گفتار بيروني دربارة نسئ سال قمري به شمسي

و قبل از فخر رازى، ابوريحان بيرونى [238] در چند جاى كتاب مشهور خود: «الاثار الباقية عن القرون الخالية‏» از كيفيت نسى‏ء و تاخير اعراب در شهور، و اصل تاسيس تاريخ اسلامى و اسامى ماهها بحث كرده است.در يك جا پس از آنكه نام ماههاى دوازده‏گانه عرب را بدين طريق ذكر كرده است:

المحرم، صفر، ربيع الاول، ربيع الآخر، جمادى الاولى، جمادى الآخرة، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذوالقعدة، ذوالحجة[239].

مى‏گويد: اعراب در زمان جاهليت نام ماهها را به همانگونه كه اهل اسلام استعمال مى‏كنند، استعمال مى‏كردند، و حج آنان در فصول چهارگانه دور مى‏زد، سپس خواستند تا حجشان را در زمانى انجام دهند كه متاع و بضاعت تجارى آنان از پوست‏هاى دباغى شده، و انواع چرم‏ها، و ميوه‏ها به دست آيد، و نيز ساير امتعه آنان حاضر باشد، و اين زمان پيوسته بر حالت ثابتى باقى باشد، كه خرم‏ترين زمان‏ها و پر نعمت‏ترين اوقات بوده باشد.

روى اين اساس عمل كبيسه‏گيرى را از يهوديان كه در مجاورت ايشان سكونت داشتند، نزديك دويست‏سال قبل از هجرت آموختند.و همانند يهوديان مشغول كبيسه كردن شدند، بدين ترتيب كه مقدار زياديى كه ما بين سالهاى قمرى آنان، و ما بين سال شمسى بود، چون به يك ماه مى‏رسيد، آن يك ماه را به ماههاى خود ملحق نمودند.و بعد از اين متولى اين كار قلامس [240] بودند كه پس از انقضاء حج مى‏ايستادند و خطبه مى‏خواندند در موسم حج، و ماه را به تاخير مى‏انداختند بدين

‏معنى كه ماه بعدى را به نام آن ماه مى‏خواندند.

و چون عرب از آنها اطاعت داشتند، تمامى آنها بر اين تاخير و تسميه متفق مى‏شدند، و گفتار ايشان را مى‏پذيرفتند و اين كارشان را نسى‏ء مى‏ناميدند.زيرا آنان در هر دو سال و يا هر سه سال بقدر يك ماه، اول سال اعراب را به تاخير مى‏انداختند بر حسب مقدارى كه آن سال مستحق آن بود.

و روى اين اصل يكى از گويندگانشان مى‏گويد:

لنا ناسى‏ء تمشون تحت لوائه         يحل اذا شاء الشهور و يحرم

«آن مقام تاخير اندازنده از ماست، كه شما در تحت پرچم او حركت مى‏كنيد، و هر ماهى را كه بخواهد حلال مى‏كند، و هر ماهى را كه بخواهد حرام مى‏نمايد.» و اولين نسى‏ء و تاخيرى كه واقع شد، براى ماه محرم بود.فلهذا ماه صفر به نام محرم نامگذارى شد، و ماه ربيع الاول به نام صفر نامگذارى شد، و همينطور به ترتيب يكى پس از ديگرى، نام هر ماهى را به روى ماههاى بعدى گذاردند.

و دومين نسى‏ء و تاخيرى كه واقع شد، براى ماه صفر بود.فلهذا ماه بعدى را كه ربيع بود ايضا به نام صفر گذاردند.و همينطور اين عمل نسى‏ء بدين ترتيب دور مى‏زد، و در تمام ماههاى دوازده‏گانه گردش مى‏كرد، تا بار ديگر به ماه محرم برگردد، در اين حال همان كار اول را دوباره اعاده مى‏نمودند.

عادت اعراب جاهلى اين بود كه مقدار تعداد دوره‏هاى نسى‏ء را مى‏شمردند، و با تعداد اين دوره‏ها، زمان را اندازه مى‏گرفتند، و مى‏گفتند: از زمان فلان تا زمان فلان كه سال‏ها گردش كرده‏اند، يك دوره گذشته است.و با اين وصف اگر باز هم ماهى از ماهها از فصل خود كه از فصول اربعه بود پيش مى‏افتاد، و اين پيش افتادن به علت كسرهاى سال شمسى، و بقيه مقدار تفاوت سال شمسى با سال قمرى بود كه به آن سال قمرى ملحق كرده بودند، در اينصورت بار ديگر كبيسه مى‏كردند [241] ، و اين تقدم ماه از فصل خود به واسطه طلوع منازل ماه و سقوط آن منازل

‏براى آنها معلوم مى‏شد.

