البته اشكالى كه در حجهاى رسول الله قبل از هجرت به نظر مى‏رسد، دو چيز است:

اول از جهت مكان، و آن اينكه قريش در موسم حج از حرم خارج نمى‏شدند، و در ضمن اداء مناسك از مزدلفه به عرفات نمى‏رفتند و مى‏گفتند: قريش كه از اعاظم مردم به شمار مى‏آيند، نبايد از حرم خارج شوند.و مى‏دانيم كه يكى از اعمال حج، وقوف به عرفات است.

در اينجا روايات بيان مى‏كند كه رسول الله در ضمن حجشان به عرفات مى‏رفته‏اند، و با ساير طبقات مردم كه از غير قريش بوده‏اند، و در عرفات وقوف مى‏كرده‏اند، وقوف نموده و سپس به مشعر الحرام و مزدلفه مى‏آمدند.

دوم از جهت زمان، و آن اينكه اعراب جاهلى براى آنكه پيوسته زمان حج در زمان معتدلى واقع شود كه هوا ملايم باشد، در هر سال زمان حج را چند روز از حساب ماههاى قمرى كه ميزان براى اعمال است‏به تاخير مى‏انداخته‏اند، و اين عبارت است از نسى‏ء كه قرآن آن را زيادى كفر خوانده است.و بنا بر اين در تمام سنوات حج، حج در غير موقع و زمان مشخص خود واقع مى‏شد، مگر در سى و سه سال يكبار، كه مطابق با همان زمان ماه هلالى و موقع مشخص خود در نيمه اول ماه ذوالحجة الحرام مى‏شد.و اين مطابقه فقط در سنه حجة الوداع است كه رسول الله حج‏بجاى آورده.و همانطوريكه خواهيم ديد، رسول خدا در ضمن خطبه خود حج را به همان طريقه واقعى خود برگردانيده و اعلان موقع مشخص خود را با ترك نسى‏ء در نيمه اول شهر ذو الحجة نمودند.

و بنا بر اين اصل، اگر رسول خدا، از سى و سه سال مانده به سنه حجة الوداع يعنى ده سال مانده به نبوت مى‏خواستند حج‏با مردم انجام دهند، مى‏بايست آن را در

غير موقع معين خود بجاى آورند و مبتلا به تاخير و نسى‏ء گردند، كه البته اين امر از آن حضرت با وجود آيه قرآن كه آنرا از كفر مى‏شمارد صادر نمى‏شد.و بنا بر اين بايد گفت: آن حضرت حج را خود به تنهايى در موقع مقرر انجام مى‏داده‏اند.

و بر اين اساس علاوه بر روايتى را كه از «علل الشرايع‏» نقل كرديم، رواياتى ديگر وارد است كه صراحت دارد بر اينكه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم، حج‏هاى خود را در پنهانى انجام مى‏داده‏اند.

چنانكه در «كافى‏» از سهل، از ابن فضال، از عيسى فرآء، از ابن ابى يعفور، از حضرت صادق عليه السلام روايت مى‏كند كه قال: حج رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم عشرين حجة مستسرة كلها، يمر بالمازمين فينزل فيبول.[30]

«رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بيست‏حج در پنهانى گزاردند، كه در هر يك از آنها از مازمين عبور مى‏كردند، و پياده مى‏شدند، و بول مى‏كردند».و عليهذا اشكال اختلاف موقف نيز حل خواهد شد.

جمهور از عامه گفته‏اند: حج در سنه ششم از هجرت واجب شد، و رافعى در كتاب «سير» خود آنرا صحيح شمرده است، و نووى از او پيروى كرده است. [31] و بعضى گفته‏اند در سنه نهم واجب شد، و بعضى در سنه دهم گفته‏اند، و اين قول را ابو حنيفه اختيار كرده است، و بر همين اساس قائل به وجوب فورى شده است، و بعضى قبل از هجرت گفته‏اند، و اين گفتار غريبى است. [32]

‏معرفى شخصى و شهودى و وجدانى به مقام ولايت و امامت از جانب حق نصب نمود، و بنا بر اين دين خدا را كامل و نعمت را تمام نمود، مى‏توان استفاده كرد كه وجوب حج در سال دهم از هجرت بوده است.

در اين سال از اول ماه ذوالقعده حضرت رسول الله به اطراف و اعلام از مسلمانان نامه‏ها نوشتند، و همه را مطلع و خبردار نمودند كه رسول خدا در اين سال قصد حج دارد و عازم حركت‏به سوى بيت الله الحرام است. [33]

و اذن فى الناس بالحج‏ياتوك رجالا و على كل ضامر ياتين من كل فج عميق ليشهدوا منافع لهم و يذكروا اسم الله فى ايام معلومات على ما رزقهم من بهيمة الانعام فكلوا منها و اطعموا البائس الفقير ثم ليقضوا تفثهم و ليوفوا نذورهم و ليطوفوا بالبيت العتيق. [34]

«و ندا كن! و با صداى بلند در بين مردم اعلان كن براى حج! تا به سوى تو پيادگان و بر هر شتر لاغرى (كه به جهت‏بعد سفر به لاغرى در آمده است) از هر راه دورى بيايند تا بدين وسيله منافع دنيوى و اخروى خود را مشاهده كنند و بيابند، و خداوند را در روزهاى معلوم (عيد قربان و سه روز پس از آن) بر آنچه خداوند به ايشان از گوشت‏بهيمة الانعام (شتر و گاو و گوسفند) روزى كرده است‏بخوانند و ياد كنند، و از آن‏ها به مردم فقير و گرسنه طعام دهند و سپس (از احرام بيرون آمده) از آلودگيها و چرك‏ها خارج شوند (ناخن گيرند و موى سر بسترند) و نذرهاى خود را وفا كنند و بايد كه گرداگرد خانه قديمى (بيت الله الحرام) طواف كنند».

