ممكن است نزول آيه ولايت در روز عرفه و تبليغش در روز غدير است

وليكن‌ در اينجا نكته‌اي‌ است‌ كه‌ تنبيه‌ بر آن‌ لازم‌ است‌ و آن‌ اينست‌ كه‌: تدبّر و دقّت‌ در دو آیه شريفه‌، يعني‌ آیه: يَـٰأيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغ‌ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ مِن‌ رَبِّكَ فَإِن‌ لَمْ تَفْعَلْ فَمَا بَلَّغْتَ رَسالَتَهُ و آیه اليَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ، وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسْلَـٰمُ دِينًا، و تدبّر و دقّت‌ در احاديث‌ واره‌ از شيعه‌ و عامّه‌ در تفسير اين‌ دو آيه‌، و هم‌ چنين‌ در روايت‌ متواترة‌ غدير، و نيز دقّت‌ و تدبّر در اوضاع‌ داخلي‌ مجتمع‌ اسلامي‌ در آخر زمان‌ حيات‌ رسول‌ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌، و بحث‌ عميق‌ در خصوصيّات‌ و كيفيّان‌ آن‌، براي‌ شخص‌ باحث‌ و كنجكاو در تاريخ‌ و حديث‌ و تفسير قطع‌ و يقين‌ ايجاد كند كه‌: امر ولايت‌ و وجوب‌ و تشريع‌ آن‌ قبل‌ از روز غدير به‌ فاصلة‌ چند روز نازل‌ شده‌ بود وليكن‌ پيامبر در اظهار آن‌، از مردم‌ در خوف‌ و نگراني‌ بود و مي‌ترسيد كه‌ آنرا تلقّي‌ به‌ قبول‌ نكنند، و نيّت‌هاي‌ خود را دربارة‌ پيامبري‌ آن‌ حضرت‌ بگردانند و سوء قصد بنمايند، و بنابراين‌ امر دعوت‌ اختلال‌ مي‌پذيرفت‌ ؛ فلهذا پيوسته‌ تبليغ‌ آن‌ را براي‌ مردم‌ از اين‌ روز به‌ آن‌ روز مُحَوَّل‌ مي‌نمود تا در روز غدير آیه يَـٰأيُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ مَا أُنزِلَ إِلَيْكَ نازل‌ شد، و مهلت‌ را قطع‌ كرد و انتظار را بريد‌.

مي‌رود، چون‌ تنافي‌ در صورتي‌ است‌ كه‌ نزول‌ در روز عرفه‌، و در روز غدير باشد. و امّا در نزول‌ روز عرفه‌، و بيان‌ و ابلاغ‌ آن‌ در روز غدير تنافي‌ نيست‌.

و امّا آنچه‌ در روايات‌ روز عرفه‌ آمده‌ است‌ كه‌ آيه‌ دلالت‌ دارد بر كمال‌ دين‌ به‌ بيان‌ فريضة‌ حجّ و مُشابه‌ حجّ، آن‌ از فهم‌ خود راوي‌ است‌ و مربوط‌ به‌ كتاب‌ و يا بيان‌ معتمدي‌ از جانب‌ رسول‌ الله‌ نيست‌.

باري‌ شاهد بر اين‌ طريق‌ جمعي‌ كه‌ بين‌ اين‌ دو دسته‌ از روايات‌ نموديم‌ روايتي‌ است‌ كه‌ عيّاشي‌ در تفسير خود از جعفر بن‌ محمّد بن‌ خُزاعي‌، از پدرش‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ شنيدم‌ كه‌ مي‌گفت‌:

لَمَّا نَزَّلَ رَسُولُ اللهِ صَلَّي‌ الله‌ عَلَيْه‌ وَآلِه‌ وَ سَلَّمَ عَرَفاتٍ يَوْمَ الجُمعَةِ أتَاهُ جَبرَئيلِ فَقَالَ لَهُ: إنَّ اللهَ يُقرِئُكَ السَّلا‌مُ وَ يَقُولُ لَكَ: قُلْ لامَّتِكَ: اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ بِوَل‌يَةِ عَلِيِّ بنِ أَبِيطالبِ ؛ وَ أَتْمَمْتُ عَلَيكُم‌ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإسَْلا‌مَ دِينًا، وَ لَسْتُ أنزِلُ عَلَيْكُمْ بَعْدَ هَذَا. قَدْ أَنزَلْتَ عَلَيْكُمْ الصَّلا‌ةَ وَ الزَّكَاةَ وَالصَّوْمَ وَالحَجَّ، وَ هِيَ الخَامِسَةُ، وَ لَسْتُ أقبَلُ هَذِهِ الاربَعَةَ إلا‌ بِهَا.[1]

القُرآنِ آيَةً لَوْ نَزَلَتْ مِثْلُهَا عَلَيْنَا مَعْشَر اليَهُودِ لاتَّخَذنا اليَوْمَ الَّذي‌ نَزَلَتْ فيهِ عَيداً ـ و هِي‌ قَولُهُ: اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ (الآية‌) ـ فقالَ عُمَر: واللهِ إنِّي‌ لاعْلَمُ اليَوْمَ، وَ هُوَ يَوْمُ عَرَفَهُ مِن‌ حِجَّةِ الودَاعِ.[3]

«در قرآن‌ آيه‌اي‌ است‌ كه‌ اگر بر ما جماعت‌ يهود نازل‌ مي‌شد آن‌ روزي‌ كه‌ نازل‌ شده‌ بود، آن‌ را عيد مي‌گرفتيم‌ و آن‌ آيه‌ : اليَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ است‌.

