امتناع مرد خثعمي از بيعت با امير المومنين مگر با شرط سنت شيخين

بعد ابن‌ قتيبه‌، مطلب‌ را ادامه‌ مي‌دهد، تا اينكه‌ مي‌گويد: فَبَايَعُوهُ عَلَي‌ التَّسلِيمِ وَالرِّضا، وَ شَرَط‌ عَلَيْهِمْ كِتَابَ اللهِ وَ سُنَّةَ رَسُولِهِ صَلَّي‌ الله‌ عليه‌ (وآله‌) وسلّم‌، فَجَاءَهُ رَجُلٌ مِن‌ خُثْعَمِ فَقَالَ لَهُ عَلِيٌّ: بَايِع‌ عَلَي‌ كِتَابِ اللهِ وَ سَنَّةِ نَبِيِّهِ! قَالَ: ل‌! وَلَكِن‌ اُبَايِعُكَ عَلَي‌ كِتَابِ اللهِ وَ سُنَّةِ نَبِيهِ وَ سُنَّةِ أبي‌ بَكْرٍ وَ عُمَرَ. فَقَالَ عَلَيٌّ: وَ مَا يَدْخُلُ سُنَّةُ أي‌ بَكْرٍ وَ عُمَرَ مَعَ كِتابِ اللهِ وَ سُنَّةِ نَبِيهِ؟ إنَّمَا كَانَا عَامِلَيْنِ بِالحَقِّ حَيْثُ عَمِلاً. فَأبَي‌ الخُثعَمِيُّ الاءّ‌ سُنَّةَ أبي‌ بَكرٍ وَ عُمَرَ، وَ أبي‌ عَلِيُّ أنْ يُبَايِعَهُ ال‌ عَلَي‌ كِتَابِ اللهِ وَ سُنَّةِ نَبِيِّهِ صَلّي‌ الله‌ عليه‌ (وآله‌) وسلّم‌.

فَقَالَ لَهُ حَيْثُ ألحَّ عَلَيْهِ: تُبَايِعُ؟ قَالَ: لا، إلا‌ عَلَي‌ مَا ذَكَرْتُ لَكَ! فَقَالَ لَهُ عَلِيُّ: أمَا وَاللَهِ لَكَأني‌ بِكَ قَدْ نَفَرْتَ فِي‌ هَذِهِ الفِتْنَةِ وَ كَأنِّي‌ بِحَوافِرِ خَيْلَي‌ قَدْ شَدَّخَتْ وَجْهَكَ! فَلَحِقَ بِالخَوارِج‌ فَقُتِلَ يَوْمَ النَّهْرُوانِ.

اصحاب‌ آن‌ حضرت‌ را ببينيم‌ بدست‌ مي‌آوريم‌ كه‌ اصولاً اگر كسي‌ داراي‌ منهاج‌ علي‌ نبود نمي‌توانست‌ جزو اصحاب‌ او قرار گيرد و خواه‌ و ناخواه‌ طَرد مي‌شد و جَوِّ معنويّت‌ و اصالتِ آن‌ حضرت‌ و پيروان‌ واقعيش‌ چنين‌ فردي‌ را در خود نمي‌پذيرفت‌. آن‌ حضرت‌ كراراً مي‌فرمود: مقصودما خداست‌ و برقراري‌ عدل‌، و در اين‌ راه‌ تلاش‌ مي‌كنيم‌ تا اجل‌ ما برسد. ما هدفي‌ غير از اين‌ نداريم‌، ما در انتظار رياست‌ و تقدّم‌ نيستيم‌.

أبوذرّ غفاري‌ آن‌ يار راستين‌ و مجاهد نستوه‌، و آن‌ صحابي‌ عظيم‌ و جليل‌ القدر رسول‌ گرامي‌، يك‌ تنه‌ در شام‌ در برابر مظالم‌ معاويه‌ ايستاد و پس‌ از ارسال‌ او را با زجر و شكنجه‌ به‌ مدينه‌، تنها در برابر عثمان‌ مظالم‌ او را برشمرد.