اين بود تا هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هجرت كردند، و همانطور كه ذكر كردم نوبت نسى‏ء در آن وقت‏به ماه شعبان رسيده بود، كه آن را محرم ناميدند، و ماه رمضان را صفر ناميدند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در مدت اقامت در مدينه انتظار مى‏كشيد، تا براى حج در حجة الوداع رهسپار شد، و براى مردم خطبه خواند و گفت: الا و ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض، و منظور آن حضرت اين بود كه ماههاى قمرى اينك به مواضع خود بازگشت كرده‏اند، و آن كار نسى‏ء عرب از بين رفت و به همين جهت آن حج را كه حجة الوداع بود، حج اقوم نام نهادند، و پس از آن اين عمل حرام شد، و بكلى از بين رفت. [242]

و در جاى ديگر گويد: روز نوزدهم ماه رمضان، روز فتح مكه است، و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هيچ اقامه حج ننمودند. زيرا كه ماههاى عربى بواسطه نسى‏ء از جاهاى خود تغيير كرده و از بين رفته بود، و حضرت انتظار كشيدند تا به جاى خود برگشت، آنگاه حج‏حجة الوداع را به جاى آوردند و نسى‏ء را در آن حج تحريم نمودند. [243]

فلينو در كتاب «علم الفلك‏» خود گويد: اين حدس كه نسى‏ء عبارت از نوعى كبيسه باشد، تا تعادل بين ماه‏هاى قمرى و سال شمسى پيدا شود، از فكر بكر فخرالدين رازى نيست، زيرا كه بسيارى از صاحبان علم هيئت در اين راى از او پيشى گرفته‏اند، و قديم‏ترين ايشان بر حسب آنچه مى‏دانيم ابو معشر بلخى [244] ، متوفى در سنه 272 هجرى قمرى بوده است.

ابو معشر در كتاب «الالوف‏» [245] آورده است كه: اعراب زمان جاهليت دوره سال خود را بر اساس رؤيت ماه در رؤوس شهور مى‏دانستند، همچنانكه رسم مسلمانان نيز همين است، و حج‏خود را در روز دهم ماه ذوالحجة انجام مى‏دادند، و اين وقت در فصل خاصى از فصول اربعه سال واقع نمى‏شد، بلكه اختلاف پيدا مى‏كرد.گاهى در تابستان بود، و گاهى در زمستان، و گاهى در دو فصل ديگر.به علت آنكه بين سال‏هاى شمسى با سال‏هاى قمرى اختلاف بود.

ايشان نتوانستند تا حجشان را موافق با موقع تجارت خود قرار دهند، و در عين حال هوا از جهت گرما و سرما معتدل باشد، و درختان داراى برگ بوده، و زمين‏ها از سبزه و علف پر شده باشند.تا اينكه مسافرت به مكه بر ايشان آسان باشد، و در مكه هم به تجارت اشتغال ورزند، و هم مناسك حج‏خود را انجام دهند، فلهذا عمل كبيسه گيرى را از يهوديان آموختند و نام آن را نسى‏ء گذاردند، يعنى تاخير.با اين تفاوت كه يهوديان از هر نوزده سال قمرى هفت ماه قمرى را كبيسه مى‏كردند، تا اينكه نوزده سال قمرى آنان به صورت نوزده سال شمسى در آيد، و اعراب از هر بيست و چهار سال قمرى دوازده ماه قمرى را كبيسه مى‏نمودند.

براى انجام اين مهم مردى از بنو كنانه را انتخاب كردند و او را قلمس مى‏گفتند و اولاد او را پس از او كه متكفل اين امر شدند قلامسة نام نهادند و آنها را نساة نيز مى‏گفتند يعنى نسى‏ء گيران.قلمس درياى پر آب است، و آخرين كسى كه متولى اين امر از اولاد او شد ابو ثمامة جنادة بن عوف بن امية بن قلع بن عباد بن قلع بن حذيفة بود.