عمر گفت‌: سوگند به‌ خدا من‌ مي‌دانم‌ روزي‌ را كه‌ نازل‌ شده‌ است‌، روز عرفه‌ از «حجّة‌ الوداع‌ است‌».

و ابن‌ راهويه‌ و عبد بن‌ حميد، از أبوالعالية‌ با اين‌ لفظ‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌: در نزد عمر بودند و سخن‌ از اين‌ آيه‌ به‌ ميان‌ آمد ؛ مردي‌ از اهل‌ كتاب‌ گفت‌ 5 اگر ما مي‌دانستيم‌ در چه‌ روزي‌ اين‌ آيه‌ نازل‌ شده‌ است‌ آنرا عيد مي‌گرفتيم‌. عمر گفت‌ : الحَمد للهِ الَّذي‌ جَعَلَهُ لَنَا عِيداً وَاليَوْمَ الثّانيَ، نَزَلَتْ يومَ عَرَفَةَ، وَ يَوْمُ الثَّانِي‌ النَّحْرُ فَأكْمَلَ لَنَا الامرَ فَعَلِمْنَا أنَّ الامْرَ بَعْدَ ذَلِكَ فِي‌ انتقَاصِ.[4]

«حمد خداوند راست‌ كه‌ آنرا براي‌ ما عيد گردانيد ؛ و روز دوّم‌ را. اين‌ آيه‌ در روز عرفه‌ نازل‌ شد و روز دوّمش‌ روز عيد قربان‌ بود. خداوند امر را براي‌ ما كامل‌ كرد، و ما دانستيم‌ كه‌ از اين‌ به‌ بعد اين‌ امر رو به‌ نقصان‌ است‌».

و ذيل‌ اين‌ روايت‌ را سيوطي‌ در «الدُّرُّ المنثور» به‌ شكل‌ ديگري‌ از ابن‌ أبي‌ شيبة‌ و ابن‌ جرير از عنترة‌ آورده‌ است‌ است‌ كه‌: چون‌ آیه اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم‌ دِينَكُم‌ نازل‌ شد و آن‌ در روز اكبر حجّ بود (روز عيد قربان‌) عُمَر گريه‌ كرد. رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ فرمود: چرا گريه‌ مي‌كني‌؟!

چون‌ اين‌ مطلب‌ دانسته‌ شد، از اينجا به‌ دست‌ مي‌آيد كه‌ بر اين‌ طرز تفكّر دو اشكال‌ وارد است‌:

اوّلاً: آنچه‌ كه‌ آنرا معناي‌ دين‌ پنداشته‌اند معناي‌ دين‌ نيست‌، و گفتار خداي‌ تعالي‌: الْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم‌، بر آن‌ صادق‌ نيست‌.

و ثانيا : چگونه‌ ممكن‌ است‌ خداوند ديني‌ را كه‌ صورتش‌ چشمگير شده‌ آن‌ را كامل‌ بنامد و به‌ خود نسبت‌ دهد؟ و بر امّت‌ منّت‌ گذارد ! در حالي‌ كه‌ فقط‌ زمين‌ از ظاهر مشركين‌ پاك‌ شده‌، و مسلمين‌ مي‌توانند اعمالشان‌ را بدون‌ دغدغة‌ مكر و كيد ايشان‌ فارغاً انجام‌ دهند، وليكن‌ هنوز در ميان‌ مسلمين‌ افرادي‌ هستند كه‌ ضررشان‌ و فسادشان‌ براي‌ اسلام‌ به‌ مراتب‌ بيشتر از مشركين‌ است‌. و اين‌ دسته‌ همان‌ جماعت‌ منافقين‌ مي‌باشند كه‌ با دسته‌بندي‌هاي‌ دقيق‌ و اجتماعات‌ سِريّه‌ پيوسته‌ در مسلمين‌ راه‌ مي‌يافتند و دست‌ به‌ فساد مي‌زدند، و دائماً در واژگون‌ كردن‌ امُور مسلمين‌، و دسيسه‌ كردن‌ در دين‌، و القاء شبهات‌ در بين‌ ايشان‌ مي‌كوشيدند.

منافقين‌ داستان‌ شگرف‌ و عظيمي‌ دارند كه‌ در بسياري‌ از ايات‌ قرآن‌ مانند سورة‌ منافقين‌ و بعضي‌ از آيات‌ سورة‌ بقره‌، و نساء و مائده‌ و انفال‌ و برائت‌ و احزاب‌ و غيرها آمده‌ است‌.

