روايات‌ ابن‌ اثير در «اسد الغابة‌» دربارۀ احتجاج‌ به‌ حديث‌ غدير در رحبه‌

و همچنين ابن اثير در ترجمه احوال ابو زينب ابن عوف انصارى آورده است كه: اصبغ بن نباته گفته است كه: نشد على الناس: من سمع رسول الله صلى الله عليه (و آله) و سلم يقول يوم غدير خم ما قال الا قام.فقام بضعة عشر فيهم ابو ايوب الانصارى، و ابو زينب، فقالوا: نشهد انا سمعنا رسول الله صلى الله عليه (و آله) و سلم و اخذ بيدك يوم غدير خم فرفعها، فقال:

الستم تشهدون انى قد بلغت و نصحت؟ قالوا: نشهد انك قد بلغت و نصحت! قال: الا ان الله عز و جل وليى و انا ولى المؤمنين، فمن كنت مولاه فهذا على مولاه! اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و احب من احبه، و اعن من اعانه، و ابغض من ابغضه.اخرجه ابو موسى. [1]

و ابن حجر عسقلانى از طريق ابن عقده با دو سند مختلف از اصبغ بن نباته مضمون اين حديث را روايت كرده است. [2]

و همچنين ابن اثير در احوال ابو قدامه انصارى با سند متصل خود از ابو طفيل روايت كرده است كه او مى‏گويد: ما در نزد على رضى الله عنه بوديم و او گفت: من با سوگند به خداوند تعالى از شما مى‏خواهم كه هر كس در روز غدير خم حضور داشته ست‏برخيزد.و هفده نفر برخاستند كه در ميان آنها ابو قدامه انصارى بود و گفتند: ما با رسول خدا صلى الله عليه (و آله) و سلم از حجة الوداع برمى‏گشتيم تا اينكه چون ظهر فرا رسيد، آنحضرت بيرون آمد و دستور داد درخت‏هائى را كه در آنجا بود بهم بستند و پارچه بر روى آنها كشيدند و پس از آن اعلان نماز در داد.ما براى نماز بيرون شديم و نماز را بجاى آورديم، و سپس رسول خدا حمد و ثناى

‏الهى را بجاى آورد و گفت: ايها الناس! اتعلمون ان الله عز و جل مولاى و انا مولى المؤمنين، و انى اولى بكم من انفسكم؟ - يقول ذلك مرارا - قلنا: نعم و هو آخذ بيدك، يقول: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه - ثلاث مرات - .

عدوى گويد: اين ابو قدامه كه رواى روايت است، فرزند حارث است و در غزوه احد حضور داشته و مردانگى‏هائى بهمرسانيده است، و حيات داشت تا در زمان صفين در ركاب على عليه السلام شهيد شد، و از او اولادى باقى نماند.او گويد: نسب او چنين است: ابو قدامة بن حارث از بنى عبد مناة از بنى عبيد.و گفته شده است: ابو قدامة بن سهل بن حارث بن جعدبة بن ثعلبة بن سالم بن مالك بن واقف بوده است.و اين حديث و نسب او را بدينگونه ابو موسى تخريج كرده است. [3]و اين حديث را ابن حجر عسقلانى از طريق ابن عقده در كتاب خود: الموالاة فى حديث الغدير روايت كرده است.[4]

و همچنين ابن اثير در احوالات امير المؤمنين عليه السلام با سند متصل خود از عبد الرحمن بن ابى ليلى عين حديثى را كه از احمد حنبل در  صفحه  119
آورديم و در آن بود كه: ابن ابى ليلى مى‏گفت: دوازده نفر بدرى برخاستند و شهادت دادند و گويا من دارم يكى از آنها را مى‏بينم كه در بدن او سراويل است، روايت كرده است و در پايان روايت گويد: و مثل اين حديث را برآء بن عازب آورده است، و اين جمله را اضافه آورده است كه: و عمر بن خطاب گفت: يابن ابى طالب! اصبحت اليوم ولى كل مؤمن. [5]

«اى پسر ابو طالب! تو در امروز ولى هر مؤمن شدى‏» !

و شيخ الاسلام حموئى با همين عبارت از احمد حنبل با سند خود از ابى ليلى آورده است. [6]

و ملا على متقى در «كنز العمال‏» كه اين حديث را از ابن ابى ليلى روايت مى‏كند، در ذيلش مى‏گويد: و كتم قوم، فما فنوا من الدنيا الا عموا و برصوا [7]

«و جماعتى در رحبه از شهادت خوددارى كردند، و از دنيا نرفتند مگر آنكه كور شدند و پيس شدند.»

و همچنين ابن اثير در ترجمه احوال ناجية بن عمرو از طريق ابو نعيم و ابو موسى مدائنى با سلسله سند خود از عمرو بن عبد الله بن يعلى بن مرة، از پدرش از جدش، يعلى روايت مى‏كند كه: شنيدم رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه.

و چون على عليه السلام به كوفه وارد شد، مردم را به سؤال با سوگند طلبيد و ده و اندى نفر برخاستند و شهادت دادند كه در بين آنها ابو ايوب انصارى صاحب منزلى كه رسول خدا در مدينه در آن وارد شدند و ديگر ناجية بن عمرو خزاعى بودند. [8]

و ابن حجر عسقلانى از كتاب «موالات‏» ابن عقده، اين حديث را نيز روايت كرده است. [9]

روايت‌ أبونعيم‌ اصفهاني‌ در «حلية‌ الاوليا» دربارۀ احتجاج‌ به‌ حديث‌ غدير

ابو نعيم اصفهانى با سند متصل خود از عميرة بن سعد آورده است كه او گفت: من شاهد بودم كه على عليه السلام بر فراز منبر اصحاب رسول خدا را با سوگند به خدا مورد استفهام قرار داده بود، و در ميان آنها ابو سعيد و ابو هريره و انس بن مالك بودند، و ايشان دور منبر بودند، و على عليه السلام گفت:

نشدتكم بالله هل سمعتم رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: من كنت مولاه فعلى مولاه؟ ! فقاموا كلهم فقالوا: اللهم نعم.و قعد رجل، فقال: ما منعك ان تقوم؟ قال: يا امير المؤمنين! كبرت و نسيت.