جمهور از مفسرين و حسن وجبائى گفته‏اند كه اين آيه خطاب به پيغمبر است، و از امير المؤمنين و ابن عباس و ابو مسلم آمده است كه خطاب به حضرت ابراهيم است. [35]

و چون در آيه قبل وارد است كه:

و اذ بوانا لابراهيم مكان البيت ان لا تشرك بى شيئا و طهر بيتى للطائفين و القائمين و الركع السجود. [36] و اين آيه عطف است‏بر خطاب طهر بيتي، لذا بايد گفت كه خطاب به ابراهيم است، و خطاب به حضرت رسول الله از سياق كلام، بعيد است. [37]

و البته رسول الله به عنوان حكايت اين خطاب، مردم را به حج دعوت مى‏نموده است، و اعلام خدا را از ناحيه نداى ابراهيم به سمع جهانيان مى‏رسانيده است، و امر خدا را با اين آيه ابلاغ مى‏فرموده است.

مردم از هر سو به مدينه منوره روى آوردند، تا با رسول الله حج كنند و مناسك را بياموزند، در اينجا ديگر جوان و پير، و مرد و زن، و غنى و فقير، مطرح نبود، بلكه بر هر كس كه متمكن بود بدين سفر مبادرت كند، و در خدمت رسول الله اين فريضه را بجاى آورد، واجب بود به هر نحوى كه ممكن است آماده سفر گردد.

تمام اهل مدينه كه متمكن از سفر بودند، بجز عاجزان و مريضان با معيت افرادى كه از خارج مدينه آمده بودند، با رسول الله سفر كردند.

در «سيره حلبيه‏» گويد: «چون حضرت مى‏خواستند از مدينه بيرون روند، در مدينه مرض آبله (جدرى به ضم جيم و فتح دال، و يا جدرى به فتح آن دو) و يا مرض حصبه آمد، و اين امر موجب شد كه بسيارى از مردم نتوانند با پيامبر حج كنند [38] ، و ليكن معذلك جماعت‏هايى با پيامبر خدا از مدينه بيرون آمدند كه تعداد آنها را غير از خدا كسى نمى‏داند.گفته شده است: چهل هزار نفر، و گفته شده

‏است: هفتاد هزار نفر، و نود هزار نفر، و گفته شده است: يكصد و چهارده هزار نفر، و يكصد و بيست هزار نفر، و بيش از اين مقدار نيز گفته شده است.» [39]

ميرخواند بلخى گويد: «قريب صد بدنة (شتر) جهت‏خاص خويش سوق فرمود، و يكى از آنها را به دست مبارك خود اشعار و تقليد كرده ناجية بن جندب را به ضبط شتران گماشت.ناجيه گويد كه: از حضرت مقدس نبوى پرسيدم كه اگر شترى از اين شتران به سر حد هلاك رسد چه كنم؟ !» «جواب داد كه: آن را نحر كن! و قلاده‏اش را خون‏آلود ساخته، بر صفحه يمناى (راست) سنام او بزن، و بايد كه تو و هيچكس از رفقاى تو از آن گوشت نخورد.و در آن زمان فاطمة عليها السلام و جميع امهات مسلمين را در هودج‏ها نشانده، به شرف مصاحبت اختصاص داشتند.به روايتى در آن راه صد و چهارده هزار كس ملازم ركاب فلك فرساى بودند.» [40]

و خواند امير، غياث الدين حسينى - مورخ شهير - گويد: «در آن سفر سيدة النساء فاطمه زهراء و امهات مؤمنين تمام در هودج‏ها نشسته همراه بودند، و به روايتى يكصد و چهارده هزار، و به قولى صد و بيست و چهار هزار كس در آن راه به خدمت‏حضرت رسالت پناه استسعاد يافته زبان به تلبيه گشودند.» [41]

اسامی آخرین حج رسول خدا

و اين حج را حجة البلاغ، و حجة الاسلام، و حجة الوداع [42] ، و حجة التمام، و حجة الكمال [43] گويند.

اما حجة البلاغ گويند به جهت‏خطبه‏هايى كه حضرت در آن سفر ايراد مى‏كرده‏اند و در آنها خطاب به مسلمانان نموده و خدا را شاهد مى‏گرفتند و مى‏گفتند: اللهم هل بلغت؟ ! «بار پروردگارا آيا من ابلاغ كردم؟ !» [44]

اما حجة الاسلام گويند به جهت آنكه رسول خدا، احكام حج را طبق دستورات اسلام بيان كرده، حدود عرفات و مشعر و منى را معين نموده، و وجوب افاضه و حركت از عرفات را در شب عيد قربان كه مشركان براى قريش نسخ كرده بودند، بيان فرمود، و حج را به زمان اصلى خود برگردانيده، و تاخير آن را كه نسى‏ء مى‏باشد، و موجب ازدياد كفر است، مشروحا و مستدلا بر آيه كريمه بيان فرمود، و نيز سعى بين صفا و مروه را از شعائر الهى دانست، و خود سعى فرمود، و ساير آداب حج را از طواف و نماز، و بالاخص بيان وجوب حج تمتع را براى افراديكه منزلشان از مكه دور است، و بقاء اين وجوب را تا روز قيامت مفصلا بر فراز كوه مروه بعد از نزول جبرائيل و آوردن وحى الهى بيان فرمود.