و نمي‌دانيم‌ به‌ واسطة‌ نزول‌ آیه اكمال‌ دين‌، چگونه‌ يكباره‌ جمعيّت‌ ايشان‌ گسست‌؟ و نفس‌هايشان‌ در سينه‌ خاموش‌ شد؟ و به‌ چه‌ طريقي‌ كيد و مكرشان‌ باطل‌ شد؟ و باطلشان‌ نابود و نيست‌ شد؟ چگونه‌ ممكن‌ است‌ با وجود ايشان‌ خداوند بر مسلمين‌ به‌ اكمال‌ ظاهر دين‌، و اتمام‌ ظاهر نعمت‌ منّت‌ گذارد، و به‌ ظاهر اسلام‌ رضا گردد، به‌ مجرّد آنكه‌ فقط‌ دشمنان‌ مسلمين‌ را از مكّه‌ طرد نموده‌ است‌ با آنكه‌ مي‌دانيم‌ به‌ شهادت‌ قرآن‌ و تاريخ‌، منافقين‌ دشمن‌تر، و پر خطرتر، و تلخ‌تر از مشركين‌ بوده‌اند. و تصديق‌ گفتار ما سخن‌ خداوند است‌ كه‌ خطاب‌ به‌ پيامبرش‌ مي‌گويد: هُم‌ الْعَدُوُّ فَأحْذَرْهُمْ.[9] «ايشانند فقط‌ دشمنان‌، پس‌ از ايشان‌ حذر كن‌!».

را به‌ تمام‌ توصيف‌ نمايد در حالي‌ كه‌ آن‌ نعمت‌ مشوب‌ به‌ نقمت‌ است‌؟ و يا إخبار از رضاي‌ خود به‌ صورت‌ اسلامي‌ دهد كه‌ معنايش‌ اينطور است‌؟ در صورتي‌ كه‌ مي‌فرمايد: وَ مَا كُنتُ مُتَّخِذَّ المُضّلِّينَ عَضُدًا.[10]

«و هيچگاه‌ سنّت‌ من‌ قرار نگرفته‌ است‌ كه‌ گمراه‌ كنندگان‌ را بازوي‌ توانا و يار و معين‌ خود بگردانم‌». و دربارة‌ منافقين‌ و دين‌ و روش‌ آنها گويد: فَإِن‌ تَرَاضَوا عَنهُمْ فَإِنَّ اللَهَ لا‌ يَرْضَي‌ عَنِ الْقَوْمِ الْفَـٰسِقِينَ.[11]

«اي‌ مسلمانان‌ اگر از آنها خوشنود و راضي‌ شويد، پس‌ خداوند هيچگاه‌ از گروه‌ فاسق‌ راضي‌ نمي‌شود». و نيز گويد: سَوآءٌ عَليْهِمْ أسْتَغْفَرْتَ لَهُمْ أَمْ لَمْ تَسْتَغْفِر لَهُمْ لَن‌ يَغْفِرَ اللَهُ لَهُمْ إِنَّ اللَهَ لا‌ يَهْدِي‌ الْقَوْمَ الْفَـٰسِقِينَ.[12]

«به‌ حال‌ ايشان‌ تفاوتي‌ ندارد چه‌ تو براي‌ آنها طلب‌ مغفرت‌ كني‌ يا نكني‌ هيچگاه‌ خداوند آنها را نمي‌آمرزد، بدرستي‌ كه‌ خداوند گروه‌ فاسقان‌ را هدايت‌ نمي‌كند.»

و نيز گويد: إسْتَغْفِر لَهُم‌ أوْ لا‌ تَسْتَغْفِر لَهُمْ إِنْ تَستْغْفِر لَهُم‌ سَبْعِينَ مَرَّةً فَلَن‌ يَغْفِرَ اللَهُ لَهُمْ.[13]

«براي‌ ايشان‌ طلب‌ مغفرت‌ بكني‌ و يا طلب‌ مغفرت‌ نكني‌ ! اگر هفتاد بار براي‌ ايشان‌ طلب‌ مغفرت‌ بكني‌ خداوند آنها را نمي‌آمرزد».

و علاوه‌ بر اين‌، آيه‌ اطلاق‌ دارد، و اكمال‌ دين‌، و اتمام‌ نعمت‌، و رضاي‌ خداوند به‌ اسلام‌ را مُقَيَّد به‌ جهتي‌ غير از جهت‌ ديگر، مثلاً به‌ جهت‌ ظاهر غير از باطن‌، و به‌ صورت‌ غير از معني‌ نمي‌كند.

و همانطور كه‌ گفتيم‌: آیه اكمال‌ دين‌ از مصاديق‌ آیه وَعَدَ اللَهُ الَّذِينَ ءَامَنُوا مِنكُمْ وَ عَمِلُوا الصَّـٰلِحَاتِ (آیه استخلاف‌) است‌، و در آن‌ آيه‌ خطاب‌ و مورد وعده‌، تمام‌ افراد مسلمين‌، اعمّ از آنها بصورت‌ ظاهر نيستند، بلكه‌ مراد طائفة‌ مخصوصي‌ از مسلمين‌ هستند كه‌ ظاهر كردارشان‌ با باطن‌ هماهنگ‌ است‌، و آنچه‌ از ظاهر

اعمالشان‌ مشهود است‌ مطابق‌ با همان‌ دين‌ و اسلام‌ واقعي‌ است‌ كه‌ در نزد خداوند تشريع‌ شده‌ است‌.