فقال: اللهم ان كان كاذبا فاضربه ببلاء حسن، قال: فما مات حتى راينا بين

‏عينيه نكتة بيضاء، لا تواريها العمامة. [10]

«من از شما با قسم به خدا مى‏پرسم: آيا شنيديد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه؟ همه برخاستند و گفتند: آرى! بار پروردگارا.و يك مرد نشست و برنخاست.حضرت به او گفت: چرا برنخاستى؟ ! گفت: اى امير مؤمنان! پير شدم و فراموش كرده‏ام!

حضرت گفت: بار پروردگارا! اگر اين مرد دروغ مى‏گويد: او را به بلاى نيكوئى مبتلا كن! راوى روايت كه عميرة بن سعد است مى‏گويد: آنمرد نمرد مگر اينكه ما در بين دو چشم او نقطه سفيدى را ديديم كه عمامه سرش آن را نمى‏پوشانيد» .

اين مرد همچنانكه كه در روايات كثيرى آمده است انس بن مالك بود، و مراد از آن نكته سفيد، پيدايش مرض پيسى است در پيشانى او كه بقدرى او را كريه و قبيح المنظره نمود كه نمى‏توانست‏براى پنهان كردن آن، عمامه خود را پايين بكشد، زيرا اين نكته سپيد ميان دو چشمش بود.

علامه امينى پس از نقل اين حديث از «حليه‏» ابو نعيم، در تعليقه گويد: لفظ حسن در گفتار آنحضرت كه مى‏گويد: او را به بلاى نيكوئى مبتلا كن، از زيادى راويان و يا ناسخان حديث است، زيرا آنچه به اين مرد كه انس رسيد به قرينه احاديث ديگر، كورى و يا پيسى بوده است، و اين مرض براى او نقمت‏بوده است، كه در پى آمد آن گفتار دروغش، از نسيان مسبب از پيرى به او رسيده است، و اين بلاء حسن و ابتلاء نيكو نيست.چگونه؟ و مراد از آن بلآء، فضيحت و رسوائى است، و خود انس به اين مطلب تكيه داشت و كرارا بيان مى‏كرد كه اين بدبختى من و نكبت و قبح منظر در اثر دعاى امير المؤمنين است. [11]

و شيخ سليمان قندوزى حنفى نيز از حافظ ابو نعيم اصفهانى در «حلية

‏الاولياء» از ابو طفيل در احتجاج به حديث غدير در روز رحبه و مناشده امير المؤمنين عليه السلام حديث مفصلى نقل مى‏كند و در آن تعداد اصحابى را كه شهادت دادند، هفده نفر ذكر مى‏كند كه از ايشانند: خزيمة بن ثابت، سهل بن سعد، عدى بن حاتم، عقبه بن عامر، ابو ايوب انصارى، ابو سعيد خدرى، ابو شريح خزاعى، ابو قدامه انصارى، ابو ليلى، و ابو الهيثم بن تيهان.و سپس آن بزرگواران، خصوصيات روز غدير خم با سفارش پيامبر درباره ثقلين: كتاب خدا و عترت و درباره ولايت را گواهى مى‏دهند. [12]

روايت‌ خطيب‌ خوارزم‌ و بيان‌ معني‌ مناشده‌

و موفق بن احمد: خطيب خوارزم با سند متصل خود، از سعيد بن وهب، و عبد خير روايت كرده است كه ايشان مناشده امير المؤمنين عليه السلام و پاسخ اصحاب رسول خدا به لفظ فقام عدة من اصحاب النبى صلى الله عليه و آله و حكايت‏حديث موالات را بيان كرده‏اند.

و پس از آن گويد: يقال: نشدتك الله، و ناشدتك الله، و انشدتك بالله، اى سالتك به و طلبت اليك.و هو مجاز قولهم: نشد الضالة ينشدها اذا طلبها.و انشدها اذا عرفها. [13]

«چون گفته شود: نشدتك الله، و يا ناشدتك الله، و يا انشدتك بالله در هر سه صورت معناى آن اينست كه: من بحق خدا از تو مى‏پرسم و از تو طلب مى‏كنم.و اين استعمال مجازى است از گفتار عرب كه مى‏گويد: نشد الضالة ينشدها يعنى از حيوان گم شده جويا شد و آنرا پى‏جوئى و طلب نمود.و چون بگويد: انشد الضالة يعنى آن را معرفى كرد و خصوصيات آنرا شناسانيد.»