و اما حجة الوداع گويند، به جهت توديع رسول الله با مسلمانان در ضمن برخوردها و خطبه‏ها، و اين توديع بعد از رحلت آن حضرت در زمان كوتاهى كه هفتاد روز بعد از غدير خم و هشتاد روز بعد از خطبه در عرفات و در منى صورت گرفته بود، معلوم و مشهود شد، و مردم را توديع و توصيه نمود به كتاب خدا: قرآن كريم، و عترت خود: اهل بيت كه تا روز قيامت از هم جدا نمى‏شوند، و دو متاع نفيس و پرارزش مى‏باشند كه متمسكين به آنها هيچگاه گمراه نمى‏شوند.

و اما حجة [45] التمام و اكمال گويند به جهت نزول آيه كمال دين و تمام نعمت كه به دنبال خطبه آن حضرت در روز غدير خم بر مردم ارزانى شد، و لله الحمد دين مردم كامل و نعمت‏خداوندى به تماميت‏خود رسيد.

بمن آمدند بر اين مقدار افزوده مى‏شد.امير المؤمنين عليه السلام نيز با ابو موسى اشعرى [46] از جانب يمن آمدند، و در مكه به رسول خدا ملحق شدند.

توضيح آنكه: حضرت رسول الله در سنه دهم از هجرت خالد بن وليد را با جماعتى به طرف يمن فرستادند، تا آنان را به اسلام دعوت كنند.خالد بن وليد مدت شش ماه با لشكر خود در يمن توقف كرد و آنچه ايشان را به اسلام دعوت كرد مؤثر نيفتاد. [47]

تا آنكه حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم امير المؤمنين عليه السلام را با سيصد نفر روانه يمن ساختند، و براى آن حضرت لوائى (پرچمى) بستند، و عمامه سه پيچ بر سرش بستند كه از دو طرف آويزان بود، از طرف جلو بقدر يك ذراع، و از طرف پشت‏بقدر يك وجب بود [48] ، و فرمودند: چون بدانجا مى‏رسى خالد را خلع و عزل كن! و اما لشكريان خالد مختارند هر كدام كه بخواهند با تو باشند، و هر كدام كه بخواهند با خالد به مدينه مراجعت كنند، و چون به نزد اهل يمن رسيدى با آنان مبادرت به جنگ مكن، مگر آنگاه كه آنان پيشقدم گردند!

و اين اولين لشگرى بود كه بدين ترتيب در آن بلاد كه بلاد مذحج است از ناحيه نجران [49] وارد شد.امير المؤمنين عليه السلام براى اخذ خمس و غنائم، لشكر را متفرق ساختند، و مقدارى غنيمت گرد آمد و بر آن غنائم بريدة بن الحصيب اسلمى [50] را گماشتند، و سپس آنان را به اسلام خواندند، آنان امتناع كردند و شروع به تيراندازى نمودند، و سنگ پرتاب مى‏كردند.

حضرت صفوف خود را منظم ساخت و لواء را به دست مسعود بن سنان سلمى داد، و با لشكر خود حمله نمود.بيست نفر از دشمنان كشته شدند و بقيه هزيمت كردند.

حضرت فراريان را تعقيب نفرمود، و سپس ايشان را به اسلام دعوت كرد.آنان با مسارعت جواب مثبت دادند و بيعت كردند.قبيله همدان بدون جنگ اسلام آوردند و به مجرد آنكه امير المؤمنين نامه رسول الله را براى آنان خواندند، همگى مسلمان شدند.

حضرت صورت اسلام قبيله همدان را براى رسول الله نوشتند، حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم سجده شكر بجاى آوردند و سه بار گفتند: السلام على همدان، و اهالى يمن به دنبال اسلام قبيله همدان مرتبا شروع كردند به اسلام آوردن. [51]

امير المؤمنين عليه السلام براى اخذ خمس از غنائم قرعه زدند، بدين ترتيب كه غنائم را به پنج قسمت تقسيم كردند، و درباره يك سهم نوشتند: سهم خدا.و چون قرعه زدند، اولين سهم كه مشخص بود، سهم خمس درآمد، آن را ممهور و مقفل نمود تا به پيامبر برسانند، و بقيه غنيمت را كه چهار پنجم بود بين اصحاب و لشكريان خود توزيع كردند.

در «ارشاد» مفيد و «علل الشرايع‏» صدوق وارد است كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم براى امير المؤمنين عليه السلام به يمن نامه نوشتند كه به سوى مكه براى حج‏حركت كند وليكن نوع حجى را كه رسول خدا بر آن احرام بستند در اين نامه متذكر نشدند. [52]

امير المؤمنين عليه السلام با لشكريان و سهم خمس از غنيمت، از يمن به سوى مكه حركت كرده، و در راه محرم شدند و در مكه با رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تلاقى كردند. [53]

حركت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم از مدينه بعد از نماز ظهر روز شنبه بيست و پنجم ذوالقعدة بوده است، چون اولا طبق روايات كثيره، آن حضرت پنج روز از ماه‏

ذى قعدة مانده بيرون رفتند: لخمس بقين من ذى القعدة [54] ، و ثانيا بطور مسلم روز اول ماه ذوالحجة، پنجشنبه بوده است، زيرا بدون هيچ اختلاف بطور يقين گفته‏اند كه روز عرفه كه رسول الله در عرفات خطبه خوانده‏اند، روز جمعه بوده است، بنابر اين پنج روز به روز پنجشنبه مانده كه اول ذى حجه است روز شنبه خواهد بود.غاية الامر نمى‏تواند ماه ذى قعدة سى روز بوده باشد زيرا در اين صورت شنبه بيست و ششم مى‏شود، و در روايات بيست و پنجم وارد شده است.و نمى‏توانيم بگوئيم رسول خدا در روز جمعه از مدينه خارج شدند، زيرا طبق رواياتى كه از انس بن مالك رسيده است، رسول الله نماز ظهر را در مدينه چهار ركعت‏بجاى آوردند. [55] و چون نماز ظهر روز جمعه بايد با خطبتين بجاى آورده شود، نمى‏تواند چهار ركعت‏بوده باشد، و از طرفى نمى‏توان خروج رسول الله را روز پنجشنبه گرفت، زيرا در اين صورت، شش شب از ماه ذى قعدة باقى مى‏ماند، نه پنج‏شب، و اما روز شنبه فقط پنج روز به آخر ماه مانده است.