و عليهذا مراد از اكمال‌ دين‌ آنها كه‌ عندالله‌ پسنديده‌ باشد همان‌ تكميل‌ حقايق‌ ديني‌ تشريع‌ شده‌ در نزد خداوند است‌ كه‌ در قالب‌ تشريع‌ ريخته‌ و همه‌ را نازل‌ كرده‌ تا در قلوب‌ ايشان‌ متمكّن‌ گردد و بتوانند خداوند را بعد از يأس‌ كفّار از دستبرد به‌ دينشان‌ عبادت‌ كنند.

و اين‌ همان‌ معنائي‌ است‌ كه‌ گفتيم‌: معناي‌ اكمال‌ دين‌، كمال‌ آن‌ از جهت‌ تشريع‌ فرائض‌ است‌، و بعد از نزول‌ آيه‌، ديگر فريضه‌اي‌ نيست‌، نه‌ تخليص‌ اعمال‌ مسلمين‌ و بالاخصّ حجّ آنها از اعمال‌ مشركين‌ و حجّ ايشان‌ بطوري‌ كه‌ عمل‌ها با هم‌ اختلاط‌ نپذيرد. و به‌ عبارت‌ ساده‌: معناي‌ كمال‌ دين‌ سير تكاملي‌ آن‌ و بالا رفتن‌ آن‌ به‌ اعلي‌ مدارج‌ و معارج‌ ترقّي‌ از جهت‌ تشريع‌ احكام‌ و كشف‌ معارف‌ حقّة‌ حقيقيّه‌ است‌. و در اينصورت‌ نقصان‌ بعد از زيادي‌ معني‌ ندارد.[14]

وقوع آيه اكمال دين در بین آيات محرمات طعام عجيب است

بحثي‌ كه‌ در اينجا در تفسير آیه كريمة‌ الْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم‌، وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ، وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَـٰمُ دِينًا نموديم‌، فشرده‌ و جوهرة‌ مطالب‌ نفيس‌ و ارزشمند استاد گرامي‌ ما: حضرت‌ آیه الله‌ علا‌مة‌ طباطبائي‌ ـ قدئس‌ الله‌ تربته‌ الزَّكيّة‌ ـ مي‌باشد كه‌ در دروس‌ تفسيري‌ و در كتاب‌ «الميزان‌ في‌ تفسير القرآن‌»[15] بيان‌ فرموده‌اند.

مطلبي‌ كه‌ در آیه الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ وَ الْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم‌ تا جملة‌ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَـٰمُ دِينًا مورد تعجّب‌ است‌ محلّ و جاي‌ اين‌ آيه‌ است‌ كه‌ با آنچه‌ در تفسير اين‌ كريمة‌ شريفه‌ مفصّلاً بيان‌ شد، و دلالت‌ آن‌ بر ولايت‌ در سرحدّ وضوح‌ رسيد، چگونه‌ اين‌ آيه‌ در وسط‌ آیه مُحرمات‌ أكل‌، و بين‌ جملة‌ مستثني‌ منه‌ و جملة‌ استثنائيّه‌ واقع‌ شده‌ است‌. چون‌ صدر آيه‌ چنين‌ است‌. حُرِّمَت‌ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَتَةُ وَ الدَّمُ الْخِنزِيرُ وَ مَا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللهِ بِهِ وَالمُنخَنِقَةُ وَالمَوْقُوذَةُ وَالْمُتَرديَّةُ وَالنَّطِيحَةُ وَ مَا أَكَلَ السَّبُعُ إِلا‌ مَا ذُكَّيْتُمو وَ مَا ذُبِحَ عَلَي‌ النُّصُبِ وَ أَنْ تَسْتَقْسِمُوا بِالا‌زْلا‌مِ

ذَلِكُمْ فِسقٌ.

«حرام‌ شد بر شما: مردار، و خون‌، گوشت‌ خوك‌، و حيواني‌ كه‌ به‌ نام‌ غير خدا بكشيد، و حيواني‌ كه‌ خفه‌ كنيد، و يا با چوب‌ و سنگ‌ و چيز ديگر به‌ آن‌ زنند تا بميرد، و حيواني‌ كه‌ از بلندي‌ پرتاب‌ شود، و حيواني‌ كه‌ به‌ واسطة‌ شاخ‌ خوردن‌ از حيوان‌ ديگر بميرد، و باقي‌مانده‌ از حيواني‌ كه‌ سَبُع‌ و درنده‌ آنرا خورده‌ است‌ مگر اينكه‌ قبل‌ از مردنش‌ به‌ آن‌ برسيد و آن‌ را ذبح‌ و تذكيه‌ كنيد ! و آن‌ حيواني‌ كه‌ براي‌ تيرهاي‌ قمار به‌ أزل‌م‌ به‌ قمار گذاشته‌ مي‌شود ؛ اين‌ كار فسق‌ است‌».

و سپس‌ آیه مورد بحث‌ را كاملاً بدين‌ منوال‌ و ترتيب‌ ذكر كرده‌ است‌ كه‌:

الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ فَل‌ تَخْشَوْهُمْ وَ أَخْشَونِ الْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم‌، وَ أَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِي‌ وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَـٰمُ دِينًا.