و اين اثير در ترجمه احوال عبد الرحمن بن مدلج آورده است كه: ابن عقده با اسناد خود از ابو غيلان: سعد بن طالب، از ابو اسحق، از عمرو بن ذى مر و يزيد بن يثيع و سعيد بن وهب و هانئ بن هانى روايت كرده است - و ابو اسحق گويد: كسانى را كه اين حديث را براى من روايت كرده‏اند، نمى‏توانم به شمارش درآورم -

كه: على عليه السلام در رحبه مردم را به مناشده طلبيد كه: هر كس از رسول خدا شنيده است: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، شهادت دهد.جماعتى برخاستند و شهادت دادند كه از رسول الله شنيده‏اند، و كتم قوم فما خرجوا من الدنيا حتى عموا و اصابتهم آفة، منهم يزيد بن وديعة و عبد الرحمن بن مدلج.اخرجه ابو موسى. [14]

«و جماعتى نيز كتمان كردند، و آنها از دنيا نرفتند مگر آنكه كور شدند و آفتى به آنها رسيد.و از اين جماعت است‏يزيد بن وديعه و عبد الرحمن بن مدلج‏» .

بارى بحث ما در احتجاج به حديث غدير در رحبه، پايان مى‏يابد.و اين احتجاج را بطور مشروح‏تر و مفصل‏تر آورديم، زيرا از همه احتجاج‏ها مهم‏تر و استناد به آن مسلم‏تر و در كتب شايع‏تر است.ما كتابى را در حديث و تاريخ و سيره نمى‏يابيم مگر آنكه از احتجاج رحبه كوفه سخنى به ميان آورده است.فلهذا از نقطه‏نظر احتجاج و استناد به آن با مسلميت آن در نزد ارباب تاريخ و سير، حائز اهميت‏خاصى است.

و بالاخص آنچه در متن آورديم از كتب عامه بود تا برادران شيعى ما بر مسلميت مطلب در نزد خصم مطلع شوند، و برادران عامه ما نيز بدانند كه اين مطالب در مدارك معتبره كتب خود آنهاست و واقعيت امر پوشيده نيست، گر چه عامه و اكثريت‏بر خلاف باشند.و اينست‏حق و هو احق ان يتبع.و با وجود اين سند و اين دلالت در حديث غدير، چگونه عمر در وقت مردنش مى‏گويد: اگر ابو عبيده جراح زنده بود من خلافت را به او مى‏سپردم و در روز قيامت‏به خدا مى‏گفتم: رسول تو گفته است كه: او امين امت است.

چگونه او اين بحر بى‏كران فضائل و مناقبى را كه از رسول خدا صلى الله عليه و آله درباره

امير المؤمنين عليه السلام شنيده بود فراموش كرد؟ و يا خود را به فراموشى سپرد؟ و هر يك از اين فضائل هزار مرتبه و بيشتر از قول رسول الله: هذا امين الامة [15] بر فرض

‏صحت صدورش، قوى‏تر و قاطع‏تر و براى احتجاج و استدلال، برهانى‏تر و كوبنده‏تر است. او نمى‏توانست در روز قيامت‏به خدايش بگويد: من خلافت را به على سپردم چون خودم با اين دو گوشم شنيدم و با اين دو چشمم ديدم كه على را بر فراز منبر، دست‏هاى او را بلند كرده و به امت اسلام از مهاجر و انصار مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه، و انصر من نصره، و اخذل من خذله، و اعن من اعانه، و احب من احبه و ابغض من ابغضه.

و چون خودم در آن روز با گفتارم كه: بخ بخ لك يا بن ابيطالب! اصبحت مولاى و مولى كل مؤمن و مؤمنة اعتراف به امارت و ولايت و حكومت و اولويت او در اوامر و نواهى و احكام و سياسات و معاملات، بر خودم كردم، ديگر نمى‏توانم نقض آن عهد كنم، و بدين جهت‏خلافت را به او سپردم، بلكه از غصب خلافت در دوران پيشين توبه و عذرخواهى كردم!

مى‏كنيم:

حافظ كبير: ابو عبد الله محمد بن عبد الله معروف به حاكم نيشابورى متوفى در سنه 405 هجرى در «مستدرك‏» خود با سند متصل خود از رفاعة بن اياس ضبى، از پدرش، از جدش، روايت كرده است كه قال: كنا مع على يوم الجمل فبعث الى طلحة بن عبيد الله ان القنى.فاتاه طلحة، فقال: نشدتك الله هل سمعت رسول الله صلى الله عليه و آله يقول: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ قال: نعم: قال: فلم تقاتلنى؟ ! قال: لم اذكر: قال: فانصرف طلحة.[16]

«جد رفاعة بن اياس مى‏گويد: من با على در روز جمل بوديم، و على فرستاد به دنبال طلحه و پيام داد كه: مرا ملاقات كن.طلحه به نزد على آمد.على عليه السلام گفت: من با سوگند به خدا از تو مى‏پرسم: آيا شنيدى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه.اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ !

طلحه گفت: آرى! على عليه السلام گفت: پس چرا با من جنگ مى‏كنى؟ ! طلحه گفت: به خاطر نداشتم! و بنابراين از كارزار منصرف شد (و يا اينكه از نزد حضرت برگشت) .

و اخطب خطباى خوارزم، موفق بن احمد، با سند خود از حاكم نيشابورى: حافظ ابو عبد الله، عين اين روايت را سندا و متنا آورده است، و در آخرش دارد: فانصرف طلحة و لم يرد جوابا. [17]

يعنى «طلحه از نزد على عليه السلام برگشت و پاسخى به آنحضرت نداد» .

و سبط ابن جوزى، بدين عبارت آورده است كه: و فى رواية ان عليا عليه السلام قال لطلحة:

نشدتك الله! الم تسمع رسول الله صلى الله عليه (و آله) و سلم يقول: من كنت مولاه فعلى مولاه؟ ! فقال: بلى و الله.ثم انصرف عنه. [18]

«و در روايتى چنين وارد است كه على عليه السلام به طلحه گفت: من با سوگند به

‏خدا از تو مى‏پرسم، آيا نشنيده‏اى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه؟ ! طلحه گفت: سوگند به خدا آرى شنيده‏ام.و سپس از حضرت منصرف شد» .