بارى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم غسل نموده، و گيسوان شانه زده، و به موى مشكبوى خود روغن ماليده، و در دو لباس: ازار و ردآء، بعد از نماز ظهر به سوى ذوالحليفه كه در يك فرسخى مدينه است‏حركت كرد و نماز عصر را در آنجا بطور قصر (دو ركعت) بجاى آورد، و در مدينه بجاى خود ابودجانه سماك بن حرشه ساعدى و يا سباع بن عرفطه غفارى را گماشت. [56]

حضرت فاطمه زهراء سلام الله عليها با زوجات رسول الله همگى در ذو الحليفه محرم شدند، و تلبيه گفتند، و چون حج آنها حج افراد بود، و با خود هدى (شتر و يا گاو و يا گوسفند) نياورده بودند، فلهذا عقد احرامشان به تلبيه بود.آنگاه در هودجها

نشسته و عازم رحيل شدند، و تمام نه نفر از زن‏هاى حضرت رسول در اين سفر بودند.

و ليكن رسول خدا با خود هدى آوردند، و آن عبارت بود از يكصد شتر، و يا شصت و شش نفر، و يا شصت و چهار نفر، و يا شصت و سه نفر، كه با هديى كه امير المؤمنين عليه السلام از جانب يمن آوردند، و مقدار آن سى و اندى بود، مجموعا به يكصد نفر بالغ شد.

از اين شترهائى كه رسول الله با خود آورده بودند يكى را به دست مبارك خود در ذو الحليفه اشعار و تقليد كردند [57] ، و بقيه را دستور دادند كه اشعار و تقليد كنند و عقد حج رسول الله كه حج قران بود به اشعار و تقليد شد.آنگاه بر روى ناقه قصواى خود سوار شده، و به راه افتادند، و همينكه ناقه در حركت افتاد و حضرت به بيابان رسيدند، صدا به تلبيه بلند كردند [58] :

لبيك! اللهم لبيك! لبيك لا شريك لك لبيك! ان الحمد و النعمة لك و الملك! لا شريك لك! [59]

آرى! آرى! اجابت كردم دعوت تو را دوبار، اجابة بعد اجابة! اى پروردگار من! اجابت كردم بعد از اجابت! اجابت كردم بعد از اجابت! هيچ گونه شريك و انبازى براى تو نيست! اجابت كردم بعد از اجابت! و حقا كه تمام مراتب و درجات حمد و سپاس و نعمت و سلطنت، اختصاص به تو دارد! شريك و انبازى براى تو نيست!

بارى در ذوالحليفه اسماء بنت عميس [60] كه در آنوقت در حباله نكاح ابو بكر

بود محمد بن ابى بكر را زائيد. [61] اسماء به رسول الله پيغام داد كه چه كنم و تكليف من با احرام چيست؟ !

حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم دستور دادند كه احرام ببند و تلبيه بگو! و مقدارى پنبه با خود بردار و با كمربندى خود را ببند، و تلبيه براى احرام حج‏بگو! [62]

حضرت صادق عليه السلام فرمودند: در زائيدن اسماء بركتى بود براى زنان، براى آنانكه بزايند، و يا به عادت حيض مبتلا شوند، كه در اينصورت به همان عملى كه رسول خدا به او دستور دادند عمل مى‏كنند و بدون هيچگونه خللى حج‏خود را انجام مى‏دهند. [63]

اسماء با همين حال وارد مكه شد، و چون مدت نفاس او گذشت، با آنكه هنوز خون قطع نشده بود حضرت رسول دستور دادند كه طواف كند و نماز بخواند، و او هم طبق دستور رسول خدا عمل نمود. [64]

بارى حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم آن شب را در ذوالحليفه به خاطر اسمآء توقف‏

كردند، [65] و فردا صبح به راه افتادند، و مسلمانان به راه افتادند.عجيب منظره‏اى است.در اين بيابان پهناور تا چشم كار مى‏كند سواره و پياده، در جلو، و پشت‏سر، و اطراف رسول الله، همه احرام بسته و غسل كرده، و صداى لبيك از هر سو به گوش مى‏رسد، و دل‏ها در عشق جذبات آن اسم اعظم الهى در معراج است.اينك رسول الله است كه با جذبه مغناطيسى الهى اين امت را حركت داده، و سر و پا برهنه در اين وادى پهناور در عشق حضرت محبوب ازلى خداى سرمدى به راه انداخته است، همه مى‏گويند: لبيك اللهم لبيك! لبيك لا شريك لك لبيك.

کیفیت حرکت رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در سفر حجة الوداع

ابن جوزى ابو الفرج گويد: از حضرت جعفر بن محمد از پدرش عليهما السلام روايت است كه: از جابر بن عبد الله انصارى پرسيدم كه حج رسول خدا را براى من بيان كن!

جابر گفت: رسول خدا مدت نه سال كه در مدينه درنگ نموده بود، حج نكرد، و پس از اين مدت در سال دهم اعلان فرمود كه رسول الله در اين سال قصد حج دارد.افراد بشر بسيارى به مدينه روى آوردند و همگى مى‏خواستند به رسول خدا اقتداء و ايتمام كنند، و عمل خودشان را عينا طبق عمل آن حضرت قرار دهند.