و پس‌ از اين‌ آيه‌، استثناء واقع‌ در محرّمات‌ أكل‌ را بدين‌ جمله‌ آورده‌ است‌ كه‌:

فَمَنِ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ غَيْرَ مُتَجَانِفٍ لإثْمٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَّحِيمٌ.[16]

«پس‌ كسي‌ كه‌ در ضرورت‌ افتد، و در مَجاعه‌ و گرسنگي‌ ـ نه‌ به‌ جهت‌ نزديكي‌ به‌ ارتكاب‌ گناه‌ ـ از آن‌ مُحرّمات‌ استفاده‌ كند پس‌ خداوند آمرزنده‌ و مهربان‌ است‌».

با ملاحظه‌ و دقّت‌ در صدر و ذيل‌ آيه‌ يعني‌: حُرِّمَتْ عَلَيْكُمْ الْمَيّتَةُ، و فَمَنِ اضْطُرَّ فِي‌ مَخْمَصَةٍ به‌ دست‌ مي‌آيد كه‌: اين‌ سخن‌، گفتار تمام‌ و كاملي‌ است‌ كه‌ در افادة‌ مراد و معناي‌ خود به‌ هيچ‌ وجه‌ متوقّف‌ بر جملة‌ اليَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ تا وَ رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَـٰمَ دِينًا نيست‌. و در افادة‌ معني‌ بعينها مانند آياتي‌ است‌ كه‌ در سورة‌ بقره‌ و انعام‌، و نَحْل‌ وارد شده‌، و محرّماتِ طعام‌ را چه‌ از نظر جملة‌ مستثني‌ منه‌ و چه‌ از نظر جملة‌ استثنائيّه‌ بيان‌ كرده‌ است‌.

در سورة‌ بقره‌: آيه‌ اين‌ طور است‌: إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَالدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَهِ و استثناء آن‌ اين‌ طور است‌: فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لا‌ عَادٍ فَل‌ إثْمَ عَلَيْهِ إِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.[17]

«اينست‌ و غير از اين‌ نيست‌ كه‌ خداوند حرام‌ كرد بر شما، مردار، و خون‌، و گوشت‌ خوك‌، و هر حيواني‌ را كه‌ به‌ نام‌ غير خدا كشته‌ باشند. پس‌ هر كسي‌ كه‌ در ضرورت‌ افتد، در صورتي‌ كه‌ بدان‌ تمايل‌ نداشته‌ باشد، و از حدّ رفع‌ ضرورت‌ تجاوز نكند، در خوردن‌ آن‌ گناهي‌ ندارد، و خداوند آمرزنده‌ و مهربان‌ است‌».

در سورة‌ انعام‌، آيه‌ اين‌ طور است‌ كه‌: قُلْ لا‌ أَجِدُ فِي‌ مَا أَوحِيَ إِلَيَّ مُحَرَّمًا عَلَي‌ طاعِمٍ يَطْعَمُهُ إِلا‌ أَن‌ يَكُونَ مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنزِيرٍ فَإِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللَهِ بِهِ . و استثناء آن‌ اين‌ طور است‌: فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَ بَاغٍ وَ لا‌ عَادٍ فَإنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.

«بگو اي‌ پيغمبر ! من‌ پيدا نمي‌كنم‌ در آنچه‌ به‌ سوي‌ من‌ وحي‌ شده‌ است‌ چيز حرامي‌ را بر هر خورنده‌ كه‌ بوده‌ باشد مگر آنكه‌ مرداري‌ باشد، يا خون‌ ريخته‌ شده‌، و ياگوشت‌ خوك‌ بوده‌ باشد ـ چون‌ گوشت‌ خوك‌ پليد استـ و يا اينكه‌ ذبيحة‌ فسق‌ و بيرون‌ از رويّه‌ باشد كه‌ براي‌ غير خدا ذبح‌ كرده‌ باشند، و نام‌ غير خدا بر آن‌ برده‌ باشند. پس‌ كسي‌ كه‌ در ضرورت‌ افتد و ميل‌ به‌ خوردن‌ آن‌ نداشته‌ باشد و از حدّ تجاوز نكند، خداوند تو آمرزنده‌ و مهربان‌ است‌».

در سورة‌ نحل‌ آیه اين‌ طور است‌: إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ المَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَا أُهِلَّ لِغَيرِ اللَهِ بِهِ. و استثناء آن‌ اين‌ طور است‌: فَمَنِ اضْطُرَّ غَيورَ بَاعٍ وَ لا عَادٍ فَإِنَّ اللَهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ.[18]

آيات‌ الْيَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا مِن‌ دِينِكُمْ تا رَضِيتُ لَكُمُ الإِسْلَـٰمُ دِينًا مي‌باشد كه‌ در سورة‌ مائده‌ آمده‌، و بين‌ محرّمات‌ أكل‌ را كه‌ جملة‌ مستثني‌ منه‌ را تشكيل‌ مي‌دهند، فاصله‌ انداخته‌ است‌، با اينكه‌ اين‌ دو جمله‌ محرّمات‌ و جواز موارد اضطرار كه‌ مستثني‌ و مسنثني‌ منه‌ هستند به‌ هيچ‌ وجه‌ در تماميّت‌ مفاد خود نيازي‌ بدين‌ جملة‌ معترضه‌ ندارند.