مورّج‌ جليل‌ و محدّث‌ كبير و منجّم‌ عظيم‌: مسعودي‌ در «مروج‌ الذهب‌» تبعيد أبوذر را به‌ ربذه‌ مرقوم‌ داشته‌ است‌ و گفته‌ است‌ كه‌ عثمان‌ از مشايعت‌ وي‌ منع‌ كرده‌ است‌، و گفته‌ است‌ كه‌: علي‌ و حسنين‌ عليهم‌ السّلام‌ و عقيل‌ و عبدالله‌ بن‌ جعفر و عمّار ياسر از او مشايعت‌ كردند. و اين‌ مشايعت‌ بر عثمان‌ گران‌ آمد تا آنكه‌ گويد: فَلَمَّا رَجَعَ عَلِيُّ، اسْتَقْبَلَهُ النَّاسُ فَقَالُوا: إنَّ أميرالمؤمنين‌ عَلَيْكَ غَضْبَانُ لِتَشّييعِكَ أباذَرٍّ، فَقَالَ عَلِيُّ: غَضَبَ الخَيْلِ عَلَي‌ اللُّجْمِ[3]و[4]

«چون‌ علي‌ از مشايعت‌ أبوذرّ بازگشت‌، مردم‌ او را استقبال‌ كرده‌ گفتند: أميرالمؤمنين‌ عثمان‌ بر تو به‌ علّت‌ مشايعتي‌ كه‌ از أبوذرّ نموده‌اي‌ غضبناك‌ است‌‌! علي‌ گفت‌: غضب‌ كرده‌ است‌ همانند غضب‌ اسبان‌ بر لجام‌هاي‌ خود». يعني‌ غضب‌ او بي‌نتيجه‌ و ثمر است‌.

و چون‌ در شبانگاه‌ عثمان‌ را ديدار مي‌كند عثمان‌ مفصّلاً به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ اعتراض‌ دارد ؛ از جمله‌ عثمان‌ مي‌گويد: چرا امر مرا ردّ كرده‌اي‌؟! حضرت‌ مي‌فرمايد: ردّ نكرده‌ام‌! عثمان‌ مي‌گويد: آيا به‌ تو ابلاغ‌ نشده‌ است‌ كه‌: من‌ مردم‌ را از ملاقات‌ با أبوذرّ و از مشايعت‌ او نهي‌ كرده‌ام‌؟ حضرت‌ مي‌فرمايد: أو كُلُّ مَا

أَمَرتُنَا بِهِ مِن‌ شَي‌ءٍ نَرَي‌ طَاعَةً لِلَّهِ وَالحَقَّ فِي‌ خِلافِهِ اتَّبَعْنَا فِيهَ أمْرَكَ ‌؟! بِاللَهِ لا‌ تَفْعَل‌؟[5]

دَرِ خانه‌ انداختند.

اُم‌ سلمه‌: زوجة‌ پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ دستور داد تا او را در منزل‌ خود (منزل‌ امّ سلمه‌) آوردند. و چون‌ عمّار هم‌ پيمان‌ با قبيلة‌ بنو مُغيره‌ بود، بنو مُغيره‌ بر عثمان‌ خشمناك‌ شدند. همينكه‌ عثمان‌ براي‌ نماز ظهر از منزل‌ بيرون‌ رفت‌، هشام‌ بن‌ وليد بن‌ مغيره‌، سر راه‌ او را گرفت‌ و گفت‌: سوگند به‌ خدا اگر از اين‌ ضربت‌، عمّار بميرد، من‌ مرد بزرگي‌ را از بني‌ اُميّه‌ خواهم‌ كشت‌. عثمان‌ گفت‌: تو آنجا نيستي‌.