جابر گويد: ما با رسول خدا از مدينه بيرون آمديم تا به ذو الحليفه رسيديم، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در مسجد آنجا دو ركعت نماز گزارد و سپس سوار ناقه قصوا شد، و چون ناقه، آن حضرت را در ميان بيابان آورد، من نظر كردم ديدم: تا جائى كه سوى چشم من مى‏بيند، در جلوى آن حضرت سواره و پياده است، و در طرف راست آن حضرت اينچنين است، و در طرف چپ او اينچنين است، و در طرف پشت‏سر اينچنين است.

پس رسول خدا صدا به كلمه توحيد گشود و زبان باز كرد: لبيك اللهم لبيك، لبيك لا شريك لك لبيك، ان الحمد و النعمة لك و الملك لا شريك لك. [66]

آنگاه مى‏بينيم: اين حاكم بر دل‏ها، و مسيطر بر قلوب، و مهيمن بر ارواح

‏كه اين سيل عظيم از انبوه جمعيت را پروانه وار به دور خود جمع كرده، و چون شمع در عشق جمال لايزالى در احتراق آورده است، خود بر روى شتر سرخ مويى سوار شده كه فقط يك جل كهنه و فرسوده بر روى آن شتر انداخته شده است، و با خود فقط يك قطيفه دارد، كه از شدت كهنگى، الياف برجسته آن سائيده شده، و از بين رفته، و معلوم نيست كه چهار درهم ارزش داشته باشد.

ابن كثير دمشقى از حافظ ابو بكر بزار با سند خود از انس آورده است كه: ان النبي صلى الله عليه [و آله] و سلم حج على رحل رث و تحته قطيفة و قال: حجة لا رياء فيها و لا سمعة [67].

«رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم حج‏خود را بر روى جلى كهنه و فرسوده بجاى آورد، و زيرانداز او فقط يك قطيفه بود، و مى‏فرمود: اين حجى است كه در آن ريا و خودنمائى و شهرت طلبى نيست‏».

و حافظ ابو يعلى موصلى از انس آورده است كه قال: حج رسول الله صلى الله عليه [و آله] و آله و سلم على رحل رث و قطيفة تساوى - اولا تساوى - اربعة دراهم، فقال: اللهم حجة لا رياء فيها. [68]

«رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم، حج كردند بر روى پلاس كهنه و بى ارزشى، و بر روى قطيفه‏اى كه ارزش آن چهار درهم بود - يا چهار درهم ارزش نداشت - و مى‏گفت: بار پروردگارا اين حجى است كه در آن خودنمائى نيست‏».

بايد دانست كه همين رسول اللهى كه بر روى پلاس كهنه و قطيفه بى ارزشى حج مى‏كند، براى هدى و قربانى در راه خدا و اطعام مساكين و مستمندان با خود صد شتر مى‏برد، و همه را نحر مى‏كند، و به فقرا و مستمندان تقسيم مى‏كند، و به امير المؤمنين مى‏فرمايد: حتى پوست و جل شترها را به قصاب مده! و همه را در راه خدا انفاق كن! اين است مقتداى ما.

و لكم فى رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله و اليوم الآخرو ذكر الله كثيرا. [69]

اما اغنياى ما كه حج مى‏كنند از كشتن يك گوسفند در منى تجاوز نمى‏نمايند، و بنده به خاطر ندارم و نشنيده‏ام كه كسى از همكيشان ما در منى شتر كشته باشد، با آنكه مخارج اياب و ذهاب، سنگين و ثروت نيز در درجه بالا باشد.

اعتراض عایشه به رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم

در «سيره حلبيه‏» آورده است كه بعضى نقل كرده‏اند كه شتر عائشه تندرو و سريع السير بود، و بارش سبك.ولى شتر صفيه (يكى ديگر از زوجات رسول الله) كندرو بود، و بارش سنگين.فلهذا پيوسته شتر صفيه از قافله عقب مى‏ماند.

و بنابراين حضرت رسول الله دستور دادند كه بار صفيه را بر شتر عائشه گذاردند، و بار عائشه را بر شتر صفيه.و چون چنين كردند، رسول خدا براى استمالت و عطف خاطر عائشه به نزد او آمدند و گفتند: يا ام عبد الله! بار تو سبك بود و شتر تو سريع السير! و بار صفيه سنگين بود و شتر او بطى‏ء السير! و بدين جهت موجب كندى حركت قافله بود، كه ملاحظه مى‏كرديد، و بجهت هماهنگى با شتر صفيه، قافله از حركت مى‏ماند، و ما بار تو را بر شتر او، و بار او را بر شتر تو نهاديم تا تعادل برقرار شود، و قافله بتواند به سير خود ادامه دهد!

عائشه گفت: تو چنين مى‏انديشى كه رسول خدا هستى؟ !

حضرت گفتند: يا ام عبد الله! آيا تو در شك هستى كه من رسول خدا هستم؟ !

عائشه گفت: پس چرا حالت اينطور شده است كه عدالت نمى‏كنى؟ !

عائشه مى‏گويد: در ابو بكر پدرم حدت و تندى بود، و سيلى بر چهره من زد، و رسول خدا ابو بكر را ملامت كردند كه چرا سيلى زدى؟ !

ابو بكر گفت: مگر نشنيدى كه چه گفت؟ !