و اين روايت را هيثمى از طريق بزار [19] و ابن حجر عسقلانى از طريق نسائى [20] آورده‏اند.

و ابو الحسن على بن حسين مسعودى متوفى در سنه 346 هجريه بدينطور آورده است كه چون مكالمه و احتجاج حضرت با زبير تمام شد و زبير برگشت،

ثم نادى على رضى الله عنه طلحة حين رجع الزبير: يا ابا محمد! ما الذى اخرجك؟ ! قال: الطلب بدم عثمان!

قال على: قتل الله اولانا بدم عثمان.اما سمعت رسول الله يقول: اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه؟ و انت اول من بايعنى ثم نكثت، و قد قال الله عز و جل: «و من نكث فانما ينكث على نفسه‏» [21] فقال: استغفر الله.ثم رجع. [22]

«و چون زبير برگشت، على عليه السلام طلحه را فرا خواند و صدا زد: اى ابا محمد! چه باعث‏شده است كه خروج كردى؟ ! طلحه گفت: خوانخواهى عثمان.على عليه السلام گفت: خداوند بكشد هر كدام از ما را كه در خون عثمان بيشتر سهيم بوده‏ايم.آيا نشنيدى كه رسول خدا مى‏گفت: خداوندا! تو ولايت آن كس را داشته باش كه او ولايت على را بر عهده گرفته است، و دشمن بدار آن كس را كه با على دشمنى كند؟ و تو اولين كسى هستى كه با من بيعت كردى و سپس بيعت‏خود را شكستى، و خداوند عز و جل مى‏فرمايد: «پس كسيكه بيعت‏خود را بشكند او اقدام بر شكستن بر عليه نفس خود كرده است‏» ؟ طلحه گفت: از خدا آمرزش

‏مى‏طلبم.و سپس بازگشت‏» .

و اما احتجاج امير المؤمنين عليه السلام و بازگشت زبير به نحو ديگرى است.

مسعودى چنين گويد: چون دو صف آراسته شد، على عليه السلام بر روى بغله رسول خدا صلى الله عليه و آله بدون سلاح و زره و كلاه خود نشسته و به ميان دو صف آمد و ندا در داد: اى زبير! به سوى من بيا.زبير با تمام تجهيزات جنگى از شمشير و خود و زره و غيرها به سوى على آمد.

و چون به عائشه گفتند: على زبير را طلبيده و زبير به سوى على رفت، گفت: واثكلك يا اسماء! [23] «اى اسمآء! تو به عزاى زبير نشستى! اى واى بر تو!» و چون به او گفتند: على بدون تجهيزات جنگى و با خلع سلاح آمده است، آرام گرفت.على و زبير با يكديگر معانقه كردند.آنگاه على عليه السلام به او گفت: اى واى بر تو اى زبير! باعث‏خروج تو چيست؟ !

زبير گفت: خونخواهى عثمان! حضرت فرمود: خداوند بكشد هر كدام از ما را كه در ريختن خون او سهيم‏تريم! اى زبير آيا به خاطر ندارى روزى را كه من رسول خدا صلى الله عليه و آله را در بنى بياضة ملاقات كردم و پيغمبر بر روى الاغش سوار بود و آنحضرت به من خنديد و من نيز به او خنديدم، و تو با رسول خدا بودى و تو گفتى: يا رسول الله! ما يدع على زهوه (اى رسول خدا! على دست از مزاح و باطل‏گوئى خود برنمى‏دارد)، و حضرت به تو فرمود: ليس به زهو (در على باطل‏گوئى و سخن غير حق نيست) .آنگاه رسول خدا گفت: اتحبه يا زبير (اى زبير! آيا تو على را دوست دارى؟) تو در پاسخ گفتى: آرى سوگند به خدا من او را دوست دارم!

فقال لك: انك و الله ستقاتله و انت له ظالم (آنگاه رسول خدا به تو گفت: سوگند به خداوند كه تو با او جنگ مى‏كنى در حاليكه تو نسبت‏به حق او ستم كرده‏اى) ! زبير گفت: از خدا آمرزش مى‏طلبم، سوگند به خدا اگر اين داستانى را كه بيان كردى من به خاطر داشتم براى منازعه با تو بيرون نمى‏شدم!

حضرت فرمود: اى زبير! برگرد! زبير گفت: الآن چگونه مى‏توانم برگردم و قد

التقت ‏حلقتا البطان [24] امر مشكل شده و شدت يافته است، دو صف آمده شده و با اين جمعيت فراهم آورده شده به دست ما، راه بازگشت نيست، اين بازگشت، سوگند به خدا لكه ننگى است كه هيچگاه شسته نخواهد شد) .

حضرت فرمود: يا زبير! ارجع بالعار قبل ان تجمع العار و النار (اى زبير! اين ننگ را بر خود نخر و برگرد پيش از آنكه روزى آيد و در آنجا هم ننگ و هم آتش قيامت از دو سو تو را در برگيرد)

منصرف‌ شدن‌ زبير از جنگ‌ و كشته‌ شدن‌ او غيلَةً

.زبير بازگشت و با خود اين ابيات را مى‏خواند:

اخترت عارا على نار مؤججة         ما ان يقوم لها خلق من الطين 1

نادى على بامر لست اجهله         عار لعمرك فى الدنيا و فى الدين 2

فقلت: حسبك من عذل ابا حسن         فبعض هذا الذى قد قلت‏يكفينى [25] 3

1- «من عار را بر آتش افروخته شده اختيار كردم، آن آتشى كه مخلوق آفريده شده از گل تاب مقاومت آنرا ندارد.