قلمس در موسم حج چون مى‏خواست منقضى شود، در عرفات به خطبه مى‏ايستاد، و ابتدا مى‏كرد از زمانى كه حج در ذوالحجة واقع مى‏شد، و محرم را

انسآء مى‏كرد و آن را از ماههاى دوازده‏گانه مى‏شمرد، و اول ماههاى سال را ماه صفر قرار مى‏داد، و در اين صورت ماه محرم آخرين ماههاى سال محسوب مى‏شد، و به جاى ماه ذوالحجة مى‏نشست، و مردم در آن ماه حج مى‏كردند.و بنابر اين حج در ماه محرم دو مرتبه واقع مى‏شد، و پس از آن در سال سوم در وقت منقضى شدن حج، باز در موسم به خطبه مى‏ايستاد، و ماه صفر را انسآء مى‏كرد، آن ماه صفرى كه آن را براى دو سال پيشين، ماه اول قرار داده بود، و ماه ربيع الاول را ماه اول سال سوم و چهارم قرار مى‏داد، بطوريكه در اين دو سال حج در ماه صفر كه آخرين ماه سال از اين سال است واقع مى‏شد.و پيوسته بر همين منوال در هر دو سالى يكبار انسآء مى‏كرد، تا اينكه دوره گردش به حال اوليه خود بازگشت كند.و اين قلامسه هر دو سال را بيست و پنج ماه حساب مى‏كردند.

و نيز ابو معشر در همين كتابش از بعضى از راويان عرب نقل كرده است كه: اعراب عادتشان چنين بود كه در هر بيست و چهار سال قمرى، نه ماه قمرى را كبيسه مى‏كردند، بدين طريق كه تفاوت سال شمسى را با سال قمرى كه تقريبا ده روز و بيست و يك ساعت و خمس ساعت است [246] در نظر مى‏گرفتند و هر وقت اين زيادى مساوى با مقدار روزهاى ماه مى‏شد، يك ماه تمام بر سال مى‏افزودند، ولى اين مقدار زيادى را ده روز و بيست‏ساعت‏حساب مى‏كردند.و بنا بر اين ماههاى ايشان با گذشت زمان بر نهج واحدى كه مى‏خواستند ثابت مى‏ماند، نه جلو مى‏افتاد، و نه عقب مى‏رفت.تا آنكه پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم حج گزاردند. [247]

فلينو در اين كتاب، درس‏هاى دوازدهم و سيزدهم و چهاردهم خود را به اطلاعات اعراب جاهليت درباره آسمان و ستارگان و مسئله نسى‏ء كه در قرآن كريم آمده است، با ذكر چند آيه قرآن و گفتار مفسرين اختصاص داده است. [248]

و محصل آنچه از بحث ما در تفسير نسى‏ء در اين آيه شريفه به دست آمد، به انضمام روايات كثيره‏اى كه در اين مقام وارد شده است، و به انضمام گفتار مورخين از علماء هيئت و نجوم همچون ابو ريحان بيرونى، و همچون ابو معشر بلخى، و همچون گفتار رحاله كبير و مورخ جليل: على بن حسين مسعودى متوفى 346 هجرى در «مروج الذهب‏»[249] و در كتاب نفيس: «التنبيه و الاشراف‏» آنست كه: اصول ماههاى قمرى در ميان اعراب جاهليت‏به دو علت تغيير پيدا مى‏كرده است:

اول - به سبب تاخير ماههاى حرام از محل خود همچون ماه محرم كه آن را به عقب مى‏انداختند و حرمت آن را به تاخير مى‏سپردند، و آن را ماه صفر مى‏ناميدند، و در آن از جنگ و قتال و نهب و غارت دريغ نمى‏ورزيدند، و براى آنكه چهار ماه محترم (ذو القعدة و ذو الحجة و محرم و ماه رجب) مقدار حرمتش محفوظ باشد، اجمالا به مقدار چهار ماه از نظر كميت و مقدار، نه از نظر كيفيت و خصوصيت، چهار ماه را در مدت سال دست از جنگ باز مى‏داشتند، ليواطئوا عدة ما حرم الله، براى آنكه فقط در مقدار ماهها كه خداوند محترم شمرده است هم ميزان و هم مقدار باشند.