رسول خدا فرمود: دعها فان المراة الغيراء لا يعرف اعلى الوادى من اسفله. [70]

«او را به حال خود بازگذار! چون زن شخصيت طلب، بالاى وادى و بيابان را از پائين آن تميز نمى‏دهد و فرق نمى‏گذارد».

و از احمد بن حنبل با اسناد خود از اسمآء بنت ابى بكر آورده‏اند كه: چون فرود آمدند در مكانى كه آن را عرج مى‏گفتند، شترى كه بر روى آن توشه سفر رسول الله بود گم شد، و بر روى آن شتر توشه سفر ابوبكر نيز بود.و نگهبان آن شتر، غلام ابوبكر بود.

ابوبكر به غلام خود گفت: شترت كجاست؟ ! غلام گفت: ديشب آن را گم كرده‏ام!

ابوبكر در حالتى كه عصبانيت و حدت بر او چيره شده بود، گفت: يك عدد شتر، تو آن را هم گم مى‏كنى، و شروع كرد با شلاق و تازيانه به غلام خود زدن، و رسول خدا مى‏گفت: نگاه كنيد به اين محرم و ببينيد در حال احرام چه مى‏كند؟ ! و خود رسول الله تبسم مى‏كرد و زياده بر اين چيزى نگفت. [71]

بعضى از اصحاب چون آگاه شدند كه زامله رسول الله (شتر با بار توشه) گم شده است قدرى حيس آوردند (غذائى كه با آرد و روغن و خرما تهيه مى‏كنند) و در مقابل آن حضرت گذاردند.حضرت به ابو بكر كه به شدت به غلام غيظ كرده بود، فرمودند: اى ابوبكر آسان بگير بر خود! كار نه به دست ماست و نه به دست تو! و اين غلام بسيار مراقب و مواظب بود و اهتمام داشت كه شتر گم نشود.

و اينك اين غذاى طيب و پاكيزه را خداوند آورده است، و اين بجاى آن غذائى است كه با زامله بود.

حضرت رسول الله و ابوبكر و هر كس كه با آن دو نفر بودند، از آن غذا خوردند، و همگى سير شدند.و در اينحال صفوان بن معطل كه وظيفه او دنباله‏دارى قافله بود، آمد و شتر گم شده را آورد كه بر روى آن زامله و توشه بود، و آن شتر را در منزلگاه رسول الله خوابانيد.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به ابوبكر گفتند: حالا نظر كن و ببين آيا از متاع تو چيزى مفقود شده است؟ !

ابوبكر گفت: چيزى گم نشده است مگر يك قعب (كاسه بزرگ) كه با آن‏

آب مى‏خورديم!

غلام گفت: آن قعب با من است، و گم نشده است.

چون خبر گم شدن زامله رسول الله به سعد بن عبادة و فرزندش قيس بن سعد رسيد، ايشان براى رسول الله زامله و توشه سفر كامل آوردند، و هر كدام از آن دو پدر و پسر گفتند: يا رسول الله چنين خبردار شديم كه: زامله شما گم شده است، و اينك اين توشه سفر به جاى توشه گم شده باشد!

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرمودند: خداوند توشه ما را به ما رسانيد! شما توشه خود را برداريد و برگردانيد! خداوند به هر دو نفر شما بركت دهد! [72]

مکانهایی که رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم در سفر حج پیمودند

مقريزي گويد: روز يكشنبه بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به يلملم [73] رسيدند، و از آنجا حركت كرده و شام را در شرف السيالة خوردند، و در همان جا نماز مغرب و عشآء را بجاى آوردند، و سپس به راه افتاده و نماز صبح را در عرق الظبية خواندند، و سپس در روحآء وارد شدند، و از روحآء نيز گذشته و نماز عصر را در منصرف گزاردند، و نماز مغرب و عشآء را در متعشى خواندند و آنجا هم شام خوردند، و

نمازصبح را در اثايه بجاى آوردند، و در صبح سه شنبه به عرج رسيدند، و در عرج كه همان گردنه جحفه است در دهان شتران حجام [74] نهادند، و در روز چهارشنبه به سقيا رسيدند، و صبح پنجشنبه در ابوآء بودند، و نماز را در آنجا گزاردند، و در روز جمعه به جحفة وارد شدند و از آنجا به قديد وارد شدند، و در روز شنبه آنجا بودند و روز يكشنبه به عسفان رسيدند و از آنجا كه حركت كرده و به غميم رسيدند، حاجيهاى پياده‏رو، در مقابل آن حضرت صف كشيده، و از راه رفتن شكايت كردند، حضرت دستور دادند كه آنها بطور نسلان بروند (قدم رو، و حركت‏سريعى است كه به حد دويدن نمى‏رسد) و چون پيادگان چنين كردند، در خود احساس راحتى نمودند، و در روز دوشنبه به مر الظهران رسيدند، و از آنجا حركت نكردند تا شب فرا رسيد و در سرف آفتاب غروب كرد و نماز مغرب را نخواندند تا داخل مكه شدند، و چون به ثنيتين رسيدند (دو گردنه است نزديك به هم متصل به مكه) در بين آن دو گردنه شب را به روز آوردند، و در روز سه شنبه داخل مكه شدند. [75]

و نيز در «طبقات‏» آورده است كه: رسول خدا در روز دوشنبه به مر الظهران رسيدند و آفتاب بر آن حضرت در سرف غروب كرد، و چون صبح شد غسل كرده، و در وقت روز داخل مكه شدند. [76] و البته مى‏دانيم كه چون پنجشنبه اول ماه ذو الحجة بوده است، روز ورود آن حضرت به مكه كه روز سه‏شنبه است‏ششم ذوالحجة خواهد بود.