سپس‌ عثمان‌ به‌ مسجد آمد، ديد علي‌ در مسجد است‌ ؛ سرش‌ به‌ شدّت‌ درد مي‌كند و دستمال‌ بسته‌ است‌. عثمان‌ گفت‌: سوگند به‌ خدا اي‌ أبوالحسن‌ نمي‌دانم‌ آيا آرزوي‌ مرگ‌ تو را داشته‌ باشم‌ يا آرزوي‌ زندگي‌ تو را؟ سوگند به‌ خدا اگر تو بميري‌ من‌ دوست‌ ندارم‌ پس‌ از تو براي‌ غير تو زنده‌ باشم‌! چون‌ همانند تو كسي‌ را نمي‌يابم‌. و اگر زنده‌ باشي‌ پيوسته‌ يك‌ طاغي‌ را مي‌يابم‌ كه‌ تو را نردبان‌ و بازوي‌ خود گرفته‌ است‌ و كهف‌ و ملجأ و پناه‌ خود قرار داده‌ است‌ ؛ هيچ‌ مانعي‌ براي‌ من‌ نسبت‌ به‌ از بين‌ بردن‌ او نيست‌ مگر موقعيّتي‌ كه‌ او در نزد تو دارد و موقعيّتي‌ كه‌ تو در نزد او داري‌! و بنابراين‌ مثال‌ من‌ با تو، مثل‌ پسر عاقّ است‌ با پدر خود. اگر پسر بميرد، او را به‌ فراق‌ خود مصيبت‌ زده‌ و دردناك‌ مي‌كند، و اگر زنده‌ باشد مخالفت‌ و عصيان‌ او مي‌نمايد. آخر يا راه‌ سلامت‌ پيش‌ گير تا ما نيز راه‌ مسالمت‌ را بپيمائيم‌! و يا راه‌ جنگ‌ و ستيز را تا ما نيز به‌ جنگ‌ و ستيز درآئيم‌! مرا بين‌ آسمان‌ و زمين‌ بلا تكليف‌ مگذار! سوگند به‌ خدا اگر مرا بكشي‌ همانند من‌ كسي‌ را نمي‌يابي‌ كه‌ بجاي‌ من‌ بنشيند! و اگر من‌ تو را بكشم‌ همانند تو كسي‌ نمي‌يابم‌ كه‌ مقام‌ و موقعيّت‌ تو را داشته‌ باشد! و آن‌ كس‌ كه‌ فتنه‌ را ابتدا كرده‌ است‌ هيچگاه‌ به‌ ولايت‌ أمر اُمّت‌ نمي‌رسد!

علي‌ گفت‌: در اين‌ سخناني‌ كه‌ داشتي‌ هر يك‌ را پاسخي‌ است‌، وليكن‌ اينك‌ من‌ گرفتار سردرد خودم‌ هستيم‌ از پاسخ‌ گفتن‌ به‌ گفتار تو! من‌ همان‌ جمله‌اي‌ را مي‌گويم‌ كه‌ عبد صالح‌ گفت‌: فَصَبرُّ جمِيلٌ وَاللَهُ الْمُسْتَعانُ عَلَي‌ مَا تَصُفُونَ.[7]و[8]

خطبه امير المومنين عليه السلام در تغيير سنت‌هاي خلاف

چون‌ خلافت‌ به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ رسيد كمر همّت‌ بست‌ تا جائي‌ كه‌ ميّسر است‌ بدعت‌ها را براندازد و اوضاع‌ را طبق‌ زمان‌ رسول‌ الله‌ و بر نهج‌ سيرة‌ رسول‌ الله‌ گرداند، و از جمله‌ زمين‌هايي‌ را كه‌ عثمان‌ بخشيده‌ بود، به‌ بيت‌ المال‌ برگردانيد. خودش‌ در دومين‌ روزي‌ كه‌ به‌ خلافت‌ رسيد و مردم‌ مدينه‌ با او بيعت‌ كردند به‌ خطبه‌ برخاست‌ و گفت‌: ألا كُلُّ قَطِيعَةِ أقْطَعَهَا عُثْمَانُ وَ كُلُّ مَالِ أعْطَاهُ مِن‌ مَالِ اللَهِ فَهُوَ مُرْدُودٌ فِي‌ بَيْتِ المَالِ ؛ فَإنَّ الحَقَّ القَدِيمَ لايُبْطلُهُ شَي‌ءٌ. وَاللَهِ لوْ وَجَدْتُهُ قدْ تُزُوِّجَ بِه‌ النِّساءُ وَ مُلِكَ بِهِ الامَآءُ،لَرَدَدْتُهُ ؛ فَإنَّ فِي‌ العَدْلِ سَعَةً، وَ مَن‌ ضَاقَ عَلَيْهِ العَدْلُ فَالجَوْرُ عَلَيْهِ أضْيَقُ.[9]