اين‌ جملات‌ را فاصله‌ آورده‌اند، تا خلط‌ مبحث‌ شود و چنين‌ گماشته‌ شود كه‌: مراد از روزي‌ كه‌ كفّار از دستبرد به‌ دين‌ مسلمين‌ مأيوس‌ شدند و در آن‌ روز بايد مسلمين‌ از ايشان‌ نترسند و از خدا بترسند و آن‌ روزي‌ كه‌ دين‌ مسلمين‌ را خداوند كامل‌ نموده‌ ؛ و نعمت‌ را بر آنها تمام‌ كرده‌ است‌، روزي‌ است‌ كه‌ مثلاً حكم‌ مُتَرَديِّة‌ و نُخِنَقه‌ و مُوقَوْذَةُ و نَطيحَة‌ (حيوان‌ از بلندي‌ پرتاب‌ شده‌، و خفه‌ شده‌ و چوب‌ زده‌ شده‌ و شاخ‌ زده‌ شده‌) بيان‌ شده‌ و حرمت‌ اينها روشن‌ شده‌ است‌، تا آنكه‌ آن‌ جملات‌ كه‌ داراي‌ مفاد عالي‌ و محتواي‌ راقي‌ است‌ و دربارة‌ ولايت‌ است‌ به‌ طوري‌ كه‌ دربارة‌ غير آن‌ نمي‌تواند بوده‌ باشد، از منظر و مورد توجّه‌ بيفتد، و مردم‌ از فكرش‌ بيفتند، و به‌ دنبال‌ محتواي‌ و مفادش‌ نروند، و چنين‌ پندارند كه‌ آیه اكمال‌ دين‌ و اتمام‌ نعمت‌ كه‌ به‌ واسطة‌ آن‌ ديگر در اسلام‌ كمبودي‌ نيست‌ و سزاوار است‌ كه‌ خداوند به‌ دين‌ اسلام‌ راضي‌ باشد، راجع‌ به‌ مسائل‌ عادي‌ پيش‌ پا افتاده‌ همچون‌ مراودة‌ با كفّار و حلّيّت‌ طعام‌ آنها براي‌ مسلمين‌ و حلّيّت‌ طعام‌ مسلمين‌ براي‌ آنها و امثال‌ ذلك‌ مي‌باشد.

و محصّل‌ گفتار ما اينست‌ كه‌: اليَوْمَ يَئِسَ الَّذِينَ كَفَرُوا كلام‌ معترض‌ و جملة‌ معترضه‌اي‌ است‌ كه‌ در وسط‌ آيه‌ آمده‌ است‌، و آيه‌ براي‌ تماميّت‌ معناي‌ خود هيچ‌ توقّفي‌ بر دلالت‌ اين‌ كلام‌ ندارد، چه‌ اينكه‌ بگوئيم‌: آيه‌ در وسط‌ آيه‌ نازل‌ شده‌ و از اوّل‌ امر بين‌ دو جملة‌ محرّمات‌ و جواز عند الضرورة‌ فاصله‌ شده‌ است‌، و چه‌ اينكه‌ بگوئيم‌: رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ به‌ كاتبان‌ وحي‌ گفته‌اند كه‌ اين‌ آيه‌ را در اينجا قرار دهند، با فرض‌ انفصال‌ دو آيه‌ و اختلاف‌ آنها در نزول‌، با فرض‌ بعيد بودن‌ اين‌ احتمال‌ در نهايت‌ بُعد و چها ينكه‌ بگوئيم‌: در هنگام‌ تأليف‌ قرآن‌ در اينجا گذارده‌ شده‌ است‌ بدون‌ اينكه‌ در نزول‌ با يكديگر همراه‌ بوده‌ است‌.

در هر حال‌ جملة‌ الْيَوْمَ يَئِسَ سخن‌ مستقلّي‌ است‌، و چون‌ ملاحظه‌ و قياس‌ با صدر آيه‌ و ذيل‌ آيه‌ شود نيز استقلال‌ خود را حفظ‌ كرده‌، و ورود آن‌ در اين‌ مورد، و

وقوع‌ آن‌ در اين‌ موقع‌ موجب‌ تغيير معناي‌ آن‌ نخواهد شد.

