رد مخالفين در استدلال به آيه: واتموا الحج والعمره لله

درحكم محّل شدن در بين حجّ است؛ و اين مستلزم عدم تماميّت آن است.

و پاسخ اين ادّعاء روشن است، زيرا تماميّت هر يك از عمره و حجّ، انجام دادن آن است با تمام شرائط و أجزاء و پرهيز از موانع آن؛ و كسي كه از ميقات به قصد عمره احرام می‌بندد؛ و در مكّه طواف و نماز و سعي و تقصير بجاي می‌آورد، يك عمرة تمام انجام داده است؛ و كسي كه از مكّه احرام می‌بندد؛ و به قصد حجّ به سوي عرفات و مشعر می‌رود، و مناسك مني و مناسك بيت الله را انجام می‌دهد، يك حجّ تمام انجام داده است، و تمام اجزاء و شرائط آن را بجا آورده؛ و از موانع آن اجتناب ورزيده است.

و دانستيم كه تعيين شرائط و اجزاء و موانع هر يك از عمره و حجّ، با شارع است؛ و چون او براي ما مقرّر دارد كه در قران و حجّ افراد، بايد از ميقات به قصد حجّ احرام بست، و در حجّ تمتّع بايد از مكّه احرام بست، در اينصورت تماميّت آن به جا آوردن آن بر همين نهج و بر همين شكل است؛ و خلاف آن مستلزم نقصان و عدم تماميّت است؛ و محصّل مطلب اين است كه پيكرة حجّ و كيفيّت اجزاء و شرائط آن بايد از شارع اخذ شود؛ و در اينصورت تمام است؛ و خلاف آن ناتمام.

و كسي نمي تواند از نزد خود جزوي و يا شرطي را اضافه كند؛ و يا بر دارد؛ و سپس تماميّت و نقصان را بر اساس جعل خود تعيين كند؛ فعليهذا آية: وَ أتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ للهِ بيش از اين نمي رساند كه بايد حجّ و عمره را براي خداوند تمام نمود. و امّا تماميّت آن به عدم محّل شدن بين عمره و حجّ؛ و به يكسره باقي بودن با حال احرام تا رفتن به عرفات است، با هزار ضمّ و ضميمه نمي توان از آيه استنتاج نمود.

و ما براي توضيح بيشتر اين حقيقت تمام آيه را ذكر می‌كنيم و سپس مدلّل می‌داريم كه آية وأتمّوا نه تنها دلالت بر مدّعاي آنان ندارد بلكه دلالت بر عكس آن دارد:

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْيِ وَلَا تَحْلِقُوا رُءُوسَكُمْ حَتَّى يَبْلُغَ الْهَدْيُ مَحِلَّهُ فَمَنْ كَانَ مِنْكُمْ مَرِيضًا أَوْ بِهِ أَذًى مِنْ رَأْسِهِ فَفِدْيَةٌ مِنْ صِيَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُكٍ فَإِذَا أَمِنتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْيِ فَمَنْ لَمْ يَجِدْ فَصِيَامُ ثَلَاثَةِ أَيَّامٍ فِي الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْكَ عَشَرَةٌ

كَامِلَةٌ ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُوا اللَّهَ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ شَدِيدُ الْعِقَابِ. (آيه 197؛ از سورة 2: بقره)

«و حجّ و عمره را براي خدا تمام كنيد؛ پس اگر محصور شديد (و بواسطة مرض و يا دشمن متمكّن نشديد كه تمام كنيد) آن مقداري كه از هدي و قرباني كه می‌توانيد بفرستيد! و سرهاي خود را نتراشيد نگر زماني كه هدي و قرباني به محلّ خود برسد (در عمره به مكّه برسد و در حجّ به مني برسد) و هر كدام از شما كه در حال احرام مريض شد؛ و يا در سر او آزاري پديد آمد (مانند شپش و غيره) كه ناچار شد سر خود را بتراشد، جايز است سر خود را بتراشد و به جاي آن كفّاره، روزه و يا اطعام فقرا و يا قرباني بجاي آورد؛ و اگر شما در حال ايمني بوديد، پس كسي كه در عمرة خود تا زمان فرا رسيدن حجّ، تمتّع كند؛ بر او واجب است كه بقدر ميسور هدي در مني قرباني كند؛ و اگر كسي متمكّن از هدي و قرباني آن نشد؛ واجب است كه سه روز در حجّ، و هفت روز پس از آنكه از حجّ مراجعت می‌كنيد، روزه بگيرد؛ اين دو دفعة روزه مجموعاً ده روزه كامل می‌شود؛ اين وظيفة حجّ تمتّع، و وجوب هدي وظيفة كساني است كه اهل بيت و اقوام آنها از نزديكان و حاضران مسجد الحرام نباشند؛ و تقواي خدا را پيش گيريد و بدانيد كه خداوند شديد العقاب است».

در صدر اين آيه وارد است كه حجّ و عمره را براي خدا تمام كنيد!

تماميّت هر چيزي به چيزي است كه چون به ساير اجزاء آن ضميمه شود آن چيز تحقّق خود را پيدا می‌كند، و آثار مطلوب بر آن مترتّب می‌گردد، پس بنابر اين تمام كردن عبارت است ضميمه نمودن جزئي از اجزاء بعد از شروع كردن در چيزي كه بواسطة ضميمه نمودن آن جزء؛ آثار مطلوبة از آن چيز به دست آيد.

و كمال چيزي عبارت است از حال و يا وصف و يا امري كه چون آن چيز آن را پيداكند، آثار مطلوبه از آن چيز بعد از تماميّت آن به دست می‌آيد؛ آن آثاري كه بدون كمال به دست نمي آيد.

مثلاً انضمام بعضي از اجزاء انسان به بعضي ديگر تماميّت اوست، و ليكن عالميّت و شجاعت كمال اوست. ضمّ بعضي از اجزاء ماشين برق، يا ماشين چاپ و غيره به بعضي از اجزاء ديگر تا بواسطة اين ضميمه ماشين قابليّت برق دادن و چاپ

كردن را پيدا كند؛ و از نقصان بدر آيد؛ تماميّت آن است، و ليكن ترتّب اثر مطلوب بر آن، از برق دادن و چاپ كردن بعد از فرض تماميّت، كمال آن است.