عامّه‌ تشكيل‌ مي‌دادند كه‌ جدّاً از حقّانيّت‌ شيخين‌ و از حقّانيّت‌ سنّتهاي‌ ايشان‌ دفع‌ مي‌كردند. و آنها را شيعه‌ گويند، به‌ جهت‌ آنست‌ كه‌ در مقابل‌ طرفداران‌ عثمان‌ از معاويه‌ و دستيارانش‌ و مروانيان‌ و مخالفان‌، طرفدار آن‌ حضرت‌ بودند و خلافت‌ آن‌ حضرت‌ را در مرتبة‌ چهارم‌ صحيح‌ مي‌دانستند. و لذا در امر و نهي‌ و جهاد تابع‌ آن‌ حضرت‌ بودند با آنكه‌ در تمام‌ آداب‌ و سنن‌ از شيخين‌ پيروي‌ داشتند. نه‌ آنكه‌ آن‌ حضرت‌ ار خليفة‌ اوّل‌ و واقعي‌ رسول‌ خدا بدانند و پيروي‌ از او را پيروي‌ از مام‌ امامت‌ و ولايت‌ منصوب‌ از ناحية‌ خدا تلقّي‌ كنند. فلهذا حضرت‌ در خطبة‌ خود صريحاً مي‌فرمايد: اگر من‌ مي‌خواستم‌ سنّت‌ شيخين‌ و بالاخصّ عُمَر را بردارم‌ لشكر من‌ از هم‌ مي‌پاشيد و همه‌ متفرّق‌ مي‌شدند و دست‌ از ياري‌ من‌ بر مي‌داشتند.

محمّد بن‌ يعقبوب‌ كليني‌ در «روضة‌ كافي‌» از عليّ بن‌ ابراهيم‌، از پدرش‌، از حمّاد بن‌ عيسي‌، از ابراهيم‌ بن‌ عثمان‌، از سُلَيم‌ بن‌ قيس‌ هِلالي‌ روايت‌ مي‌كند كه‌: أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ خطبه‌ خواندند و حمد خدا و ثناي‌ او را بجاي‌ آورده‌ و بر پيامبر درود فرستادند و پس‌ از آن‌ گفتند: ألَا إنَّ أخْوَفَ مَا أخافُ عَليْكُم‌ خُلَّتَانِ: اتَّبَاعُ الهَوَي‌ وَ طُولُ الامَلِ. امّا اتِّباعُ الهَوَي‌ قَيَصُدُّ عَنِ الحَقِّ‌، وَ أمّا طُولُ الامَلِ فَيُنسِي‌ الآخِرَةِ تا مي‌رسد به‌ اينجا كه‌ مي‌گويد:

انِّي‌ سَمِعْتُ رَسُولَ الله‌ صَلَّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ يَقُولُ: كَيْفَ أنتُم‌ إذَا لَبَسَتكُمْ فِتَنةٌ يَربُو فِيهَا الصَغيرُ، وَ يَهْرُمُ فِيهَا الكَبيرُ، يَجْرِي‌ النَّاسُ عَلَيْهَا وَ يَتَّخِذُونَهَا سُنَّةً، فَإذَا غَيِّرَ مِنْهَا شَي‌ءٌ قِيلَ: قَدْ غُيِّرَتِ السُّنَةُ، وَ قَدْ أتَي‌ النّاسُ مُنكَراً. ثُمَّ تَشْتَدُّ البَلِيَّةُ وَ تُسْبَي‌ الدُّرِيَّةُ وَ تَدْفُهُمُ الفِتْنَةُ كَمَا تَدُقُ النّارُ الحَطَبَ وَ كَمَا تَدُقُّ الرَّحَي‌ بِثُقَالِهَا، وَ يَتَفَقَّهُونَ لِغَيْرِا للهِ، وَ يَتَعَلَّمُونَ لِغَيْرِ العَمَلِ، وَ يَطْلَبُونَ الدُّنيَا بِأعْمَالِ الآخِرَةِ.