دوم - به سبب تاخير ايام حج و يا ايام روزه و بعضى از عبادات و مناسك از محل خود به زمان بعد، براى مناسب بودن آب و هوا، و براى فروش امتعه تجارتى و جلب قبائل براى بجا آوردن حج.و بنا بر اين حج پيوسته از نقطه نظر اعتدال هوا در فصل خاصى صورت مى‏گرفت و در ماههاى قمرى دور مى‏زد و گردش مى‏كرد تا در هر سى و سه سال بنا بر كبيسه دقيق، و يا در هر بيست و شش سال بنا بر كبيسه تقريبى، همانطور كه در روايت عمرو بن شعيب از پدرش از جدش گذشت، حج‏به زمان اصلى خود مى‏رسيد، همچنانكه در حج رسول خدا صلى الله عليه و آله سلم كه حجة الوداع بود، به زمان اصلى خود بازگشت كرده بود، و روى همين اساس آن حضرت در خطبه مشهوره خود فرمود: ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض.و ما هيچگونه الزامى نداريم كه آيه شريفه قرآن را در عدة الشهور و نسى‏ء بخصو  صفحه 

‏تاخير ماههاى حرام، و يا بخصوص تاخير حج از موقع واقعى خود بگيريم، بلكه آيه مباركه به عموم و اطلاق شامل هر دو گونه از نسى‏ء مى‏گردد، و نقل روايات مشهوره بل مستفيضه نيز اين معنى را تاييد مى‏كند.

عدم مشروعيت تبديل ماههاي قمري به شمسي

و بنا بر اين در شرع انور اسلام هم تاخير حرمت ماههاى حرام از محل خود حرام است، و هم تاخير آداب و احكام و دستوراتى كه در زمانهاى مشخص همچون ماه رمضان براى روزه و ماه ذو الحجة براى حج مقرر شده است.و عليهذا تبديل ماههاى قمرى به ماههاى شمسى و تبديل سالهاى قمرى به شمسى بهيچوجه من الوجوه جايز نيست.

مسلمان نمى‏تواند روزه رمضان را در شوال و يا يكى از ماههاى معتدل ديگر بگيرد و به جهت اعتدال هوا و كوتاه شدن روزها در فصل زمستان آن را بجاى آورد، يعنى نمى‏تواند روزه خود را به حساب سالها و ماههاى شمسى قرار دهد.

مسلمان نمى‏تواند حج ذو الحجه خود را در محرم و يا يكى از ماههاى معتدل ديگر به جهت تناسب هوا و فروش امتعه و امور اعتباريه و مصالح ماديه و دنيويه خود، در فصل بهار و يا پائيز قرار دهد، يعنى نمى‏تواند حج‏خود را به حساب سالها و ماههاى شمسى بجاى آورد.

و همچنين نسبت‏به ساير تكاليف از واجبات و مستحبات و محرمات و مكروهات و همچنين نسبت‏به احكام اجتماعيه و سنت‏هاى اعتباريه و آداب و رسوم و عاداتى كه در جامعه با آن مواجه است.

تاريخ اسلام ،تاريخ قمري است

مسلمان نمى‏تواند سال شمسى را ملاك و ميزان براى اعمال و تاريخ خود معين و مقرر دارد، زيرا كه در قرآن مجيد با صراحت‏سال مسلمان را سال قمرى قرار داده، و ان عدة الشهور عند الله اثنا عشر شهرا فى كتاب الله يوم خلق السموات و الارض منها اربعة حرم [250] را اعلان كرده است.

اين آيه از چند جهت صراحت دارد بر آنكه سال‏ها و ماههاى رسمى اسلامى سالها و ماههاى قمرى است:

اول - از جهت لفظ منها اربعة حرم زيرا از ضروريات است كه اسلام هيچ ماهى را از ماههاى حرام قرار نداده است، مگر چهار ماه از ماههاى قمرى را كه ذوالقعدة و ذوالحجة و محرم و رجب مى‏باشند.و اين چهار ماه، از ماههاى قمرى است نه شمسى، و در روايات عديده و در خطبه رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم آمده است كه سه تا از اين ماهها پهلوى هم قرار گرفته‏اند و يكى از اينها جدا و تنها است: ثلاثة منها سرد و واحد منها فرد [251] ، آن سه كه پهلوى همند ذوالقعده و ذوالحجة و محرم هستند، و آن يك كه تنها افتاده است ماه رجب است.