وَأَتِمُّوا الْحَجَّ یعني تمام اجزاء مشروطة در حجّ را بجاي آوريد! و از بجا آوردن جزئي از آن فرو گذاري منمائيد! و شاهد بر اين گفتار آنستكه فوراً می‌فرمايد: فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنْ الْهَدْيِ اگر بواسطة مرضي، و يا جلوگيري دشمني، نتوانستيد آن را به پايان برسانيد؛ بايد قرباني و هدي را بفرستيد! و چون در محلّ خود قرباني شد؛ آنگاه از احرام بيرون آئيد!

و معلوم است كه حصر و احصار، موجب نقصان و عدم تماميّت اجزا حجّ است؛ پس اين آيه می‌رساند كه در هر صورت، و در هر گونه حجّ، از حجّ هاي قرآن و افراد و تمتّع بايد آن را تمام كنيد؛ و از نقصان آن به ترك جزئي و يا شرطي از آن بپرهيزيد!

بعداً در همين آيه دستور حجّ تمتّع را می‌دهد؛ و می‌فرمايد: كساني كه متمتّع می‌گردند بايد در مني قرباني كنند؛ و تماميّت حجّ آنان به هدي و قرباني است؛ و اين حجّ تمتّع واجب است براي كساني كه خانه و اهلشان از مسجد الحرام دور است.

پس صدر آية وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ به طور اجمال دستور به تمام كردن حجّ می‌دهد، هر حجّي كه باشد؛ و ذيل آن حجّ را به دو قسمت می‌كند: حجّ تمتّع براي غير حاضرين مسجد الحرام؛ و حجّ غير تمتّع براي حاضرين مسجد الحرام. و وجوب تمتّع از اين آيه مباركه از جملة: ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ استفاده می‌شود نه از جملة: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَى الْحَجِّ؛ زيرا جملة فَمَنْ تَمَتَّعَ فقط بدو گونه قسمت می‌كند و جملة : ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ وجوب يك نوع از آن را كه تمتّع است براي دور دستان؛ و اين معني در كمال وضوح است.

و پس از آنكه دانستيم كه كيفيّت اجزاء و شرائط حجّ و يا هر عبادت ديگري بايد از ناحية شارع معيّن گردد؛ و رسول خدا به انزال جبرائيل و آوردن آية: ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ ؛ و نيز در بيان خود در بالاي كوه مروه؛ و نيز در خطبة خود تأكيداً در مكّة مكرّمه بيان فرمودند، كه براي دور دستان كيفيّت حجّ بدينگونه است تا روز قيامت؛ پس بنابر اين تماميّت حجّ براي دور دستان به نحو تمتّع

است نه افراد و قرآن. فعليهذا آية وَأَتِمُّوا الْحَجَّ ما را دعوت به تماميّت حجّ طبق دستور رسول خدا و آية قرآن می‌كند، كه براي دور دستان به كيفيّت تمتّع است؛ و غير تمتّع از آنها مجزي نيست.

و اما دلالت آية: وَأَتِمُّوا الْحَجَّ بر وجوب فاصله انداختن بين عمره و حجّ؛ و اثبات تماميّت حجّ به احرام بستن از ميقات از اين آية كريمه فدون اثباته خرط القتاد، همچنانكه استاد اكرام علاّمة طباطبائي رضوا الله عليه بدان تصريح فرموده‌اند.[173]

اشكالاتي كه عمر برحج تمتع داشته است

و از اين بيان به خوبي روشن می‌شود كه استدلال عمر به آية وَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ بر عدم جواز تمتّع همچنانكه در روايت وارده از ابوموسي اشعري، اخيراً گذشت، صحيح نيست همچنانكه استدلال او به اين آيه در روايت ديگر نيز غير صحيح است: آن روايتي را كه:

در «تفسير الدّرّ المنثور» آورده است كه: أخْرَجُ مُسْلِمٌ عَنْ أبي نَضْرَهَ قَالَ: كَانَ ابْنُ عَبَّاسٍ يَأْمُرُ بالْمُتْعَهِ، وَ كَانَ ابْنُ الزُّبّيْرِيَنْهي عَنْهَا، فَذُكِرَ ذَلِكَ لِجَابِرِبْنِ عَبْدِاللهِ؛ فَقَالَ: عَلَي يَدي دَارَ الحَدِيثُ؛ تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ صَلَّي اللهُ عليهِ (و آله) وَ سَلَّمَ؛ فَلَمَّا قَامَ عُمَرُ، قَالَ: إنَّ اللهَ كَانَ يُحِلُّ لِرَسُولِ الله ماشآء ممّا شَآءَ، وَ إنَّ الْقُرْآنَ نَزَلَ مَنَازِلَهُ؛ فَأتِمُّوا الْحَجَّ وَ الْعُمْرَهَ كَمَا أمَرَكُمُ اللهُ وَ افْصِلُوا حَجَّكُمْ مِنْ عُمْرَتِكُمْ فَإنَّهُ أتَمُّ لِحَجَّكُمْ وَ اتَمُّ لِعُمْرَتِكُمْ. [174]

«مُسْلِم از أبو نَضْره تخريج كرده است كه او گفت: ابن عباس امر به حجّ تمتّع می‌كرد؛ و ابن زبير نهي از آن می‌نمود؛ اين داستان به گوش جابر بن عبدالله انصاري رسيد، او گفت: جريان اين قضيّه به دست ما بوده است؛ و از ما بايد پرسش نمود.

ما با رسول خدا (ص) حجّ تمتّع بجاي آورديم؛ چون عمر به حكومت رسيد، گفت: رويّة خدا چنين بود كه براي رسول خود، آنچه را كه می‌خواست از آنچه را كه اراده می‌نمود، حلال می‌كرد؛ و قرآن هم در خصوص محلّ نزول آن، نازل شده

است. پس شما حجّ و عمره را تمام كنيد همچنانكه خداوند به شما امر نموده است و حجّ خود را از عمرة خود جدا كنيد! زيرا كه جدا كردن آن دو از يكديگر موجب اتميّت حجّ و اتميّت عمرة شما خواهد شد»!