ثُمَّ أَقْبَلَ بِوَجْهِهِ وَ حَوْلَهُ نَاسُّ مِن‌ أهْلِ بَيْتِهِ وَ خَاصِّيَتِهِ وَ شِيعَتِهِ فَقَالَ: قَدْ عَمِلَتِالوُل‌ةُ قَبْلِي‌ أعْمَالاً خَالَفُوا فِيهَا رَسُولَ اللهِ صَلَّي‌ الله‌ عَليه‌ وَآله‌ و سلّم‌ مُتَعَمِّدِينَ لِخِلافَةِ، نَاقِضِينَ لِعَهْدِهِ، مُغَيِّرينَ لِسُنَّةِ، وَ لَوْ حَمَلْتُ النَّاسُ عَلَي‌ تَرْكِهَا وَ حَوَّلْتُها إلَي‌ موَاضِعِهَا وَ الَي‌ مَا كَانَت‌ فِي‌ عَهْدِ رَسُولِ اللهِ صَلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ لَتَفِرَّقَ عَنِّي‌ جُندِي‌ حَتَّي‌ أبقَي‌ وَحْدِي‌ أو قَلِيلٌ مِن‌ شِيعَتِي‌ الَّذِينَ عَرَفُوا فَضْلِي‌ وَ فَرْضَ إمَامَتي‌ مِن‌ كِتابِ اللهِ عَزَّوَجَلَّ وَ سُنَّةِ رَسُولِ اللهِ صَلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌.

شبهه‌ و خطاب‌ اندازد، و بقدري‌ به‌ طول‌ انجامد كه‌ صغير در آن‌ فتنه‌ رشد كند و بزرگ‌ شود، و كبير در آن‌ فتنه‌ پير گردد، و مردم‌ در آن‌ فتنه‌ امور خود را طبق‌ آن‌ قرار دهند و آنرا سنّت‌ شمارند بطوري‌ كه‌ اگر مختصري‌ از آن‌ تغيير كند بگويند: سنّت‌ تغيير كرده‌ است‌، و مردم‌ كار زشتي‌ بجاي‌ آورده‌اند. و سپس‌ فتنه‌ شديد گردد و ذَراري‌ و كودكان‌ را به‌ اسارت‌ ببرند، و فتنه‌ چنان‌ ايشان‌ را در هم‌ كوبد و خُرد كند همانطور كه‌ آتش‌ هيزم‌ را خرد كند و همانطور كه‌ آسيا بواسطة‌ سنگ‌ زيرينش‌ دانه‌ها را خُرد كند و بشكند. مردم‌ براي‌ غير خدا فقيه‌ مي‌شوند، و براي‌ غير عمل‌ ياد مي‌گيرند. و با أعمال‌ آخرتي‌ دنبال‌ دنيا مي‌روند و دنيا را طلب‌ مي‌نمايند.

سپس‌ حضرت‌ با چهرة‌ خود رو كردند به‌ جماعتي‌ از اهل‌ بيت‌ خود و خواصّ خود و شيعة‌ خود كه‌ گرداگرد او بودند و گفتند: واليان‌ و اميران‌ پيش‌ از من‌ كارهائي‌ را انجام‌ داده‌اند كه‌ در آن‌ مخالفت‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ را كرده‌اند و در مخالفت‌ با رسول‌ الله‌ تعمّد داشته‌اند. پيمان‌ و عهد رسول‌ الله‌ را شكسته‌اند و سُنّت‌ او را تغيير داده‌اند. و اگر من‌ مردم‌ را وادار كنم‌ بر اينكه‌ آنها را ترك‌ كنند و آن‌ بدعت‌ها را به‌ سُنّت‌ هاي‌ اوّليّة‌ خود برگردانم‌ و در مواضع‌ خودش‌ بگذارم‌ و به‌ همان‌ حالي‌ قرار دهم‌ كه‌ در عهد رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ بوده‌ است‌، لشگر من‌ از من‌ مي‌پاشند تا جائي‌ كه‌ من‌ يكّه‌ و تنها مي‌مانم‌ يا با اندكي‌ از شيعيان‌ خود كه‌ فضل‌ مرا شناخته‌اند و لزوم‌ امامت‌ مرا از كتاب‌ خدا و سنّت‌ پيامبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ واله‌ وسلّم‌ دانسته‌اند».