دوم - از جهت لفظ عند الله.و سوم - از جهت لفظ فى كتاب الله يوم خلق السموات و الارض.چون اين قيود دلالت دارند بر آنكه اين ماهها ابدا قابل تغيير و اختلاف نيستند، و با وضع و جعل و امور قرار دادى سر و كار ندارند، زيرا اين ماهها در نزد خداوندى كه علم و احاطه او لا يتغير است، چنين است، و در كتاب خدا در روزى كه آسمان‏ها و زمين را آفريده است چنين بوده است.

پس در حكم نگاشته شده در كتاب تكوين و در قانون نوشته شده در دفتر خلقت اينطور بوده است، و لا معقب لحكمه تعالى.و معلوم است كه ماههاى شمسى به هر صورت و به هر عنوان و از هر تاريخى كه باشد، ماههاى قراردادى است كه بر اساس حساب منجم و زياده و كمى‏هاى اعتباريه و وضعيه بدين صورت در آمده است.

اما ماههاى قمرى در آن وقتى كه خداوند آسمان و زمين را خلقت كرد، همينطور بوده است.يعنى به ابتداى رؤيت هلال به خروج از محاق و تحت الشعاع شروع مى‏شده، و به محاق و دخول تحت الشعاع پايان مى‏يافته است.

و الشمس تجرى لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم و القمر قدرناه منازل حتى عاد كالعرجون القديم لا الشمس ينبغى لها ان تدرك القمر و لا الليل سابق النهار و كل فى فلك يسبحون (آيه 38 تا 40 از سوره 36: يس)

«و خورشيد بر مدار معين خود پيوسته در حركت و گردش است، اينست‏حكم خداوند مقتدر و دانا.و ماه را ما در منزل‏هاى مختلف به سير و گردش در آورديم تا عاقبت (كه آخر ماه نزديك و محاق مى‏شود) همانند شاخه زرد و لاغرى در آيد، نه در سير و گردش منظم جهان آفرينش، خورشيد را چنين توان و قدرتى است كه به ماه برسد و او را دريابد، و نه مى‏تواند شب بر روز سبقت گيرد، و هر يك از اين خورشيد و ماه و از اين شب و روز در مدار معين و مقرر پيوسته در حركت و شناورند.» ماههاى قمرى حسى و وجدانى است و ابتدا و انتهاى مشخصى در عالم تكوين دارد، به خلاف ماههاى شمسى كه قراردادى و اصطلاحى است، و اگر چه فصول اربعة و سال‏هاى شمسى هم تقريبا حسى است، لكن ماههاى دوازده‏گانه كه داراى اصل ثابتى هستند فقط ماههاى قمرى است.

و بنا بر اين معناى آيه اينطور مى‏شود كه: ماههاى دوازده گانه‏اى كه از آنها سال درست مى‏شود، آن ماههائى است كه در علم خداوند سبحانه و تعالى ثابت است.و همان ماههائى است كه در كتاب تكوين در روزى كه آسمان‏ها و زمين را آفريد معين فرمود، و حركات عامه جهان خلقت را كه از جمله آنها حركات خورشيد و ماه است مقرر نمود.و آن حركت واقعى و ثابت پايه و اصل براى تعيين مقدار اين ماههاى دوازده‏گانه قرار گرفت.

و از جمله آياتى كه صراحت در لزوم تاريخ قمرى دارد، همانطور كه ذكر شد آيه 5 از سوره 10: يونس است:

هو الذى جعل الشمس ضياء و القمر نورا و قدره منازل لتعلموا عدد السنين و الحساب.

«خداوند است آنكه خورشيد را نوردهنده، و ماه را نورانى آفريد، و ماه را در منزلگاههاى مختلفى به حركت و گردش در آورد، تا شما شماره سال‏ها و حساب امور خود را از آن بدانيد».

مختلفة آن، در طول ماه قمري حساب خود را داشته باشند. و اين از اختصاصات ماه قمري است نه شمسي. فلهذا با اينكه لفظ شمس در اين آيه آمده است، و ليكن گردش ماه را سبب محاسبه و تقويم قرار داده است.

و از جلمة آيات آية 189 از سورة 2: بقره است:

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الأهِلَّهِ قُلْ هِيَ مَوَاقيِتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَجِّ.

«اي، پيامبر از تو دربارة علّت اشكال مختلف هلال (كه به اطوار گوناگون بر فراز آسمان پديدار می‌شود) چون بپرسند (در پاسخ) بگو اين اختلاف اشكال ماه را خداوند به جهت تعيين اوقات مردم و تاريخ آنها و براي امر حجّ قرار داده است.»