جواب عمر از اين كلام روشن است: زيرا كه به نصّ قرآن كريم، حجّ تمتّع اختصاص به رسول الله نداشته است؛ و به نصّ خطبة رسول الله، تا روز قيامت، حجّ و عمره در هم مانند اشتباك انگشتان داخل شده‌اند؛ و همة علماء چه از شيعه و چه از عامّه، اتفاق دارند بر آنكه شأن نزول، مخصّص نيست؛ يعني نزول آية أي، در موردي از موارد، حكم را منحصر به آن مورد نمي كند؛ و بنابر اين گفتار او كه ان القرآن نزل منازله و سپس گفتار او كه: بنابر اين حجّ را تمام كنيد؛ به اينكه آن را از عمره مجزّي و جدا انجام دهيد، از اغرب غرائب است؛ و استنتاجي فكري در مقابل نصّ است. و از اينجا استفاده می‌شود كه:

ناحية دوّم از دليل مخالفين كه عدم تمتّع موجب تماميّت حجّ و تأسي به سنّت رسول خداست؛ زيرا كه آن حضرت هدي خود را قرباني نكرد و از احرام بيرون نرفت و تمتّع ننمود تا در مني انجام داد؛ بر بنيان خطبة عمر در حديث ابوموسي اشعري كه گفت: ان ناخذ بكتاب الله فانّ الله قال: «آيةوَأَتِمُّوا الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ »؛ وَ إنْ نَأْخُذْ بِسُنَّهِ نَبِيَّنَا (ص) لَمْ يُحِلَّ حَتَّي نَحَرَ الْهَديَ؛ نيز بی‌اساس و بنيان است.

زيرا اتّباع و پيروي از سنّت رسول خدا، در جائي صحيح است كه خود آن حضرت تصريح به خلاف آن براي امّت نكرده باشد؛ مانند روزه‌هاي مستحبّي و قيام شب به عبادت؛ و اما آن جائي كه تصريح به خلاف كرده باشد؛ مانند عدم جواز زياده از چهار زن عقدي گرفتن، بدون شكّ پيروي از آن حضرت و مثلاً نه زن را به حبالة نكاح در آوردن، مخالفت امر و سنّت آن حضرت محسوب می‌شود؛ و در حجّه الوداع تصريح فرمود به آنكه عدم احلال من به جهت سوق هدي است؛ و گرنه من هم همانند شما محلّ می‌شدم؛ و در اينصورت باقي بودن به احرام تا مني براي كساني كه سوق هدي نكرده‌اند خلاف سنّت است؛ نه موافق سنّت.

و عجيب است ادّعاي پيروي از سنّت، با آنكه رسول الله، در خطبة خود در مكّه اعتراضاً به اين ادعّاي باطل فرمود: أ بالَلهِ تُعَلَّمُونَ أيُّهَا النَّاسُ؟! «آيا شما بر حكم خدا سبقت می‌گيريد، و می‌خواهيد خدا را و رسول خدا را بياموزيد»؟!

و احرام حجّ به مجرّد عَدم حَلْقِ سر تا زمانيكه هدي به محل خودش كه مني باشد برسد نيست؛ و آيه دلالت دارد بر آنكه سوق دهندة هدي براي حجّ كه نبايد سر خود را بتراشد، اگر از حضّار مسجد الحرام نباشد، لامحاله حجّ او حجّ تمتّع خواهد بود.

و محصّل كلام آنكه رسول خدا حجّ تمتّع نكردند؛ و ليكن جميع اصحاب خود را و جميع همراهان خود را و جميع امّت خود را تا روز قيامت امر به تمتّع كردند؛ پس چگونه می‌توان چنين عملي را سنّت رسول الله نگرفت؟ آيا امري كه اختصاص به رسول الله دارد، و امّت خود را به غير آن امر كرده است، می‌توان آن را سنّت رسول الله دانست و مردم را بدان امر كرد؟ حَاشاً وَ كلاّ.

و از اينجا نيز می‌توان به دست آورد كه آنچه گفته‌اند كه: حجّ تمتّع اختصاص به اصحاب رسول خدا داشته است، نيز بی‌اساس استأ در «الدّر المنثور» آورده است كه: أخْرج ابن ابي شَيْبهَ و مسلِمٌ عَنْ أبِي ذرّ، قَالَ: كَانَتِ الْمُتْعَهُ فِي الْحَجَّ لأصْحَابِ مُحَمَّدٍ صَلَّي الله عليه (و اله) و سلّم خَاصَّهً. [175]

اين دو روايت مضمونش مخالف با كتاب خداست كه ذَلِكَ لِمَنْ لَمْ يَكُنْ أَهْلُهُ حَاضِرِي الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ زيرا اطلاق اين آيه و عدم تقييد آن به زمان خاصّي؛ و يا به افراد مخصوصي، مخالفت دارد با متن آن دو.

و چون آن دو مخالف كتاب هستند مطرود می‌باشند؛ و نيز مخالف با گفتار رسول خداست زيرا شبّك بين أصابعه و فرمود: مانند اين انگشتان حجّ و عمره در هم وارد شدند؛ و تا روز قيامت با هم خواهند بود. و علاوه بر اين از انكار بعضي از اصحاب رسول خدا، و از ترك كردن آنها حجّ تمتّع را، همانند عمر و عثمان و ابن زبير و ابوموسي اشعري و معاويه (و چنانكه در بعضي از روايات وارد است ابوبكر) استفاده می‌شود كه مختصّ به اصحاب رسول خدا نبوده است.