آنگاه‌ حضرت‌ نام‌ بسياري‌ از بدعت‌ها را مي‌برند و يكايك‌ را بر مي‌شمرند و سپس‌ مي‌فرمايند: اگر من‌ اينها را تغيير دهم‌ و به‌ كتاب‌ خدا و سُنّت‌ پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ برگردانم‌ إذاً لَتَفَرَّقُوا عَنِّي‌ در آن‌ وقت‌ همه‌ از من‌ جدا مي‌شوند و متفرّق‌ مي‌گردند. آنگاه‌ مي‌فرمايد: وَاللهِ لَقَدْ أمَرْتُ النَّاسَ أن‌ ل‌ يَجْتَمِعُوا فِي‌ شَهرِ رَمضانَ إل‌ فِي‌ فَرِيضَدٍ، و أعْلَمَتهُم‌ أنَّ اجتماعَهُمْ فِي‌ النَّوافِلَ بِدعَةٌ فَتَنَادَي‌ بَعْضُ أهْلِ عَسْكَرِي‌ مِمَّن‌ يُقَاتِلُ مَعِي‌: يَا أهْلَ الإسْل‌مِ غُيِّرَتْ سُنَّةٌ عُمَرَ، يَنْهَانَا عَنِ الصَّلَاةِ فِي‌ شَهْرِ رَمَضَانَ تَطَوُّعاً،[10] وَ لَقَدْ خِفْتُ أن‌ يَثُورُوا في‌ ناحِيَةِ جَانِبِ عَسكَرِي‌، مَا لَقِيقُ مِن‌

هَذِهِ الاُمَّةِ مِنَ الفُرقَةِ وَ طَاعَةِ أئِمَةِ الضَّلالَةِ وَ الدُّعَاةِ إلَي‌ النّار ـ الخطبة‌.[11]

ديدة‌ تمسخّر نگريست‌ و بعد از آن‌ طبق‌ رويّة‌ پادشاهان‌، يزيد را به‌ امارت‌ نشانده‌ و براي‌ او از مردم‌ بيعت‌ گرفت‌. و اسلامي‌ را كه‌ با جهاد رسول‌ الله‌ و افرادي‌ همانند حمزه‌ و جعفر و عليّ بن‌ أبيطالب‌ عليه‌ السّلام‌ بر پا ايستاده‌ بود منهدم‌ و مضمحلّ كرد و بكلّي‌ آئين‌ محمّدي‌ و سنّت‌ احمدي‌ را برانداخت‌. و طبق‌ گفتار خودش‌ روزه‌ و نماز و حجّ و زكات‌ را براي‌ مردم‌ دانست‌، و سياست‌ امپراطوري‌ و كسرائي‌ را بر عرب‌ و عموم‌ مسلمين‌ جاري‌ ساخت‌. و حتّي‌ كار به‌ جائي‌ رسيد كه‌ نه‌ تنها مردم‌ شرف‌ و فضل‌ علي‌ را نمي‌شناختند و سوابق‌ او را در اسلام‌ نمي‌دانستند بلكه‌ او را يك‌ مرد متجاوز و متعدّي‌ تلقّي‌ كرده‌ و به‌ ديدة‌ منكَر بر او مي‌نگريستند. حقيقت‌ نبوّت‌ كه‌ در ولايت‌ متجّلي‌ بود دستخوش‌ نسيان‌ شد و از اسلام‌ جز اسمي‌ و از قرآن‌ جز رسمي‌ و درسي‌ باقي‌ نماند. يعني‌ در واقع‌ امر، زمينه‌ اينطور پيش‌ مي‌رفت‌ كه‌ اسلام‌ به‌ صورت‌ يك‌ پديده‌ و حادثة‌ تاريخي‌ آمده‌ و به‌ مرور زمان‌ محو شده‌ و اثر خود را از دست‌ داده‌ است‌.