2- على مرا به امرى متنبه كرد كه من جاهل به آن نبودم، سوگند به جان تو آن امرى بود كه هم براى دنيا ننگ بود و هم براى دين.

3- من به على گفتم: اى ابو الحسن من سخن تو را شنيدم و به گوش جان خريدم، ديگر دست از ملامت من بردار، اين گفتارى كه با من داشتى، بعضى از آن براى توجه و تنبه و آگاهى من كافى است‏» .

مسعودى مى‏گويد: زبير پس از گفتگوهائى كه بين او و بين پسرش عبد الله رد و بدل شد و شجاعتى را كه در ميدان از خود نشان داد، از جنگ منصرف شد، و از صحنه خارج شد، و حركت كرد تا به زمين وادى السباع رسيد.و احنف بن قيس كه از بنى تميم بود در ميان قوم خود رفته و اعتزال اختيار كرده بود.مردى به نزد

احنف آمد و به او خبر داد كه اينك در اينجا زبير است كه دارد از اين سرزمين عبور مى‏كند.احنف گفت: من با زبير چه كارى بايد بكنم؟ او ميان دو گروه بزرگ از مردم را جمع كرده كه با يكديگر جنگ كنند و برخى برخى را بكشند، و اينك خودش بطور سلامت‏به منزل خود باز مى‏گردد.

چند نفر از بنو تميم خود را به زبير رساندند و از ميان آنها عمرو بن جرموز سبقت كرده و خود را به زبير رسانيد، در حاليكه زبير پياده شده بود و آماده نماز بود (و به او گفت: آيا تو امام من مى‏شوى يا من امام تو شوم؟) و زبير امام او براى نماز شد.عمرو بن جرموز در حال نماز زبير را كشت در سن هفتاد و پنج‏سالگى.و بعضى گفته‏اند: احنف بن قيس بواسطه افرادى كه از قوم خود گسيل داشت زبير را كشته است و در حقيقت او قاتل زبير است.

عمرو بن جرموز شمشير و انگشترى و سر زبير را نزد امير المؤمنين عليه السلام آورد، و بعضى گفته‏اند: سر را نياورده است. حضرت فرمود: سيف طالما حلا الكرب عن (وجه) رسول الله صلى الله عليه و آله لكنه الحين و مصارع السوء، و قاتل ابن صفية فى النار.[26]

«چون چشم حضرت به شمشير زبير افتاد فرمود: اين شمشيرى است كه چه بسيار در مدت‏هاى دراز، غصه و اندوه را از (چهره) رسول خدا زدوده است و برطرف نموده است، و ليكن محنت و هلاكت‏به رو در افتادن و زمين خوردن در لغزشگاه‏هاى ناپسند، كار زبير را بدينجا كشانيد، و كشنده پسر صفيه (زبير) در آتش است‏» .

براى آنكه زبير را غيلة و غفلة كشت، و در اسلام فتك نيامده است و كشتن به طور غفلت كه در امروز آنرا ترور نامند جائز نيست.و علاوه در كشتن زبير خودسرى نموده و بدون دستور امام او را كشته است.زبير اينك دست از جنگ برداشته و به راه ديگر مى‏رفت، به چه مجوز شرعى بدون اجازه امام او را كشت؟

و اما سرگذشت طلحه اينطور شد كه: او با جماعتى از اصحابش مشغول جنگ

‏شد، و لشكر جمل را دعوت به صبر و پايدارى مى‏كرد، تا اينكه مروان بن حكم كه از اعضاء همان لشگر خودش بود، تيرى به زانوى او پرتاب كرد، و آنقدر خون آمد تا جان سپرد. مروان مى‏گويد: من مى‏دانستم كه طلحه، مردم را به كشتن عثمان دعوت مى‏كرد و از مسببين قتل عثمان بود، در اين صورت براى خونخواهى از او هيچ فرصتى را مناسب‏تر از آن روز نديدم، تيرى پرتاب به او كردم و يكى از قاتلان عثمان را از پاى درآوردم.

يعقوبى مى‏گويد: طلحة بن عبيد الله، در معركه كارزار و گيراگير جنگ كشته شد.مروان بن حكم او را با تيرى هدف گرفت و به روى زمين انداخت و گفت: من درباره خونخواهى عثمان از طلحه، تاخير امر را از امروز جايز نمى‏دانم و من طلحه را كشتم.

چون طلحه به روى زمين افتاد، گفت: قسم به خدا من هيچوقت مانند امروز نديدم كه شيخى از شيوخ قريش اينطور خونش ضايع شود.سوگند به خدا من در هيچ موقفى نايستادم مگر آنكه پيش از آن، جاى قدم خود را ديده‏ام، الا در اين موقف كه بدون بصيرت آمده‏ام. [27]

و مسعودى مى‏گويد: چون مروان بن حكم، طلحه را در ميدان نبرد ديد، گفت: براى من تفاوتى ندارد به اين طرف تير افكنم يا به آنطرف: جيش على و يا جيش بصره.و تيرى به اكحل طلحه زد و او را شكست. [28]

مى‏دانيد؟) و با لفظ مولى به من خطاب مى‏كنيد؟ آنها گفتند: ما از رسول خدا شنيده‏ايم كه در روز غدير خم مى‏فرمود: من كنت مولاه فعلى مولاه.