ابن كثير دمشقي در «البدايه و النهايه» ج 5،  صفحه  166
گويدك اين كلام را احمدبن حنبل ردّ كرده است، او گفته است: «جائي كه يازده نفر از اصحاب روايت تمتّع را كرده باشند كجاي اين گفتار ارزشي دارد؟ و ابن عباس هم فتوي به وجوب تمتّع براي همه داده است؛ و در «سيرة حلبيّه» بعد از بيان گفتار حضرت رسول بر تغيير حجّ به صورت تمتّع و سؤال سراقه بن مالك و خطبة آن حضرت بعد از استماع گفتار مخالفين، اعتراف می‌كند كه: اينها همه صراحت دارند بر آنكه مراد از تمتّع، محلّ شدن بين عمره و حجّ است؛ و اين حكم تا روز قيامت باقي است؛ ليكن پس از آن می‌گويد: امامان فقه ما از اين مسئله جواب داده‌اند كه عمرة تمتّع در آن سال از اختصاصات صحابه بوده است؛ براي آنكه مخالفت شود با سنّت جاهليّت كه بجا آوردن عمره را در ماههاي حجّ حرام می‌دانستند؛ و افجر فجور می‌پنداشتند.

و ابو حنيفه و مالك و شافعي و جماهير علماء از سلف و خلف، بر اين منهاج مشي كرده‌اند؛ و ليكن امام احمد بن حنبل و طائفه اي، از اهل ظاهر با آنها مخالفت نموده و گفته‌اند: حجّ تمتّع، اختصاص به اصحاب در آن سال نداشته است؛ بلكه براي تمام افراد است تا روز قيامت؛ پس براي هر كس كه به احرام حجّ محرم شود و با خود هدي نياورده باشد جايز است احرام خود را به عمره تبديل كند و پس از اعمال عمره محلّ شود. *

سوّم _ از ناحية عدم مناسب تمتّع با هيئت ملائم و مناسب وضع حجّاج؛ بدين تقرير كه: هيئت شخص محرم به احرام حجّ، هيئت شخص مسافر به راه خدا، رنج سفر ديده، و مشقّت طريق خريده، شعثاً غبراً، گرد الود، و با موهاي ژوليده، حمّام نرفته، و عطر و مشك استعمال نكرده، و در راه خدا از اهل و عيال، از زن و كنيز و هرگونه تمتّعات و لذّات مادّي و طبعي مرحوم می‌باشد. و اگر بنا شود در مكّه از احرام بيرون آيند؛ و گيسوان شانه زده و عطر استعمال كنند؛ و در نزد زنان و كنيزان خود روند؛ و از هرگونه لباس هاي رنگين و دوخته در بر كنند؛ و مانند شهر و ديار خود گردند؛ ديگر براي حجّ احترامي باقي نخواهد ماند؛ و آن ابّهت و جلال و عظمت حجّ فرو ريخته خواهد شد.

در «مسند» احمد حنبل از ابوموسي اشعري آورده است كه: إنَّ عُمَرَ قَالَ: هِيَ سُنَّهُ رَسُولِ اللهِ (ص) _ يَعْنيِ الْمُتْعَهَ _ وَ لَكِنَّي أخْشَي إنْ يُعْرِسُوا بِهِنَّ تَحْتَ الأرَاكِ ثُمَّ يَروحُوا بِهِنَّ حُجَّاجاً. [176]

عمر می‌گويد: «تمتّع سنّت رسول خداست؛ و ليكن من بيم از آن دارم كه مردان زنان خود را در زير درختهاي اراك در مكّه فرود آورند؛ و سپس آنها را از آنجا براي حجّ كوچ دهند».

است؛ و خود او گفته است كه: من با رسو خدا در حجه الوداع حجّ را بطور تمتّع بجاي آورديم؛ و ليكن من مردم را از اين عمل نهي می‌كنم و علّت آن اينست كه: تمتّع، رنج سفر را منحصر در عمره می‌كند؛ بدين صورت كه: يكي از شماها از افقي از آفاق جهان در ماههاي حجّ با رنج و تعب سفر و گرد آلود براي بجا آوردن عمره حركت می‌كند؛ آنگاه اين رنج و تعب و اين گرد آلودي و تلبيه و احرام خود را براي عمره قرار می‌دهد؛ و سپس وارد مكّه می‌شود و طواف خانه را بجا می‌آورد و سپس محلّ می‌گردد؛ و از احرام بيرون می‌آيد؛ و لباس در بر می‌كند و عطر می‌زند و اگر زوجه‌اش با او باشد نيز آميزش و مواقعه مينمايد؛ و صبر می‌كند تا در روز ترويه براي حجّ احرام می‌بندد و لبّيك می‌گويد؛ و به سوي مني می‌رود، و در اينصورت احرام براي حجّي بسته است كه در آن رنجي و تعبي نبوده است؛ و غبار آلودگي و لبيّك گفتني نبوده است مگر يك روز.

و حجّ افضل است از عمره؛ و اگر ما مردم را در انجام حجّ تمتّع آزاد بگذاريم، هر آينه با زنان خود در زير درختان اراك دست در آغوش خواهند شد. علاوه بر اينها ساكنين مكّه كه اهل بيت خدا هستند نه دامي دارند و نه زراعتي؛ و بهار معيشت آنها منحصر است در واردين به مكه (كه در صورتيكه حجّ از عمره جدا باشد دوبار به مكّه می‌آيند؛ و اهل مكّه منفعت بيشتري می‌برند؛ و اگر جدا نباشد يكبار می‌ايند و طبعاً منفعتشان كمتر است).

و نيز در بعضي از روايات آمده است كه عمر گفت: قَدْ عَلِمْتُ أنَّ النَّبِيَّ (ص) فَعَلَهُ وَ أصْحَابُهُ، وَ لَكِنَّي كَرِهْتُ أنْ يُعْرِسُوا بِهِنَّ فِي الْأرَاكِ ثُمَّ يَرُوحُونَ فِي الْحَجِّ تَقْطُرُ رُؤُوسُهُمْ. [177]

«حقاً من می‌دانم كه رسول خدا و اصحاب او حجّ تمتّع را انجام داده‌اند؛ و ليكن من ناپسند دارم كه مردان زنان خود را در زير درختان اراك فرود آورند؛ و سپس در حاليكه از سرهايشان قطرات آب غسل جنابت جاري است به سوي حجّ رهسپار شوند».