عبد بن‌ حميد از شَعبي‌ تخريج‌ كرده‌ است‌ كه‌: اين‌ آيه‌ بر رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ در عرفه‌ نازل‌ شد: الْيَوْمَ أكْمَلْتُ لَكُمْ دِينَكُم‌ ـ و هر وقت‌ كه‌ آيه‌اي‌ براي‌ پيامبر شگفت‌انگيز و زيبا بود آن‌ را در صدر سوره‌ قرار مي‌داد ـ و جبرائيل‌ به‌ او تعليم‌ مي‌كرد كه‌ چگونه‌ اعمال‌ حجّ را بجاي‌ آورد.[19]

و عليهذا ممكن‌ است‌ اين‌ آيه‌ را مؤلّفين‌ قرآن‌ بعد از پيامبر در اينجا قرار داده‌ باشند، بالاخصّ كه‌ روايات‌ وارده‌ در نزول‌ آیه اليَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُم‌ از طريق‌ عامّه‌ در روز عرفه‌ همان‌ طور كه‌ گفتيم‌ منتهي‌ مي‌شود به‌ عُمَر و معاويه‌[20] و سَمُرَة‌ بن‌ جُندب‌ و عليّ بن‌ أبيطالب‌. و حال‌ معاويه‌ و سمرة‌ بن‌ جُندب‌ معلوم‌ است‌. و نسبت‌ رذوات‌ اين‌ روايت‌ را به‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌ براي‌ گم‌ كردن‌ جاي‌ پا و زدن‌ نعل‌ وارونه‌ است‌. صلّي‌ الله‌ عليك‌ يا أبالحسن‌ و رحمة‌ الله‌ و بركاته‌.

8 ـ كسي‌ كه‌ در يك‌ روز گناه‌ كند نمي‌توان‌ او را امام‌ ناميد، چگونه‌ كسي‌ كه‌ يك‌ عمر شرك‌ آورده‌ و كفر ورزيده‌ امام‌ شود؟

9 ـ قوس‌ تيراندازي‌ او در عالم‌ امكان‌، قوس‌ صعود و نزول‌ اشياء است‌ ؛ و تير آن‌ قوس‌ كه‌ پرتا مي‌شود عالم‌ قضاء و قدر است‌.

10 ـ اي‌ دشمن‌ مخالف‌ ! تو براي‌ ولايت‌ او متذكّر سندي‌ شو كه‌ متن‌ آن‌ سند به‌ نصّ خدا و رسول‌ خدا و به‌ خبر صحيح‌ آمده‌ است‌.

11 ـ در آن‌ زماني‌ كه‌ احمد در خمّ غدير، علي‌ را آورده‌، و بر روي‌ جهاز شتران‌ او را بلند كرد.

12 ـ گفت‌: هر كس‌ كه‌ من‌ مولاي‌ او هستم‌ پس‌ بنابراين‌ علي‌ براي‌ او مولَي‌ و مَفَرّ است‌.

13 ـ علي‌ شير خداست‌ در وقتي‌ كه‌ شدّت‌ و قهّاريّت‌ نموده‌ و صيحه‌ زند ؛ و پدر يتيمان‌ است‌ در وقتي‌ كه‌ جود و احسان‌ نمايد.

14 ـ محبّت‌ او مبدأ پيدايش‌ جنَّت‌ الخُلود و بهشت‌ نعيم‌ است‌ ؛ و بغض‌ او منشأ پيدايش‌ آتش‌ و دوزخ‌ است‌.

15 ـ كيست‌ كه‌ از براي‌ او زوجة‌ مصاحبي‌ همچون‌ فاطمه‌ زهرا باشد؟ و براي‌ او فرزندي‌ همچون‌ حسين‌ و حسن‌ بوده‌ باشد؟

16 ـ ديوان‌ دانش‌ها و حكمت‌ها در عالم‌ از وجود او صادر شده‌ است‌، و طومار موعظه‌ها و عبرت‌ها در وجود او منطوي‌ است‌.

17 ـ او خاك‌ نشنين‌ ابوتراب‌ است‌ ؛ و امّا گنجينه‌هاي‌ جهان‌ در نزد او همچون‌ خاك‌ و كلوخ‌ بی‌ارزش‌ است‌.

‌ ـ رضي‌ الله‌ عنهم‌ ـ بودند، و هيچ‌ كس‌ را براي‌ نماز و دفن‌ فاطمه‌ خبر نكردند».

و در رجال‌ شيخ‌ حرّ عاملي‌ از كَشّي‌ با اسناد متّصل‌ خود از زرارة‌، از أبو جعفر از پدرش‌، از جدّش‌، از عليّ بن‌ أبيطالب‌ عليه‌ السّلام‌ آورده‌ است‌ كه‌: قَالَ‌: ضَاقَتِ الارضُ بِسَبْعَةٍ برهِمْ تُرْزَقُونَ وَ بِهِم‌ تُنْصَرُونَ وَ بِهِمْ تُمْطَرُونَ ؛ مِنْهُمْ سَلْمَانُ وَالمِقْدَادُ وَ أبُوذَرّ وَ عَمَّارٌ وَ حُذَيفَةُ ـ رحمة‌ الله‌ عَلَيْهِمْ ـ وَ أَنا إمَامُهُمْ. وَ هُمُ الَّذِين‌ صَلُّوا عَلَي‌ فَاطِمَةِ.[26]

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين،

و لعنة الله على اعداآئهم اجمعين،

من الآن الى قيام يوم الدين، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

يا ايها الذين آمنوا لا تقدموا بين يدى الله و رسوله و اتقوا الله ان الله سميع عليم - يا ايها الذين آمنوا لا ترفعوا اصواتكم فوق صوت النبى و لا تجهروا له بالقول كجهر بعضكم لبعض ان تحبط اعمالكم و انتم لا تشعرون‏ا. [27]

«اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! در مقابل خدا و رسول او از آنها سبقت نگيريد و تقدم مجوئيد، و از خدا بپرهيزيد كه خداوند شنوا و داناست.اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! بالاتر و بلندتر از صداى پيغمبر صداى خود را بالا نبريد، و با او با صداى بلند همچنان كه بعضى از شما با بعض ديگر مخاطبه مى‏كنند، مخاطبه منمائيد كه اين عمل موجب نابودى اعمال شما مى‏شود بدون آنكه بفهميد» !