بارى حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم در سرف كه در شش ميلى مكه است نزول كردند.در آنجا به تمام حجاج امر كردند كه نيت‏خود را از حج‏به عمره برگردانند، و به نيت عمره تلبيه گويند، و وارد مكه كه مى‏شوند عمل عمره بجاى آورند، مگر آن كسانى كه با خود هدى (قربانى، اعم از شتر و گاو و گوسفند) آورده‏اند كه آنها به همان نيت‏حج‏باقى باشند، تا هدى خود را به محلش در منى رسانيده، و در آنجا

قربانى كنند، و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم و جمعى از مردم با خود هدى آورده بودند. [77]

حضرت فاطمه زهرآء سلام الله عليها، و جميع زن‏هاى مؤمنات، و نه تن زوجات رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم همگى نيت‏هاى خود را از حج افراد به عمره مبدل كرده و بدين قصد تلبيه گفتند.

عائشه نيز به قصد عمره تلبيه گفته بود كه در همين منزل سرف حائض شد، و معلوم است كه حائض نمى‏تواند داخل مسجد الحرام شود، و طواف كند و نماز گزارد، و عمره نياز به طواف و نماز و دخول در مسجد دارد.

او مى‏گويد: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم آمد و من گريه مى‏كردم، فرمود: چرا گريه مى‏كنى گويا حائض شده‏اى؟ ! گفتم: آرى! سوگند به خدا كه دوست داشتم در اين سفر با شما نيايم!

رسول خدا فرمود: چنين سخن مگوى! اين امرى است كه خداوند بر دختران آدم نوشته است، ضررى بر تو ندارد! تو هم از دختران آدمى! آنچه بر آنها نوشته شده، بر تو هم نوشته شده است!

تو تلبيه براى حج‏بگو! و عمره خود را واگذار! احرام براى حج‏ببند، و آنچه را كه شخص حاج بجا مى‏آورد، بجاى بياور! مگر آنكه طواف نمى‏كنى [78] ، و چون طاهر شدى طواف مى‏كنى، و از احرام حج‏بيرون مى‏آيى!

عائشه مى‏گويد: من داخل مكه شدم، ولى در مسجد الحرام نرفتم، و وقوف به عرفات نمودم با آنكه در حال حيض بودم، و چون طاهر شدم و آن در روز عيد قربان و يا در شامگاه عرفه بود، دور خانه خدا طواف كردم، و سعى بين صفا و مروه نمودم، حضرت رسول الله فرمود: از حج محل شدى و بيرون آمدى. [79]

اين فقط حجى بود كه عائشه انجام داد، حج افراد كه با آن عمره نبوده است، وليكن حضرت زهرآء سلام الله عليها و ساير زوجات رسول الله و زن‏هاى مسلمان به مجرد دخول در مكه عمره مفرده بجاى آوردند، و سپس محل شده و از

احرام بيرون شدند، تا در روز هشتم ذوالحجة كه روز ترويه است از مكه احرام براى حج‏بسته، و به نيت‏حج افراد تلبيه گفتند و به عرفات آمدند، و در مشعر و منى مناسك حاج را انجام دادند، و در مكه طواف و نماز و سعى نموده، و حج‏خود را كامل نموده و سپس محل شدند، و بنابر اين در اين سفر يك عمره كامل و يك حج كامل بجا آوردند كه آن را حج تمتع گويند.

و چون حضرت رسول الله ايام حج را به پايان رسانيد، و بعد از ايام تشريق به مكه بازگشت، و در محصب [80] نزول فرمود، و نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را در آنجا انجام داد.عائشه گفت: اى رسول خدا! من از اينجا به مدينه باز گردم و فقط يك حج‏بجا آورده باشم كه با آن عمره نبوده باشد؟ !

حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم برادرش - عبد الرحمن بن ابى بكر - را طلب كردند، و گفتند: خواهرت را از حرم بيرون ببر، و محرم شده، و چون از طواف فارغ شديد، در اينجا كه محصب است‏بياييد! و بنابر اين يك عمره را خداوند مقدر فرمود.و در عبارت ديگرى آمده است كه:

ما چون از حرم بيرون شديم از تنعيم [81] به احرام عمره احرام بستيم بجاى آن عمره‏اى كه از من فوت شده بود [82] ، و در دل شب طواف را انجام داديم و سپس در محصب آمديم. [83]

رسول الله فرمود: آيا از انجام طواف خود فارغ شديد؟ ! عرض كرديم: آرى! [84] رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پس از آنكه در صبح سه شنبه غسل كرده به سوى مكه‏

حركت كردند، و در وقتيكه خورشيد بالا آمده بود در وقت ضحى از ثنيه عليا (گردنه بالاى مكه) كه آنرا كدآء گويند (به فتح كاف و مد) وارد مكه شدند، و ثنيه كدآء همان محلى است كه از آنجا به مقبره مكه معلاة و الآن آنجا را جحون گويند سرازير مى‏شود.

تکبیر رسول الله صلی الله علیه و آله و سلم به هنگام دیدن بیت الله

و از باب عبد مناف، كه همان باب بنى شيبه است، و الآن به باب السلام معروف است وارد مسجد الحرام شدند، و چون نظرشان به كعبه - خانه خدا - افتاد دستهاى خود را بلند كرده [85] و تكبير گفتند و سپس گفتند: اللهم انت السلام، و منك السلام، فحينا ربنا بالسلام! اللهم زد هذا البيت تشريفا و تعظيما، و مهابة و برا، و زد من شرفه و كرمه ممن حجه او اعتمره تشريفا و تكريما و تعظيما و برا! [86]

«بار پروردگارا تو حقيقت ‏سلام و اسم سلام و عالم سلام و سلامتى و امن هستى! و سلام بر عالميان از ناحيه وجود اقدس تو افاضه مى‏شود! پس بار پروردگارا ما را با اسم سلام خود تحيت‏بخش! و وجود ما را سراسر از سلام و سلامت‏خود سرشار فرما.