جواب _ از اين ناحيه دليل نيز روشن است؛ زيرا اجتهادي است در مقابل نصّ؛ خدا و رسول خدا تصريح بر جواز تمتّع نموده‌اند؛ و تنصيص بر حجّ تمتّع جاي اشكال نيست. آن وقت چگونه می‌توان رأي شخصي و اجتهاد فكري خويش را بر آن مقدّم شمرد؟ و خدا و رسول خدا می‌دانستند كه همان چيزي را كه عمر از آن می‌ترسد، و نگران آن است، انجام خواهند داد؛ و معذلك امر به تمتّع كرده‌اند؛ و بلكه امر كرده‌اند تا مردم تمتّع كنند، و حجّ را بدينگونه انجام دهند. و اين از فيوضات ناشي از رحمت واسعة رسول الله است كه خداوند آن زحمت و رنج و تعب امّت هاي سابقه را ازامت او برداشته است و دعاي او را مستجاب فرموده است كه:

رَبَّنَا وَلَا تَحْمِلْ عَلَيْنَا إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ عَلَى الَّذِينَ مِنْ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَلَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ (آية 286 از سوره 2: بقره).

«بار پروردگارا كار مشكل و سخت را بر ما تحميل مكن؛ همچنانكه بر كساني كه قبل از ما بوده‌اند تحميل كردي! بار پروردگارا كاري را كه بر آن طاقت نداريم بر ما تكليف مفرما».

و در هنگامي كه خدا و رسول خدا صريحاً اجازه می‌دهند، آيا كسي را جرأت مخالفت هست؟ و علاوه خدا و رسول او داناترند به مصالح احكام، و ملاك قوانين، و جلوگيري از مفاسد؛ و همانطور كه اشاره كرديم شايد طول مدّت احرام حجّ، موجب وارد ساختن بسياري از حجّاج را در گناه و عمل غير مشروع بواسطة عدم تحمّل آنها می‌شد؛ و خداوند رحمة للامه المرحومه اين تكليف شاقّ را برداشت؛ و يسر را بر عسر ترجيح بخشيد.

و از عجائب امر اينست كه در آيه أي، كه حكم حجّ تمتّع را بيان فرموده است، در بيان تشريع آن عيناً همان معنائي را كه عمر از آن می‌هراسيده است، گوشزد فرموده و صريحاً اجازه داده است، مگر نمي فرمايد: فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعْمَرهِ إلَي الْحَجِّ؟ آيا تمتّع غير از استيفاء حظّ و بهره از نكاح طيّب و لباس طيّب و ساير تمتّعات طيّبه می‌باشد؟ شاهد بر گفتار ما روايتي است كه در «تفسير الدّر المنثور» ج 1،  صفحه  214
آمده است كه: اَخْرج ابن أبي شيبه و ابن المنذرعن عطاء قال: إنّما سُمِيَّتِ الْمُتْعَهُ لِأَنَّهُمْ كانْوا يَتَمَتَّعُونَ مِنَ النّساءِ وَ الثّياب. و في لفظٍ: يَتَمَتَّعُ بِأهْلِهِ وَ ثيابِهِ.

پس معناي فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعْمَرهِ إلَي الْحَجِّ اين خواهد شد كه وَ مَنْ يُعْرِسْ بِزَوْجَتِهِ وَ أمَتِهِ تَحْتَ الأرَاكِ بَعْدَ الْعُمْرَهِ إلَي زَمانِ الحَجِّ فَمَا اسْتَيْسَرَ مِنَ الْهَدْيِ.

و عجيب‌تر از اينكه آنكه چون بعض اصحاب، به رسول خدا دربارة تمتّع اعتراض كردند، و عين آميزش با زنان را در حجّ قبيح شمردند: أيَرُوحُ أحَدُنَا إلَي عَرَفَهَ وَ فَرْجُهُ يَقْطُرُ مَنِيّاً. [178]

چون اين معني به سمع رسول الله رسيد؛ و به خطابه برخاست، همان امري را كه از آن بيم داشتند، و قبيح می‌شمردند، به آنان امر فرموده؛ و همانند دفعة اول امر به تمتّع فرمود. يعني دوباره امر به تمتّع زنان، و لباس فاخر دوخته، و استعمال عطر و مشك نمود. و آيا ناگوار دانستن اين امر جز تحجّر فكري از آداب جاهليّت چيز ديگر می‌تواند بود؟

چهارم _ از ناحية تعطيل بازارهاي مكّه، همانطور كه در روايت سيوطي از «جمع الجوامع» از سعيدبن مسيّب آورديم كه عمر می‌گويد: اهل بيت و خانة خدا، دامي و دانه أي، ندارند؛ و بهار معيشت ايشان منحصر است از زوّار خانة خدا. و بنابر اين حجّ و عمره اگر در دو نوبت انجام پذيرد براي ايشان سودمند‌تر است.

جواب _ اين دلسوزي براي خواست؛ و خدا نياز به دلسوز ندارد؛ اين اجتهاد در قبال نصّ است. خداوند روزي بندگان خود را می‌رساند به نحو اكمل و احسن؛ از راه و طريق من حيث لا نحتسب و به امر خود می‌رسد ان الله بالغ امره (آيه 3، از سورة 65: طلاق) فقط ما بايد بندة مطيع و فرمانبردار او باشيم؛ و در كار او چون و چرا نكنيم؛ و قدم از مرحلة عبوديّت، و از ناحية مأموريّت در مرحلة آمريّت و ربوبيّت فرا ننهيم؛ و بر گفتار خدا و رسول خدا و امر آنان پيشي نگيريم.

يا أيُّها الّذِينَ آمَنُوا لا تُقَدَّمُوا بَيْنَ يَدَيِ اللهِ وَ رَسُولِهِ (آية 1، از سورة 49: حجرات).

نظير اين ترس و واهمه از تنگي معيشت را مؤمنان در صدر اسلام داشتند، كه اگر از رفت و آمد مشركين به مكّه و مسجد الحرام نهي شود، مؤمنان مكّه در عسر و ضيق معيشت خواهند افتاد؛ خداوند اين آيه را فرستاد:

يا أيُّها الَّذِينَ آمَنُوا انَّما الْمُشْرِكُونَ نَجَسٌ فَلَا يَقْرَبُوا الْمَسْجِدَ اْلَحَرامَ بَعْدَ عَامِهِمْ هَذَا وَ إنْ خِفْتُمْ عَيْلَهً فَسَوْفَ يُغْنِيكُمُ اللهُ مِنْ فَضْلِهِ اِنْ شَاءَ إنَّ اللهَ عليمٌ حِكيمٌ (آيه 29 از سورة 9: توبه).