ماه‌هاي قمري را به شمسي تبديل كردن، نسي است، يعني تأخير انداختن اعمال از زمان مقرّر خود، و اين همان است كه در قرآن كريم آن را موجب زيادي كفر به شمار آورده است، و از كلمات روشن و جالب رسول خدا (ص) در خطبه اي، كه در مني ايراد كردند همين نكته است كه ماههاي قمري را كه بر اساس سنّت ابراهيم خليل و اسماعيل ذبيح (ع) قرار داده شده بود، و در زمان جاهليّت به ماههاي شمسي تبديل كرده بودند، آن حضرت به همان ماههاي قمري برگردانيده، و جهاراً علي رؤوس الأشهاد اعلان فرمود كه اين حجّ، حجّ صحيح است كه در زمان خود واقع شده، و در اثر گردش زمان دوباره اين حجّ در موضع خود قرار گرفته است. و اين حجّ را حجّه الاسلام گويند، زيرا كه طبق قانون اسلام در جاي خود قرار گرفت و در ماه ذوالحجه كه ماه حجّ واقعي است واقع شد.

در «سيرة حلبيّه» آورده است كه: يُقَالُ لَهَا حِجَّهُ السْلَامِ، قِيَلَ لاخْرَاج الْكُفَّارِ الْحَجَّ عَنْ وَقْتِهِ لأنَّ أهْلَ الْجَاهِلِيَّهِ كَانُوا يُؤَخِّرُونَ الْحَجِّ فِي كُلِّ عَامٍ أحَدَ عَشَرَ يَوْماً حَتَّي يَدُورَ الزَّمانُ إلَي ثَلَاثٍ وَ ثَلاثِينَ سَنَهً فَيَعُودُ إلي وَقْتِهِ وَ لِذَلِكَ قَالَ (ع) فِي هَذِهِ الحِجَّهِ: إنَّ الزَّمَانَ قَدِ اسْتَدَارَ كَهَيْئَتِهِ يَوْمَ خَلَقَ اللهُ السَّمَوَاتِ وَ الأرْضَ، فَإنَّ هَذِهِ الْحِجَّهَ كَانَتْ فِي السَّنَهِ الَّتِي عَادَ فِيهَا الْحَجُّ إلَي وَقْتِهِ وَ كَانَتْ سَنَهَ عَشر. [252]

آنكه آن حجّ در زمان خود واقع شد، و طبق آئين اسلام بود، چون كفّار قريش حجّ را از وقتش به تأخير می‌انداختند، و در هر سال حجّي را كه انجام می‌داده‌اند، يازده روز ديرتر از موقع انجام آن در سال قبل بود، و پيوسته به اين كار مبادرت می‌كردند، تا در زمان رسول خدا كه سي و سه سال از وقت حجّ واقعي گذشته بود، و زمان حجّ به وقت اصلي خود بازگشته بود، رسول خدا (ص) در خطبه فرمود: اينك زمان دور زده است، و رسيده است به همان وضعي كه خداوند آسمانها و زمين را آفريد، چون آن حجّ در سال دهم از هجرت بود، و آن ر.س سي و سوّمين سال از تغيير بود.» [253]

و به اين معني يعقوبي و مسعودي و ابن اثير [254] تصريح كرده‌اند بلكه مسعودي فقط از ذكر حوادث سال دهم از هجرت از تمام قضايا و داستان هاي حجّه الوداع، فقط اين جملة رسول خدا را آورده است كه: انّ الزّمان قد استدار.

و اين معاني همه گويا و شاهد صادقند بر آنكه تبديل سالهاي قمري به شمسي جايز نيست، و مسلمان بايد با تمام اهتمام در حفظ اوقات بر اساس تاريخ مقرّرة رسول الله كه بر سنّت حضرت ابراهيم پايه گذاري شده، و قرآن كريم آن را حتم و لازم شمرده است عمل كند. [255]

اروپاي شرقي همه و همه مستند به تاريخ هجري و سنوات و شهور قمري است، اينك اگر از اين به بعد مبدأ تاريخ را شمسي بگذارند، آيا در انزوا در آوردن آن كتاب‌ها و قطع رابطة اين نسل با فرهنگ اصيل اسلامي در قرون و اعصار گذشته نيست؟

بر گرداندن تاريخ قمري به تاريخ شمسي بی‌شباهت به برگردانيدن خطّ اسلامي به خطوط أجنبي نيست، بلكه از متفرّعات همان اصل، و از شاخه‌هاي پرورش يافتة همان ريشه است.