قيام عملي سيدالشهداء و قيام علمي حضرت صادق عليهماسلام‌الله به فرياد اسلام رسيد

در اينجا اسلام‌ و آئين‌ محمّدي‌ نياز مُبرَم‌ به‌ دو تكان‌ داشت‌: تكان‌ عملي‌ و تكان‌ علمي‌.

تكان‌ عملي‌ توسّط‌ حضرت‌ سيّد الشهدا حسين‌ بن‌ عليّ عليه‌ السّلام‌ صورت‌ گرفت‌، و چون‌ صاعقه‌ دستگاه‌ سلطنت‌ جائره‌ را تكان‌ داد، و همچون‌ بُركان‌ و كوه‌ آتشفشان‌ غوغا كرد، و فرياد و صُراخ‌ آن‌ حضرت‌ به‌ طوري‌ شديد بود كه‌ هر مرده‌ را زنده‌ و هر خواب‌ را بيدار كر، و عملاً نشان‌ داد كه‌ آئين‌ و رسم‌ محمّدي‌ تبيدل‌ به‌ حكومت‌ طاغوتي‌ شده‌ و دنياي‌ بين‌ چين‌ و بين‌ آن‌ طرف‌ مصر و آفريقا به‌ نام‌ اسلام‌ در آتش‌ بيداد ستمگران‌ ضد اسلام‌ ومعاند با اسلام‌ كه‌ سنّت‌هاي‌ جاهلي‌ را بجاي‌ سنّت‌هاي‌ محمّدي‌ نشانده‌اند، مي‌سوزد و طائر بلند پرواز صدق‌ و امانت‌ و ايثار و ولايت‌ و محبّت‌ در دست‌ صيّاد خون‌آشام‌ گرفتار است‌. و براي‌ اين‌ تكان‌ و اين‌ اعلام‌ هيچ‌ راهي‌ عالي‌تر و نقشه‌اي‌ والاتر و فكري‌ صائب‌تر و خط‌ مَشيي‌ راستين‌تر و مستقيم‌تر از منهاج‌ سيّد الشّهداء معقول‌ نيست‌. او با انتخاب‌ اين‌ قيام‌ آتشين‌، و اين‌ عشق‌ شعله‌ور جهان‌ سوز ضربه‌ را زد به‌ آنجا كه‌ بايد بزند، و با خطبة‌ خود راه‌ و هدف‌ و برنامه‌ و مقصد خود را مشخّص‌ نموده‌ و اعلام‌ كرد:

اللَهُمَّ إنَّكَ تَعْلَمُ أنَّهُ لَمْ يَكُنْ مَا كَانَ مِنَّا تَنَافُساً فِي‌ سُلْطانٍ، وَ لا‌ التِمَاساً

مِن‌ فُضُولِ الحُطَامِ، وَلَكِنْ لِنَرَي‌ المَعَالِمَ مِن‌ دِينِكَ، وَ نَظْهِرَ الإصْلَاحَ فِي‌ بِلَادِكَ، وَ يَأمَنَ المَظْلُومُونَ مِن‌ عِبَادِكَ، وَ يُعْمَلُ بِفَرائِضِكَ وَ سُنَنِكَ وَ أحْكَامِكَ.

فَإنْ لَمْ تَنْصُرُونَا وَ تَنصِفُونَا قَوِيَ الظَّلَمَةُ عَلَيْكُمْ وَ عَمِلُوا فِي‌ إطفَاءِ نُورِ نَبِيِّكُمْ، وَ حَسْبُنَا اللهُ وَ عَلَيْهِ تَوَكَّلْنَا وَ إِلَيْهِ أَنَبْنَا وَ إِلَيْهِ الْمَصِيرُ.[17]