«اي، كسانيكه ايمان آورده‌اید؛ مشركان نجس هستند؛ و بعد از اين سال نبايد به مسجد الحرام نزديك شوند؛ و اگر شما خوف و هراسي از تنگدستي و عائله مندي داريد؛ پس به زودي خداوند اگر بخواهد شما را از فضل خود غني و بی‌نياز می‌گرداند؛ و خداوند داناست؛ و كردار و رفتارش از روي حكمت است».

پنجم _ از ناحية اختصاص حجّ تمتّع به موارد خوف، كه بنابر اين در حال عدم خوف، تمتپعي نيست.

در «الدّرّ المنثور» آورده است كه: أخْرَجَ مُسْلِمٌ عَنْ عَبْدِاللهِ بْنِ شَقيق؛ قَالَ: كَانَ عُثْمَانُ يَنْهَي عَنِ الْمُتْعَهِ؛ وَ كَانَ عَلِيٌّ يَأمُرُبِهَا؛ فَقَالَ عُثْمَانُ لِعَلِيَّ كَلِمَهً؛ فَقَالَ عَلِيٌّ (ع) لَقَدْ عَلِمْتَ أنَّا تَمَتَّعْنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ صَليَّ الله عليه (و آله) و سلّم؛ و قَالَ: وَ لَكِنَّا كُنَّا خَائِفينَ. [179]

«مسلم از عبدالله بن شقيق تخريج كرده است كه او گفت: عثمان پيوسته مردم را از حجّ تمتّع نهي می‌كرد؛ و علي (ع) پيوسته به حجّ تمتّع امر می‌نمود؛ عثمان به علي جمله أي، گفت؛ علي در جواب فرمود: می‌داني كه ما با رسول خدا (ص) حجّ تمتّع انجام داديم؛ عثمان گفت: و ليكن ما در آن وقت ترسناك بوديم».

كَمَا تَصْنَعُونَ، إنَّمَا التَّمَتُّعُ أنْ يُهِلَّ الرَّجُلُ بِالْحَجِّ فَيَحْضُرُهُ عَدُوٌّ أوْ مَرَصٌ أوْ كَسْرٌ، أوْ يَحْبِسَهُ أمْرٌ حَتَّي يَذْهَبَ أيَّامُ الْحَجَّ فَيَقْدِمُ فَيَجْعَلُهَا عُمْرَهً فَيَتمَتعُ تَحِلَّه إلَي الْعَامِ الْمُقْبِلِ ثُمَّ يَحِجُّ وَ يَهْدِي هَدْياً، فَهَذا التَّمتُّعُ بِالْعُمْرَهِ إلَي الْحَجِّ _ الحديث. [180]

«ابن أبي شيبه، و ابن جُرَير، و ابن منذر، از عبدالله بن زُبير تخريج كرده‌اند كه: او خطبه خواند و گفت: اي، مردم! سوگند به خدا كه مراد از تمتّع به سبب عمره تا زمان حجّ اينطور نيست كه شما بجاي می‌آوريد! بلكه مراد از تمتّع اين است كه شخص براي حجّ احرام می‌بندد و لبيّك می‌گويد؛ و سپس بواسطة دشمن، و يا مرض، و يا شكستگي كه براياو پيش می‌آيد، و يا بواسطة پيشامد امر ديگري كه او را از رفتن به حجّ باز می‌دارد؛ نمي تواند به سوي حجّ برودتا اينكه ايّام حجّ سپري می‌شود؛ و در اينصورت آن احرام را تبديل به احرام عمره می‌كند؛ و به مكّه می‌آيد؛ و عمره را انجام می‌دهد؛ و از احرام بيرون می‌آيد و تمتّع می‌كند؛ و اين عمل عمره را كفّارة عدم حجّ خود قرار می‌دهد، تا سال آينده برسد؛ و در آن سال حجّ می‌كند و با خود هدي می‌آورد. اينست معناي تمتّع به سبب بجا آوردن عمره تا فرا رسيدن زمان حجّ _ الحديث».

جواب _ آنستكه: آية قرآن و گفتار رسول خدا مطلق است؛ و انحصار به صورت خوف ندارد؛ و آية فاذا أمنتم مخصوصاً تصريح دارد كه اين حكم تمتّع در صورت امن و عدم خوف است.

پس بنابر اين حصر مورد آيه به صورت خوف بلادليل است. و علاوه اين تفسيري را كه عبدالله بن زبير نموده است، يك معناي تخيّلي من در آوردي بيش نيست؛ و شاهدي از كتاب و سنّت ندارد؛ بلكه اطلاق آية و اطلاق گفتار رسول خدا مخالف آن است.

از همه اينها گذشته، ما به فقرة فمن تمتّع بالعمره الي الحجّ اثبات وجوب تمتّع را نمي كنيم، تا بگويند: اين فقره فقط لزوم هدي را در صورت فرض تمتّع می‌رساند، بلكه استدلال ما به ذيل آن، يعني به جملة: ذلك لمن لم يكن أهله حاضري المسجد الحرام است، و اين ذيل به طور اطلاق و

هيچگونه تقييدي به خوب از عدوّ و مرض و شكستگي و غيره، وجوب تمتّع را براي دور دستان می‌رساند.

ششم _ از ناحيه ولايت؛ بدين تقريب كه عمر نهي از تمتّع بر اساس ولايت شرعيّة خود كرده است؛ زيرا خداوند اطاعت اولوا الأمر را واجب می‌داند، آنجا كه گويد:

يَا أيُّها الَّذِينَ آمَنُوا أطِيعُوا اللهَ وَ أطيِعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِي الْاَمْرِ مِنْكُمْ (آيه 59، از سورة 4: نساء).

«اي، كسانيكه ايمان آورده‌اید اطاعت كنيد از خداوند، و اطاعت كنيد از پيغمبر، و از صاحبان امري كه از شما هستند»!