فطرت و عقل و شرع به انسان دستور مى‏دهند كه در كارى كه بر عهده انسان نيست، دخالت كردن غلط است.يعنى قواى سه‏گانه: قلب و عقل و دين همه بر اين مطلب اتفاق دارند كه دخالت كردن در امور دينى و شرعى كه از حيطه ادراك و دائره سعه انسان بيرون است، اشتباه و مفاسدى به بار مى‏آورد.

تعيين امام نمودن، يعنى اختيار معنوى: قلبى و روحى و عقلى و طبيعى جامعه مردم را به دست‏شخص مبتلا به آراء نفسانى و افكار شيطانى همانند ساير افراد مردم‏

كه مبتلا به هواى نفس و غلبه شهوات هستند، دادن از منطق عقل خارج است زيرا بنا بر منطق قرآن كريم پيوسته بايد حق، مرجع و مدار عمل باشد، و تعيين آن با حق است، و انتخاب امام بر اساس اهواء و آراء مردم كه متكى بر تمايلات نفسانيه است و اعتماد بر حق ندارد نمى‏تواند ميزان براى تشخيص وصول به واقع و استجلاب واقعيت‏باشد.و اگر بنا باشد تعيين امام به دست مردم باشد و عزل و نصب او در صورت خطا و عصيان، و يا در صورت استقامت و عدم خطا، به آراء مردم تحقق پذيرد، در اين صورت در واقع و حقيقت امر، مردم، امام امام خود مى‏باشند.و نتيجه كه تابع اخس مقدمتين است، آن واقعيت را در سطح افكار نازله مردم تنزل مى‏دهد.يعنى در حقيقت آن واقعيت و معنى و ربط با عالم امر از بين مى‏رود، و فقط همين نظريات عادى و عامى مردم، راهبر و راهنماى توده خواهد شد، در حالى كه مى‏دانيم امامت از ولايت جدا نيست، و سياست پيوسته با معنويت و حقيقت ربط با عالم ملكوت توام است.

ابيات ابن حماد عبدي درعدم جواز انتخاب امام

اين حقيقت را ابن حماد عبدى شاعر اهل بيت در ابيات خود، خوب با بيان صغرى و كبرى و نتيجه مطلوبه آورده است آنجا كه گويد:

و قالوا رسول الله ما اختار بعده         اماما و لكنا لانفسنا اخترنا 1

اقمنا اماما ان اقام على الهدى         اطعنا و ان ضل الهداية قومنا 2

فقلنا اذن انتم امام امامكم         بحمد من الرحمن تهتم و لا تهنا 3

و لكننا اخترنا الذى اختار ربنا         لنا يوم خم ما اعتدينا و لا حلنا 4

سيجمعنا يوم القيامة ربنا         فتجزون ما قلتم و نجزى الذى قلنا 5

هدمتم بايديكم قواعد دينكم         و دين على غير القواعد لا يبنى 6

و نحن على نور من الله واضح         فيا رب زدنا منك نورا و ثبتنا7 [28]

1- مخالفين ما مى‏گويند: رسول خدا پس از خود براى امامت كسى را اختيار نكرد، و ليكن ما خودمان براى خود انتخاب مى‏كنيم.

2- ما امام و رهبرى را منصوب مى‏كنيم، و او را بر پا مى‏داريم، اگر بر راه‏

صواب و درست مردم را حركت داد، از او اطاعت مى‏كنيم، و اگر از راه هدايت گم و گمراه شد، ما او را مستقيم و راست و استوار مى‏سازيم.

3- ما به آنها مى‏گوئيم: بنابراين شما امام امام خودتان هستيد كه در گمراهى و ضلالت متحيرانه مى‏رويد، و اما ما متحيرانه هيچگاه در گمراهى گم نمى‏شويم و نابود نمى‏گرديم.

4- و ليكن ما اختيار كرديم آن كس را كه پروردگار ما براى ما، در روز غدير خم انتخاب كرد، نه ما تجاوز و تعدى كرديم و نه حيله و مكر بكار زديم.

5- پروردگار ما، بين ما و شما در روز قيامت جمع مى‏كند، آنگاه شما را پاداش بر طبق گفتارتان مى‏دهد، و ما را پاداش بر طبق گفتارمان.

6- شما با دست‏خودتان قواعد و پايه‏هاى دين خود را فرو ريختيد! و دين بر غير پايه و اساس، ممكن نيست‏بنا شود.

7- و ما با نورى از جانب خداوند هستيم كه روشن و آشكار است، پس اى پروردگار ما از جانب خودت اين نور را زياد گردان! و ما را در اين صراط ثابت‏بدار» !