استشهاد أبو أيّوب‌ انصاري‌ و همراهان‌ او به‌ حديث‌ غدير

على بن عيسى اربلى در «كشف الغمه‏» احاديثى را در منقبت امير المؤمنين عليه السلام از حافظ ابو بكر احمد بن موسى بن مردويه روايت مى‏كند، و در ابتدايش مى‏گويد: و اما ما رواه الحافظ ابو بكر احمد بن موسى بن مردويه فانا اذكره على سياقته، و ماتوفيقي الا بالله عليه توكلت واليه انيب[29] و سپس شروع به فضائل مى‏كند تا مى‏رسد به آنكه مى‏گويد: از رياح بن حرث [30] روايت است كه او مى‏گويد: من در رحبه با امير المؤمنين عليه السلام بودم كه يك قافله كوچكى وارد شدند تا اينكه در رحبه بار انداخته و پياده شدند، و پس از آن بطور پياده، روى آورده و به نزد على عليه السلام آمدند و گفتند: السلام عليك يا امير المؤمنين و رحمة الله و بركاته حضرت فرمود: ايشان چه كسانى هستند؟ آنها گفتند: مواليك يا امير المؤمنين (اى امير مؤمنان! ما مواليان تو هستيم!)

رياح مى‏گويد: من به امير المؤمنين نظر كردم و او مى‏خنديد و مى‏گفت: من اين و انتم قوم عرب؟ (از كجا هستيد و چگونه موالى من هستيد در حاليكه شما عرب مى‏باشيد؟) ايشان گفتند: ما از رسول خدا صلى الله عليه و آله در روز غدير خم در حاليكه بازوى تو را گرفته بود شنيديم كه گفت:

ايها الناس! الست اولى بالمؤمنين من انفسهم؟ ! قلنا: بلى يا رسول الله! فقال: ان الله مولاى، و انا مولى المؤمنين، و على مولى من كنت مولاه، اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه. [31]

امير المؤمنين عليه السلام به ايشان گفت: آيا شما بدين كلام گويا هستيد؟ گفتند:

آرى! فرمود: و علاوه بر گفتار، شهادت هم بر اين مطلب مى‏دهيد؟ گفتند: آرى.حضرت بآنها فرمود: صدقتم (راست گفته‏ايد) .

آن جماعت رفتند و من هم به دنبال آنها رفتم و به يك نفر از آنها گفتم: اى بنده خدا! شما چه كسانى هستيد؟ ! گفتند: ما جماعتى هستيم از انصار، و اين مرد ابو ايوب صاحب منزل رسول خدا صلى الله عليه و آله است.من دست ابو ايوب را گرفتم و بر او سلام كردم و مصافحه نمودم. [32]

و در همين مطلب از حبيب بن يسار از ابو رميله روايت‏شده است كه: يك قافله چهار نفرى به نزد على عليه السلام آمدند و در رحبه پياده شدند و پس از آن به آنحضرت روى آورده و گفتند: السلام عليك يا امير المؤمنين و رحمة الله و بركاته! حضرت فرمود: و عليكم السلام! انى اقبل الركب (از كجا اين قافله آمده است؟)

گفتند: اقبل مواليك من ارض كذا و كذا (مواليان تو از فلان و فلان زمين آمده‏اند) .حضرت فرمود: انى انتم موالى (شما چطور مواليان من هستيد؟ !) گفتند: از رسول خدا صلى الله عليه و آله شنيديم كه در روز غدير خم مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه. اللهم وال من والاه، و عاد من عاداه. [33]

‏هستند؟ دوازده نفر برخاستند كه از آنها بود: قيس بن ثابت‏بن شماس و هاشم بن عتبة و حبيب بن بديل بن ورقاء و گواهى دادند كه آنها از پيغمبر صلى الله عليه و آله شنيده‏اند كه مى‏گفت: من كنت مولاه فعلى مولاه.و اين حديث را ابو موسى تخريج كرده است. [34]

و شيخنا الاجل: ابو عمرو محمد كشى در «رجال‏» خود، پس از نقل مضمون اين حديث را از منهال بن عمرو، از زر بن حبيش، و بيان كردن عنوان شهود را به نام‏هاى: خالد بن زيد: ابو ايوب و خزيمة بن ثابت ذوالشهادتين و قيس بن سعد بن عبادة و عبد الله بن بديل بن ورقآء، گويد: على عليه السلام به انس بن مالك و براء بن عازب گفت: چرا شما برنخاستيد براى آنكه شهادت دهيد؟ چون همانطور كه اين گروه شنيده‏اند شما هم شنيده‏ايد! و پس از آن گفت: بار پروردگارا اگر كتمان آنها از روى معاندت باشد آنها را مبتلا كن!

براء بن عازب كور شد، و دو پاى انس بن مالك را پيسى فرا گرفت.اما انس پس از اين ابتلاء سوگند ياد كرد كه ديگر منقبتى را از على بن ابيطالب هيچگاه كتمان نكند، و فضيلتى را پنهان ندارد.و اما براء بن عازب به علت نابينائى از منزل خودش مى‏پرسيد و به او مى‏گفتند: در فلان جاست.و او مى‏گفت: چگونه راه را پيدا كند كسيكه دعوت و نفرين على بن ابيطالب به او رسيده است؟ [35]

علامه امينى نام كسانى را در قافله كه شهادت به ولايت دادند و در تواريخ به آن، روز ركبان گويند، و پس از آن نام كسانى را كه كتمان كرده‏اند بدين ترتيب آورده است: اما شهود:

1- ابو الهيثم بن تيهان كه در غزوه بدر حضور داشته است.

2- ابو ايوب: خالد بن زيد انصارى.

3 - حبيب بن بديل بن ورقاء خزاعى.

4- خزيمة بن ثابت ذو الشهادتين كه در غزوه بدر حضور داشته و در صفين شهيد شده است.