و رابعاً _ موجب عدم اتّحاد مسلمانان در دنياست، زيرا همة مسلمين بنابر آنكه تاريخشان قمري بوده باشد، در اينصورت فقه و غيرها، تواريخ وقايع و حوادث بر اساس سالهاي قمري و ماههاي قمري آمده است، نه هزاران بلكه ميليون‌ها كتابي كه در دورة حكومت مسلمين در حيطة قلمرو آنان به رشتة تحرير در آمده است چه به زبان عربي و چه به زبان فارسي و تركي و هندي و آفريقائي و اروپاي شرقي همه و همه مستند به تاريخ هجري و سنوات و شهور قمري است، اينك اگر از اين به بعد مبدأ تاريخ را شمسي بگذارند، آيا در انزوا در آوردن آن كتاب‌ها و قطع رابطة اين نسل با فرهنگ اصيل اسلامي در قرون و اعصار گذشته نيست؟

بر گرداندن تاريخ قمري به تاريخ شمسي بی‌شباهت به برگردانيدن خطّ اسلامي به خطوط أجنبي نيست، بلكه از متفرّعات همان اصل، و از شاخه‌هاي پرورش يافتة همان ريشه است.

دارند، و رسول اكرم پيامبر آنان همة آنان را امر به اتپحاد نموده، و قرآن كريم به واعتصموا بحبل الله جميعاً و لا تفرّقوا ندا در داده است، و از طرفي خود اين قرآن مجيد، و نفس شريف رسول الله، تاريخ را تاريخ قمري اعلان كرده‌اند، چرا ما با دست خود نامة سعادت خود را پاره كنيم، و بر خلاف اين مسير گام بر داريم؟

مستقلّي فقط براي حفظ نمودن آداب و مليّت هر قومي كه جز الفاظي تو خالي چيزي نيست، و جز افتخار و مباهات بر استخوان خشك نياكان، و تنافس در مقداري كاسه و كوزه شكسته به عنوان آثار ملّي، و جمع آوري و نگهداري از آنها در موزه‌هاي مجلّل چيزي به دست نمي دهد مردم را سرگرم كردند.

ايرانيان را دعوت به آداب و رسوم زردشتي و احياء زند و اوستا، و تعريف و تمجيد بی‌حدّ و حساب از شاهنامة فردوسي، و بيان افسانه‌هاي كورش و داريوش و سيروس و رستم زال نمودند.

از مهمترين چيزهائي را كه موفّق شدند بر دارند، تاريخ قمري اسلامي بود كه ظاهراً در غير از عربستان سعودي از همه جا برداشتند. به عنوان نداي اتّحاد بين المللي، و لزوم رابطه با تاريخ كشورهاي صنعتي و تجارتي و براي روابط سياسي، تاريخ قمري اسلامي را منسوخ، و به جاي آن تاريخ شمسي، آنهم با مبدأ ميلاد حضرت مسيح قرار دادند. تاريخ رسمي كشورهاي مسلمانان مسيحي شد، و ديگر نه از هجرت رسول الله چيزي به گوش مردم می‌رسيد، و نه از ماه محرّم و صفر.

در عراق و بين النّهرين مبدأ سال را ژانويه گذارده و ماهها را ماههاي رومي قرار داده و بدين ترتيب طبق ماههاي مسيحي كه اوّل آن ژانويه و بين ماه اوّل و ماه دوّم زمستان است ابتداي سال خود را شروع می‌كردند:

1_ كانون دوّم، 2_ شباط، 3_ آذار، 4_ نيسان، 5_ ايار، 6_ حزيران، 7_ تموز، 8_ آب، 9_ ايلول، 10_ تشرين اوّل 11_ تشرين ثاني، 12_ كانون اوّل [256] كه ماه اوّل زمستان است، و ابتداي سنوات را نيز تاريخ تولّد حضرت عيسي گرفته و سالها را مسيحي ناميدند.

در ايران مصلحت نديدند يكباره تاريخ را مسيحي كنند. چون مردم اين سرزمين شيعه نشين و تابع علماء راستين می‌باشند، و از حكّام جائر وقت اطاعت و حرف شنوي ندارند، به خلاف كشورهاي سنّي نشين كه مردم آن مرز و بوم، حاكم را هر چه باشد، واجب الاطاعه و اولوا الأمر می‌دانند، و چون حاكم حكم به پيروي از تاريخ مسيحي كرد، همه تسليم و منقاد می‌شوند.