و بر همين منوال رواياتي را از نهي صريح عمر در زمان حكومت خود از حجّ تمتّع آورده‌اند از جمله:

در «سنن نسائي» از ابن عبّاس وارد است كه می‌گويد: سَمِعْتُ عُمَرَ يَقُولُ: وَاللهِ إنّي لأنْهَا كُمْ عَنِ الْمُتْعَهِ وَ إنَّهَا لَفِي كِتَابِ اللهِ، وَ لَقَدْ فَعَلَهَا رَسُول اللهِ (ص) _ يَعْنِي الْعُمْرَهَ فِي الْحَجَّ _. [181]

«شنيدم كه عمر می‌گفت: سوگند به خدا كه من شما را از تمتّع نهي می‌كنم؛ گرچه در كتاب خدا وارد شده است؛ و با آنكه حقّاً رسول خدا آن را به جاي آورده است. _ و مراد او از تمتّع، داخل كردن عمره در حجّ است _».

و در «سنن بيهقي» از مسلم از ابي نصره از جابر روايت است كه گفت: انَّ ابْن الزّبير يَنْهَي عَنِ الْمُتْعَهِ وَ ابْنَ عَبَّاسٍ يَأْمُرُبِهِ. قَالَ: عَلَي يَدي جَرَي الْحَدِيثُ، تَمَتَّعنَا مَعَ رَسُولِ اللهِ (ص) وَ مَعَ اَبي بَكْر، فَلَمّا وَلِيَ عُمَرُ خَطَبَ النّاسَ فَقالَ اِنَّ رَسولَ اللهِ (ص) هذا الرَّسُولُ؛ وَ الْقُرآن هذَا الْقُرْآنُ؛ وَ إنَّهُمَا كَانَتَا مُتْعَتَيْنِ عَلَي عَهْدِ رَسُولَ اللهِ (ص) و أنَا أنْهَي عَنْهُمَا وَ اُعَاقِبُ عَلَيْهِمَا، إحْدَيهُمَا مُتْعَهُ النَّسَاءِ؛ وَلا أقْدِرُ عَلَي رَجُلٍ تَزَوَّجَ أمْرَأه إلي أجَلٍ إلا غَيَّبْتُهُ بِالْحِجَارَهِ؛ وَ الاخْرَي مُتْعَهُ الْحَجِّ. [182]

«عبدالله بن زبيراز متعه منع می‌كرد؛ وعبدالله بن عبّاس به متعه امر می‌نمود؛ جابر بن عبدالله چنين گفت: اين داستان به دست ما صورت گرفته است؛ و از ما بايد آموخت؛ ما با رسول خدا (ص) تمتّع می‌نموديم؛ و در زمان ابوبكر نيز تمتّع می‌كرديم؛ و ليكن چون نوبت حكومت به عمر رسيد؛ در خطبة خود مردم را مخاطب ساخته؛ و چنين گفت: رسول خدا همان رسول است؛ و قرآن نيز همان قرآن است؛ دو تمتّع در زمان رسول خدا (ص) بوده‌اند؛ و من از آن دو نهي می‌كنم؛ و هر كسي را كه مرتكب آن شود مجازات و كيفر می‌كنم.

يكي از آن دو، تمتّع با زنان است؛ و من تاب نمي آورم كه ببينم مردي زني را تا زمان معيّني به ازدواج خود در آورده است؛ مگر آنكه جسد او را در زير سنگ باران رجم، سنگسار نموده؛ و پنهان كنم؛ و ديگري تمتّع در موسم حجّ است».

جواب _ آنستكه عمر چنين ولايتي از طرف خدا ندارد، كه بتواند حكمي را تغيير دهد؛ و حرامي را حلال و يا حلالي را تحريم نمايد، و أطِيعُوا اللهَ وَ أطيِعُوا الرَّسُولَ وَ اُولِي الْاَمْرِ مِنْكُمْ شامل وجوب اطاعت در نظائر اين معني نمي شود.

اولواالامرحق تشريع احكام كليه راندارند

زيرااولاً _ همانطور كه در جلد دوّم از همين دورة «امام شناسي» از سلسلة دورة علوم و معارف اسلام آورده ايم اُولِي الْاَمْرِ اختصاص به معصومين دارد؛ و فخر رازي با نهايت تصلّب خود در عقيده و مذهبش بر اين معني اعتراف كرده است. ما در جلد دوّم مفصّلاً و مشروحاً از اين موضوع بحث كرده ايم؛ و بتمام معني الكلمه اطراف و جوانب مطلب را بررسي نموده، و شبهات مدافعين را به حول و قوّة خدا پاسخ داده و اثبات نموده ايم كه بر فرض شمول آية اولي الامر به غير معصومين، متن آيه مستلزم تناقض خواهد شد.

و ما تا به حال به كلام كسي برخورد نكرده ايم كه براي عمر و امثال او از خلفاء قائل به عصمت بوده باشد؛ بلكه تمام علماء عامّه با تمام سعي و كوشش می‌خواهند خطاهاي او را ترميم نموده؛ و براي مطالب و اوامر و نواهي او محمل صحيحي درست كنند.

و ثانياً _ به طور كلي ولايتي را كه قرآن كريم براي اهلش قرار می‌دهد، شامل مثل اين موارد نمي شود.

و توضيح اين معني نياز به يك مقدمة كوتاه دارد؛ و آن اينست كه:

آيات قرآن به طور فراوان دلالت دارند بر لزوم پيروي از آنچه را كه خداوند بر رسول خود نازل كرده است مثل آية: اِتَّبِعُوا مَا اُنْزِلَ إلَيْكُمْ مِنْ رَبِّكُمْ (آية 2 از سورة 7: اعراف).

«پيروي كنيد از آنچه كه از طرف پروردگارتان به سوي شما فرستاده شده است».

و نيز دلالت دارند بر لزوم پيروي از آنچه كه رسول خدا به اذن خدا تشريع فرموده و بيان كرده است مثل آية: وَ لا يُحَرِّمُونَ مَا حَرَّمَ اللهُ وَ رُسولُهُ (آية 30، از سورة 9: توبه).

«و حرام نمي دانند آنچه را كه خدا و رسولش حرام كرده‌اند».