5- عبد الله بن بديل بن ورقاء كه در صفين شهيد شده است.

6- عمار بن ياسر كشته شده جماعت‏ستمكار در صفين او در غزوه بدر حضور داشته است.

7- قيس بن ثابت‏بن شماس انصارى.

8- قيس بن سعد بن عباده خزرجى انصارى.

9- هاشم مرقال بن عتبة لوادار امير المؤمنين و شهيد در صفين.

و اما نام كسانى كه از شهادت كتمان نمودند، برحسب ضبط كتب تاريخ عبارت است از:

1- ابو حمزة: انس بن مالك متوفى در سنه 90 و يا 91 و يا 93.

2- برآء عازب انصارى متوفى در سنه 71 و يا 72.

3- جرير بن عبد الله بجلى متوفى در سنه 51 و يا 54.

4- زيد بن ارقم خزرجى متوفى در سنه 66 و يا 68.

5- عبد الرحمن بن مدلج.

6- يزيد بن وديعة. [36]

داستان را از اولش نقل مى‏كنيم و سپس به استشهاد امير المؤمنين عليه السلام به حديث غدير مى‏پردازيم.اين داستان مفصلا در كتاب تابعى عظيم الشان سليم بن قيس هلالى كوفى كه از اعاظم اصحاب آنحضرت است و جلالت و وثاقت و امانت و صداقت او در نقل، در ميان خاصه و عامه جاى گفتگو نيست، آمده است:

بگذار و به ما رد كن تا - اى پسر عموى ما - ما آنها را بكشيم، و در اينصورت ما به خلافت‏با تو بيعت مى‏كنيم و امر ولايت و امارت را به تو مى‏سپاريم! اين يك سؤال.

و اما سؤال دوم آنست كه: جواسيس من به من خبر داده‏اند و نامه‏هائى نيز از اولياى عثمان از كسانيكه با تو هستند و به نفع تو مى‏جنگند - و ما چنين مى‏پنداريم كه جسد آنها با توست و به راى تو گوش فرا مى‏دهند و به امر تو راضى هستند، و ليكن انديشه و خاطره آنها با ماست و دل آنها در نزد ماست - به من رسيده است كه تو نسبت‏به ابو بكر و عمر، اظهار محبت مى‏كنى و بر آنها رحمت مى‏فرستى، و ليكن از ذكر نام عثمان خوددارى مى‏كنى، نه رحمت مى‏فرستى و نه لعنت مى‏كنى! (و در روايتى است كه: نه سب مى‏كنى و نه برائت مى‏جوئى!)

و به من چنين رسيده است كه تو وقتى كه با همرازان خبيث‏خودت شيعيان و پيروان خاص متعصب و دروغگوى خودت، خلوت مى‏نمائى، در نزد ايشان از ابو بكر و عمر و عثمان برائت مى‏جوئى و آنها را لعنت مى‏كنى و ادعا دارى كه تو وصى رسول الله در امت او و خليفه و جانشين او در ميان مردم هستى و خداوند عز و جل اطاعت امر تو را بر مؤمنين واجب كرده است و به ولايت تو در كتاب خود و سنت پيامبرش امر كرده است، و خداوند محمد را امر كرده است كه در ميان امت اين امر را به پا بدارد، و بر محمد اين آيه را فرستاده است:

يا ايها الرسول بلغ ما انزل اليك من ربك و ان لم تفعل فما بلغت رسالته و الله يعصمك من الناس. [37] و رسول او، طائفه قريش و انصار و بنى اميه را در غدير خم گرد آورد (و در روايت ديگرى است كه امية را در غدير خم گرد آورد) و آنچه را كه از طرف خدا به او درباره تو وحى شده بود تبليغ كرد، و امر كرد كه شاهدان به غائبان برسانند، و پيغمبر به مردم اخبار كرد كه انك اولى بهم من انفسهم، و انك منه بمنزلة هارون من موسى.

و نيز چنين به من رسيده است كه تو هيچوقت‏خطبه‏اى نمى‏خوانى مگر آنكه

‏قبل از آنكه از منبر خود فرود آئى مى‏گويى:

و الله انى لاولى الناس بالناس، و ما زلت مظلوما منذ قبض رسول الله.

(سوگند به خدا من از مردم به آنها سزاوارترم، و پيوسته من از روزى كه رسول خدا رحلت كرد مظلوم بوده‏ام) .

اگر اين گفتارى كه از تو به من رسيده است‏حق باشد، هر آينه ستمى را كه ابو بكر و عمر نسبت‏به تو كرده‏اند از ستم عثمان بيشتر بوده است.چون اينطور به من رسيده است كه تو مى‏گوئى: رسول خدا در وقتى كه رحلت كرد و ما بر جنازه او حاضر بوديم، عمر رفت و با ابو بكر بيعت كرد، و از تو نظريه‏اى نخواست و مشورتى ننمود.و اين دو نفر (ابو بكر و عمر) با انصار با حق تو و حجت تو و قرابت تو نسبت‏به رسول خدا محاجه و مخاصمه نمودند و با اين استدلال پيروز شدند، و اگر امر ولايت را به تو مى‏سپردند و با تو بيعت مى‏كردند، سريعترين كسيكه به سوى تو مى‏آمد و اجابت مى‏كرد عثمان بود، به جهت قرابتى كه تو با او داشتى و حقى كه بر او داشتى، چون عثمان پسر عموى تو و پسر عمه تو بود!