و با وجود علماء متنفّذ و با قدرت در كشور شيعه بر گرداندن تاريخ هجري قمري به مسيحي شمسي بسيار مشكل بلكه ممتنع بود.

فلهذا منظور و مقصود خود را به طور مرحله اي، انجام دادند، تا كم كم چشم و گوش مردم به مراحل قبلي خو گرفته و عادت كرده، و انجام مراحل بعدي براي آنها ممتنع نباشد.

تبديل سالهاي قمري به شمسي درمجلس دوم

در هشتاد سال پيش از اين، در دورة دوّم قانون گزاري مجلس شوراي ملّي، يك مرحله از آن را اجرا كردند، و آن فقط تبديل ماههاي قمري به ماههاي شمسي بود، آنهم فقط در دوائر دولتي، بدون آنكه رأس سنوات شمسي از جاي خود تغيير كند، و بدون آنكه نام ماههاي شمسي عوض شود، بلكه رأس سنوات همان هجرت رسول الله (ص) از مكّه به مدينه طيّبه بوده، [257] و نام ماهها هم عربي معمول و طبق حركت شمس در بروج دوازده گانه باشد، يعني به ترتيب از اوّل بهار بدين قرار باشد.

از سال قمري بيشتر است، در اينصورت بودجة دولت و حقوق كارمندان را طبق اين برج‌ها پرداختن به صرفة دولت تمام می‌شود.

مثلاً اگر در سال، بيست و چهار ميليون، دولت طبق سالهاي شمسي خرج كند، اگر آن را طبق ماههاي قمري بدهد، بايد در هر سه سال دو ميليون بيشتر صرف كند، زيرا در هر سه سال يك ماه زيادتر می‌شود و دولت دو ميليون زيان می‌كند. [258]

براي قدمهاي بعدي مراحل پيموده نشده، راه استوار باشد.

مجلس دورة دوّم سالها و ماههاي قمري را برداشت، و بجاي محرّم و صفر حمل و ثور و جوزا را گذاشت. و در پاسخ طبقة روشن بين و تيز هوش و متعهّد كه می‌گفتند: شما شعائر اسلام را بر می‌ داريد! و محرّم و صفر را تغيير می‌دهيد! می‌گفتند: ما ابداً به محرّم و صفر شما كاري نداريم! شما در محرّم و صفر، عزاداري خودتان را بكنيد! و در رمضان روزة خود را بگيريد! و در ذوالحجّه به حجّ برويد!

ابداً ما با اين اعمال عبادي، در اين زمان هاي مقررّة در شرع كاري نداريم! اين راجع به شماست! ما از نقطة نظر كارهاي دولتي، و روابط ديپلماسي، و تنظيم و تنسيق امور حكومت، و تشكيلات اداري و وزارتخانه‌ها، تاريخ رسمي كشور را تاريخ شمسي قرار می‌دهيم! آنهم به هيچ جا ضرري نمي رساند!

هر وقت كه ما گفتيم: شما در برج حمل روزه بگيريد! و يا در رأس سرطان به مكّه برويد! حق با شماست! و جاي اعتراض باقي است!

كسي به آنها نگفت: در اسلام امور عبادي و سياسي تفاوتي ندارد، و تشكيلات اداري از نماز و روزه جدا نيست، و وزارتخانه‌ها در استخدام فرهنگ اصيل اسلام و حجّ و زيارت، و روزة رمضان و عزاداري سيّد الشّهداء (ع) قرار دارند، ما و شما نداريم! دولت و ملّت اسلام واحد است!

تغيير تاريخ قمري به تاريخ شمسي، موجب تفكيك ملّت مسلمان از دولت است. موجب به انزوا در آوردن اسلام در صحنة اجتماع و رسميّت است. و در حقيقت موجب نسخ اسلام و برقراري متد غرب و غرب گرائي است.

باري اين مرحلة اوّل از تغيير بود كه در مدّت بيست سال به همين منوال در كشور ساري و جاري بود، تا نوبت به اجراء طرح مرتبة دوّم رسيد، و از هر جهت زمينه آماده و دشمنان اسلام در انتهاء فرصت براي اجراء مرحلة دوّم بودند.