معين فرما كه او على باشد!تا بدين وسيله پشت مرا به او محكم كنى!

ابو ذر مي‌‏گويد: هنوز رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم سخن را به پايان نرسانده بود كه جبرائيل عليه السلام از طرف خداوند تعالى بر او نازل شد و گفت:اى محمد، بخوان!گفت: چه بخوانم؟!

گفت: بخوان: «انما وليكم الله و رسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلوة و يؤتون الزكوة و هم راكعون‏». [22]