بار پروردگارا بر شرافت و عظمت و مهابت و احسان اين خانه بيفزا! و از شرف و كرامت آن، بر شرافت و كرامت و عظمت و احسان كسانى كه حج آن را بجا مى‏آورند، و يا عمره آن را انجام مى‏دهند افزون كن‏» !

از جابر بن عبد الله روايت است كه چون وارد مكه شديم و آفتاب بر آمده بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم تا در مسجد الحرام آمدند آنگاه شتر خود را خوابانيده و در داخل مسجد شدند و يكسره به سوى حجر الاسود رفتند، و آن را استلام نمودند، در حالى كه دو چشم آن حضرت پر از اشك شده و سرازير مى‏شد، و چون طواف كرده، و از آن فارغ شدند، حجر الاسود را بوسيدند، و دست‏هاى خود را بر آن ماليده، و به صورت خود

ماليدند. [87]

و از عكرمه از ابن عباس روايت است كه گفت: ديدم كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم بر حجر الاسود سجده كردند. [88]

و از شافعى روايت است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در كنار حجر الاسود رو بروى آن ايستادند و آن را استلام نموده و مدت درازى دو لب خود را بر حجر گذارده بودند.و هر وقت آن حضرت استلام مى‏كردند، مى‏گفتند: بسم الله و الله اكبر.و به عمر گفتند: انك رجل قوى لا تزاحم على الحجر (اى الاسود) تؤذى الضعيف، ان وجدت خلوة فاستلمه و الا فاستقبله و هلل و كبر [89].

«تو مردى قوى هستى، و ضعيف را اذيت مى‏كنى! با روى آوردن به حجر الاسود مردم را زحمت مده! اگر مكان را خلوت يافتى، بر آن دست‏بكش! و اگر نه رو بروى آن بايست و تهليل و تكبير بگوى!» و پس از طواف، حضرت رسول صلى الله عليه و آله و سلم، در پشت مقام حضرت ابراهيم دو ركعت نمازگزاردند، و در ركعت اول سوره قل يا ايها الكافرون، و در ركعت دوم سوره قل هو الله احد را قرائت كردند، و به سوى زمزم آمده، دلوى از آب براى حضرت در آوردند، حضرت از آب زمزم آشاميدند و بقيه آب دهان را در دلو ريخته، و سپس دلو را در چاه زمزم خالى كردند، و گفتند: اگر مردم آب كشيدن از زمزم را با دست‏خود سنتى نمى‏گرفتند، من با دست‏خودم از چاه آب مى‏كشيدم.

سپس آن حضرت به حجر الاسود بازگشتند و آن را استلام نمودند و به سوى كوه صفا رفتند، و اين آيه را تلاوت كردند:

ان الصفا و المروة من شعائر الله فمن حج البيت او اعتمر فلا جناح عليه ان يطوف بهما و من تطوع خيرا فان الله شاكر عليم. (آيه 158 از سوره 2: بقره) «بدرستى كه كوه صفا و كوه مروه از شعائر الله است، پس هر كس كه حج‏

خانه خدا بجا آورد، و يا آنكه عمره را انجام دهد، باكى بر او نيست كه بين اين دو كوه سعى كند، و هر كس متصدى كار خير شود خداوند شكر گزار و به كار او داناست. [90]

آنگاه فرمود: ابدأ بما بدا الله[91] (. «من ابتدا مى‏كنم از صفا كه خداوند هم در كلام خود به صفا ابتدا نموده است‏».و از صفا بالا آمد بطورى كه خانه خدا ديده مى‏شد، روى خود را به بيت الله نموده، و سه بار گفت: الله اكبر الله اكبر الله اكبر و پس از آن تهليل گفت و سپس گفت: لا اله الا الله وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد، يحيى و يميت، و هو على كل شى‏ء قدير، لا اله الا الله وحده، انجز وعده، و نصر عبده، و هزم الاحزاب وحده.و سپس دعا كرد و پس از آن، دوبار مثل آنچه را كه از تكبير و تهليل و دعا بر زبان جارى كرده بود بر زبان جارى كرده كه مجموعا سه بار شد.

آنگاه از صفا پايين آمده و به سمت مروه حركت كرد، تا موقعى كه قدم هايش در رفتن مستقر شد در ميان وادى و بطن مسيل [92] شروع كرد بطور رمل (قدم رو) راه رفتن تا آنكه از بطن مسيل چون بالا آمد بطور راه رفتن عادى حركت كرد تا به مروه رسيد.

رسول خدا از مروه بالا رفت تا خانه خدا ديده مى‏شد و روى خود را به بيت‏

نموده آنچه را كه از تكبير و تهليل و دعا در بالاى صفا بجا آوردند در اينجا نيز به همان مقدار بجاى آورده، و پس از آن به سوى صفا حركت كردند و چون به همان مكان اول - بطن مسيل - رسيدند هروله كنان حركت كرده تا از مسيل خارج شدند و بر صفا بالا رفته و پس از استقبال بيت الله و تكبير و تهليل و دعا به همان مقدار دفعه اول باز از صفا پائين آمده و به همان كيفيت دفعه اول از حركت هروله و حركت عادى در همان مواضع مخصوص به بالاى مروه رفتند و به همان ترتيب استقبال نموده و دعا و تكبير گفتند.و اين رفت و آمد ادامه داشت تا هفت نوبت‏شد كه در نوبت هفتم بر فراز كوه مروه ختم شد. [93]