و مثل آية: مَا ءاتَاكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَانَهَا كُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا (آية 7، از سورة 59: حشر).

«آنچه پيغمبر به شما امر می‌كند عمل كنيد! و از آنچه كه شما را نهي می‌كند دست بداريد»!

زيرا كه اتيان در اين آيه به مقابلة نهي، به معناي امر كردن است. فعلي هذا اطاعت خدا و رسول او واجب است به امتثال اوامر و اجتناب از نواهي آنها. و همچنين است دربارة قضاوت و حكم كه بايد طبق حكم و قضاوت خدا و رسولش عمل كرد و حكم كرد. و در سورة 5: مائده در سه مورد به ترتيب آيات 47 و 48 و 50 وارد است كه: وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَاُولَئِكَ هُم الْكَافِرُونَ.

«و كسي كه طبق آنچه كه خدا فرو فرستاده است حكم نكند؛ پس آن جماعت البتّه كافرانند».

وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَاُولَئِكَ هُم الْظَّالِمُونَ.

و من لَمْ يَحْكُمْ بِمَا أَنْزَلَ اللهُ فَاُولَئِكَ هُم الْفَاسِقُونَ.

«و كسي كه طبق آنچه كه خدا فرو فرستاده است حكم نكند، پس آن جماعت البتّه فاسقانند».

و مثل آية: وَ مَا كَانَ لِمُؤْمِنٍ وَ لا مُؤمنه إذَا قَضَي اللهُ وَ رَسُولُهُ أمْراً أنْ يَكُونَ لَهُمُ الْخِيَرَهُ مِنْ أمْرِهِمْ وَ مَنْ يَعْصِ اللهَ وَ رَسُولَهُ فَقَدْ ضَلَّ ضَلالاً مُبيناً (آية 36، از سورة 33: احزاب).

«و براي هيچ مرد مؤمن و هيچ زن مؤمنه اي، چنين نيست كه در زماني كه خدا و رسول خدا نسبت به چيزي حكم كنند، اختيار براي خود آنها در آن چيز باشد. و كسي كه عصيان خدا و رسول او كند، حقّاً به گمراهي آشكاري گمراه شده است».

و مثل آية: وَ رَبُّكَ يَخْلُقُ مَا يَشَاءُ وَيَخْتَارُ مَا كَانَ لَهُمْ الْخِيَرَةُ (آية 68، از سورة 28: قصص).

«و پروردگار تو آنچه را كه بخواهد می‌آفريند؛ و اختيار می‌كند؛ براي آنان اختياري نيست».

و مراد از اختيار در اين آيات، يا قضاء و يا تشريع است؛ و يا شامل هر دو قسمت از قضاء و تشريع می‌شود؛ و در قرآن به طور تصريح وارد است كه كتابي است نسخ ناشدني؛ و احكام نازلة در قرآن تا روز قيامت بر همان كيفيّتي كه وارد شده است باقي هستند.

و إنَّهُ لَكِتَابٌ عَزِيزٌ، لَا يَأتِيِه الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكيمٍ حَميدٍ (آية 41 و 42، از سورة 41: فصّلت).

«و بدرستيكه اين قرآن هر آينه كتاب عزيزي است كه باطل به آن راه پيدا نمي كند نه از مقابلش و نه از قفايش؛ فرستاده شده از جانب خداوند حكيم و حميد است».

ضمير در «إنَّهُ» به ذكر بر می‌گردد كه مراد قرآن است إنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا بِالذِّكْرِ لَمَّا جَائَهُمْ (صدر آية 41). و عزيز به معناي منيع و استوار است كه نمي گذارد چيزي در او اثر پيدا كند؛ و او پيوسته حافظ و پاسدار خود می‌باشد.

بعضي از اجزاء آن را چه از معارف حقّه، و چه از احكام و شرايع، و چه از اخلاقيّات، و چه از قصص و اخبار گذشتگان و آيندگان، و چه از امثال و حكايات را خراب كند؛ و آنها را باطل و غير قابل قبول و يا غير قابل عمل نمايد.

و مراد از مقابل و قفا كه در آيه به لفظ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ آمده است، يا منظور به حسب زمان است يعني باطل به او راه ندارد چه در زمان هاي جلو و آينده و چه در زمانهاي گذشته؛ و در اينصورت معني چنين می‌شود كه هيچ حكمي و چيزي كه در آينده به وقوع پيوندد، نمي تواند در قرآن اشكالي وارد سازد؛ و هيچ حكم و اشياء به تحقّق پيوسته در سابق نيز در قرآن رخنه پيدا نمي كند؛ و آن را تباه و واهي نمي سازد؛ و يا به حسب اخبار و موجوداتي است كه حكايت از آن وقايع می‌كند؛ و در اينصورت معني به عكس می‌شود؛ يعني هيچ يك از چيزها و قانون‌ها و علوم فعلي كه حكايت از قرون سابقه می‌كند و فعلاً موجود است، نمي تواند در قرآن وهني ايجاد كند؛ و هيچيك از احكام و قوانين و علومي كه بعداً تا روز قيامت خواهد آمد؛ نيز نمي تواند در قرآن فتوري دهد.

و علي كلا التّقديرين مفاد آيه يكي است؛ و آن اينكه به هيچ وجه در بيانات قرآن تعارضي نيست؛ و در خبرهايش دروغ نيست؛ و در معارف و احكام و شرايعش بطلان راه ندارد؛ و نسخ و تحريف و تغيير در او پيدا نمي شود؛ و با او چيزي معارضه نمي كند؛ چه نسبت به وقايع حادثه از حال تا روز قيامت؛ و چه از وقايع گذشته تا زمان خلقت عالم.

و بالجمله آيه دلالت دارد بر عدم امكان نسخ در احكام آن به طور اطلاق و عموم. و بنابر اين آنچه را خدا و رسول خدا تشريع كرده‌اند؛ و يا حكم فرموده‌اند؛ بر همة امّت واجب است از آن پيروي كنند؛ چه افراد عادي از امّت و چه خصوص اولواالأمر. اين مقدّمه أي، بود براي مقصود كه بدين كيفيّت بيان شد.