و پس از آن ابو بكر در وقت مردنش، خلافت را به عمر واگذار كرد و در حين استخلاف و وصيت‏براى او، از تو صلاحديد نخواست و مشورت ننمود، و سپس عمر تو را در ميان شش نفر در شورى قرار داد، و از آن شورى جميع مهاجرين و انصار و غير آنها را خارج كرد.و شما امر خود را در روز سوم كه ملاحظه نموديد مردم اجتماع كرده‏اند و شمشيرها آماده كرده‏اند و قسم خورده‏اند كه اگر خورشيد غروب كند و شما يكنفر را براى ولايت انتخاب نكنيد گردن‏هاى شما را مى‏زنند و امر عمر و وصيت او را درباره شما تنفيذ مى‏كنند، به عبد الرحمن بن عوف سپرديد، و ابن عوف با عثمان بيعت كرد و شما هم با او بيعت نموديد! و پس از آن عثمان محصور شد و از شما يارى خواست و او را يارى نكرديد، و شما را فرا خواند و اجابت ننموديد، در حاليكه بيعت‏با او در عهده شما و در ذمه شما بود.

و شما اى جماعت مهاجرين و انصار همگى حاضر و شاهد بوديد، و راه را براى آمدن مصريان باز گذاشتيد تا آمدند و عثمان را كشتند، و گروهى از شما نيز بر كشتن او معاونت و كمك نموديد و همگى شما او را مخذول و تنها گذاشتيد، و بنابراين تمام افراد شما درباره امر عثمان از يكى از سه حال بيرون نبودند: يا قاتل

‏عثمان بودند، و يا امر كننده و فرمان دهنده در خون او، و يا تنها گذارنده و مخذول و منكوب كننده او.

و سپس مردم با تو بيعت كردند، و تو به خلافت از من سزاوارترى پس كشندگان عثمان را در اختيار ما بگذار، تا اينكه آنها را بكشم، و امر خلافت را به تو تسليم كرده و بيعت كنم، و تمام كسانى كه از ناحيه من از اهل شام با من هستند آنها نيز بيعت نمايند.

در اينصورت اگر امامشان مظلومانه كشته شده بود براى اولياى آن امام حق خون‏خواهى او را مى‏دهد، و اگر ظالمانه كشته شده بود، نظر مى‏كند كه حكم در اين باره چگونه است.

و اين اولين چيزى است كه سزاوار است‏به جاى آورند، و آن اينكه براى اجتماع امور خود امامى را اختيار كنند و از او متابعت و پيروى نموده و اطاعت او را بنمايند.اين در صورتى است كه حق تعيين امام از آنها باشد، و اگر حق اختيار و انتخاب امام با خداى عز و جل و با رسول او باشد، خداوند زحمت و مشقت نظر در امام و انتخاب او را از ايشان برداشته و خود كفايت اين امر را نموده است، و رسول خدا امامى را براى آنها پسنديده و امر به اطاعت و متابعت از او كرده است.

و مردم پس از كشته شدن عثمان با من بيعت كردند و مهاجرين و انصار پس از آنكه سه روز با هم به مشورت نشستند با من بيعت كردند.و ايشان همان كسانى بودند كه با ابو بكر و عمر و عثمان بيعت كردند و پيمان امامت آنها را بر ذمه خود نهادند.و كسانى كه متصدى و متولى بيعت‏شده‏اند افرادى هستند كه در غزوه بدر حضور داشته و از سابقه‏داران از مهاجرين و انصار مى‏باشند، با اين تفاوت كه بيعتى كه آنها با خلفاى قبل از من كرده‏اند بدون مشورت با عامه صورت گرفت و بيعت‏با من با مشورت با عامه بود.

و بنابراين اگر خداوند جل اسمه حق اختيار و انتخاب خليفه را به امت واگذار كرده است و ايشان هستند كه بايد در مصالح خودشان نظر كنند و تصميم بگيرند و نظر و تصميم و انتخاب آنها از اختيار و نظر خدا و رسول خدا بهتر مى‏باشد، و آن كسى را كه اختيار كرده‏اند و با او بيعت كرده‏اند، بيعت هدايت‏بوده، و آن كس امام واجب الطاعة و النصرة مى‏باشد، پس مردم درباره من مشورت كردند و با اتفاق و اجماعى كه از آنها تحقق يافت مرا به خلافت‏برگزيدند.

و اگر حق اختيار و انتخاب با خداوند است، پس او مرا براى امت اختيار نمود و مرا به عنوان خلافت و جانشينى برگزيد و در كتاب منزل خود و در سنت پيغمبر مرسل خود صلى الله عليه و آله مردم را امر به اطاعت از من و نصرت من نمود، پس اين امر

حجت مرا قوى‏تر و حق مرا استوارتر مى‏كند.و فرضا اگر عثمان در زمان خلافت ابو بكر و عمر كشته مى‏شد، مگر معاويه چنين حقى را داشت كه براى خونخواهى او با آنها بجنگد و بر آنها خروج كند؟ !

ابو هريره و ابو درداء گفتند: نه چنين حقى را نداشت.

على عليه السلام گفت: همينطور است نسبت امر با من.و اگر معاويه بگويد: آرى چنين حقى داشتم، شما به او بگوئيد: پس در اين صورت براى هر كسى كه به او مظلمه‏اى رسيده باشد و يا از او كشته شده‏اى بجاى ماند چنين حقى بايد بوده باشد كه: اجتماع مسلمين را در هم شكند و جماعت آنها را پراكنده كند و قيام نموده و مردم را به امارت و حكومت‏خويش بخواند.

و از طرف ديگر حق خونخواهى با اولاد عثمان است و آنها حضور دارند و از معاويه نزديكتر و سزاوارتر هستند كه خون پدر خود را طلب كنند.