خود را از علم‌ خود بهره‌مند ساخت‌ و برمواليان‌ و خاصّان‌ خود اسرار علوم‌ و مخفيّات‌ دانشت‌ را افاضه‌ كرد، و پس‌ از آن‌ به‌ عراق‌ آمد و مدّتي‌ در آنجا اقامه‌ نمود، به‌ هيچ‌ وجه‌ متعرّض‌ امارت‌ و حكومت‌ نشد و با هيچكس‌ در خلافت‌ منازعه‌ نكرد. آري‌ كسي‌ كه‌ در درياي‌ بيكران‌ معرفت‌ غرق‌ شود طمع‌ در شطّ ندارد، و كسي‌ كه‌ به‌ أعلاء نقطة‌ حقيقت‌ ارتفاع‌ يابد از سقوط‌ و نزول‌ درجات‌ دنيوي‌ ترس‌ و واهمه‌ ندارد، و گفته‌اند كه‌: كسي‌ كه‌ با خدا انس‌ گيرد از مردم‌ وحشت‌ دارد، و كسي‌ كه‌ به‌ غير خدا انس‌ گيرد قوّة‌ خياليّه‌ و وسواس‌ خرمن‌ هستي‌ و شرف‌ او را به‌ غارت‌ خواهد برد».

احمد أمين‌ مصري‌ با آنكه‌ نسبت‌ به‌ شيعه‌ بدبين‌ و حتّي‌ اتّهاماتي‌ به‌ آنها مي‌زند، دربارة‌ حضرت‌ صادق‌ عيه‌ السّلام‌ پس‌ از بيان‌ همين‌ مطالب‌ از شهرستاني‌ مي‌گويد: إنَّهُ مِن‌ أوْسَعِ النّاس‌ عِلْماً و اطّلاعاً، و به‌ جهت‌ صدقش‌ به‌ صادق‌ ملقّب‌ شد، بين‌ سنة‌ 83 تا 148 زندگي‌ كرد. و با آنكه‌ قصد رياست‌ را نداشت‌ معذلك‌ منصور دوانيقي‌ از اذيّت‌ و آزار او خودداري‌ نكرد. آن‌ حضرت‌ باغ‌ نيكوئي‌ در مدينه‌ داشت‌ كه‌ تمام‌ دانشمندان‌ با اختلاف‌ آراء و مذاهبشان‌ در آنجا به‌ حضرت‌ روي‌ مي‌آوردند. و روايت‌ كرده‌اند كه‌ از شاگردان‌ او أبوحنيفه‌ و مالك‌ بن‌ أنس‌، دو فقيه‌ مشهور بوده‌اند. و واصل‌ بن‌ عطاء معتزلي‌ و جابربن‌ حيّان‌ شيمي‌ دان‌ معروف‌ از شاگردان‌ او بوده‌اند. آنگاه‌ احمد امين‌ بعضي‌ از جملات‌ آن‌ حضرت‌ را در باب‌ اراده‌ و قضا و قدر نقل‌ مي‌كند و از سعة‌ علم‌ و وفور دانشت‌ آن‌ حضرت‌ تحسين‌ مي‌نمايد.[19] باري‌ دربارة‌ قيام‌ سيّد الشّهداء عملاً و قيام‌ حضرت‌ صادق‌ علماً و ربط‌ اين‌ دو قيام‌ به‌ همديگر بايد كتابها نوشته‌ شود تا حقيقت‌ امر مغلوم‌ گردد. و اينك‌ ما در اينجا سرنخي‌ به‌ دست‌ اربا تحقيق‌ داديم‌ تا خود دنبال‌ كرده‌ و عظمت‌ آنرا دريابند.

و الحمد لله‌ و له‌ الشكر اين‌ جلد هشتم‌ از امام‌ شناسي‌ از دورة‌ علوم‌ و معارف‌ اسلام‌ در روز دوازدهم‌ شهر رمضان‌ يكهزار و چهارصد و پنج‌ هجريّه‌ قمريّه‌ در شهر مقدّس‌ مشهد رضوي‌ ـ علي‌ ثاوية‌ آلاف‌ التحيّة‌ و السّلام‌ ـ به‌ پايان‌ رسيد و الحمد لله‌ وَحْدَهُ و صلّي‌ الله‌ علي‌ رسوله‌ وآله‌.