حديث‌ منزله‌ در وقت‌ حركت‌ رسول‌ خدا به‌ غزوۀ تبوك‌

از جمله‌ از سعيد بن‌ مسيّب‌ از سعد بن‌ أبي‌ وقّاص‌ آورده‌ است‌: رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ به‌ عَلّي‌ گفت‌: أقِم‌ْ بِالْمَدينَة‌ِ! قَال‌َ فَقَال‌َ لَه‌ُ عَلِي‌ٌّ عليه‌ السّلام‌: يَا رَسول‌َ الله! إنَّك‌َ مَا خَرَجْت‌َ فِي‌ غَزَاة‌ فَخَلَفْتَنِي‌! فَقَال‌َ النَّبِي‌ُّ صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ لِعَلي‌ٍّ: إن‌َّ الْمَدِينَة‌َلاتَصْلَح‌ُ إلَّا بِي‌ أوْبِك‌َ! وَأنْت‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّه‌ُ لَا نَبِي‌َّ بَعْدِي‌!

قَال‌َ سَعِيدٌ: فَقُلْت‌ُ لِسَعْدِبْن‌ِ أبِي‌ وَقّاص‌: أنْت‌َ سَمِعْت هَذَا مِن‌ْ رَسُول‌ِ اللهِ صلّي‌ الله عليه‌ وآله‌ وسلّم‌؟! قَال‌َ: نَعَم‌ْ! لَامَرَّة‌ً وَلَامَرَّتَيْن‌ِ يَقُول‌ُ ذ'لِك‌َ لِعَلِي‌ٍّ عليه‌ السّلام‌[1].

«تو در مدينه‌ باش‌! سعد مي‌گويد: علي‌ عليه‌السّلام‌ گفت‌: اي‌ رسول‌ خدا! تو تا بحال‌به‌ سوي‌ غروه‌اي‌ حركت‌ نكرده‌اي‌ كه‌ مرا در مدينه‌ بگذاري‌! رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ به‌ او گفت‌: اُمور مدينه‌ در اين‌ حال‌ صلاحيّت‌ ندارد به‌ كسي‌ سپرده‌ شود؛ مگر به‌خود من‌ و يا به‌ تو! و مثال‌ تو با من‌ مثال‌ هارون‌ است‌ با موسي‌ بجز اينكه‌ نبوّت‌ پس‌ ازمن‌ نيست‌!

سعيد مي‌گويد: من‌ به‌ سَعْد بن‌ أبي‌ وقَّاص‌ گفتم‌: تو خودت‌ اين‌ را از رسول‌ خداشنيدي‌؟! گفت‌: آري‌! نه‌ يك‌ بار و نه‌ دوبار؛؛ اين‌ مطلب‌ را به‌ عليه‌ عليه‌ السّلام‌ مي‌گفت‌.»

روايت‌ معاويه‌ در فضيلت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ ؛ و روايت‌ عمر حديث‌ منزله‌ را

صاحب‌ «أربعين‌ عن‌ الاربعين‌» در حديث‌ دوّم‌ خود با سند متّصل‌ از إبراهيم‌

بن‌ سعيدجوهري‌: وَصِي‌ِّ مأمون‌ خليفه‌، از مأمون‌ الرَّشيد، از مهدي‌ خليفه‌، از منصور خليفه‌، ازپدرش‌ از ابن‌ عبّاس‌ آورده‌ است‌ كه‌:

من‌ از عمر بن‌ خطّاب‌ شنيدم‌؛ در حاليكه‌ نزد او جماعتي‌ بودند؛ و دربارۀ منافقين‌ در اسلام‌ گفتگو داشتند؛

عمر مي‌گفت‌: أمّا عَلِي‌ُّ بْن‌ أبِيطالِب‌ پس‌ من‌ از پيامبر دربارۀ او سه‌ خصلت‌ را شنيده‌ام ‌كه‌ آرزو داشتم‌ يكي‌ از آن‌ خصال‌ در من‌ باشد؛ و اگر يكي‌ از آنها در من‌ بود، براي‌ من‌ ازدنيا و آنچه‌ در دنياست‌ ارزشمندتر بود. من‌ و أبوبكر و أبوعُبَيْده‌ و جماعتي‌ از صحابه‌ درنزد رسول‌ خدا بوديم‌؛ و او دست‌ خود را بر شانۀ علي‌ زد و گفت‌: يَا عَلِي‌ُّ! أنْت‌َ أوَّل‌ُالْمُؤمِنين‌َ إيماناً؛ وَ أوَّل‌ُ الْمُسلِمين‌َ اسلاماً؛ وَ أنْت‌َ مِني‌ِّ بَمَنزِلَة‌ِ هَارون‌َ مِن‌ مُوسَي‌.[2]

«اي‌ علي‌ّ! ايمان‌ تو از همۀ مؤمنين‌ پيشي‌ گرفته‌ است‌؛ و اءسلام‌ تو از همۀ مسلمين‌سبقت‌ گرفته‌ است‌؛ و نسبت‌ تو با من‌ نسبت‌ هارون‌ است‌ با موسي‌».

عبدالله بن‌ أحمد بن‌ حَنْبَل‌ از مسند پدرش‌ أحمد بن‌ حَنْبل‌ با سند خود روايت‌ كرده‌است‌ كه‌: در حضور مردي‌ نام‌ علي‌ را بردند، و در نزد او سَعْدبن‌ِ أبِي‌ وَقَّاص‌ بود. سَعدْگفت‌: آيا نام‌ علي‌ را مي‌بري‌؟!

إن‌َّ لَه‌ُ مَنَاقِب‌َ أرْبَع‌َ لَان‌ْ تَكُون‌َ لِي‌ وَاحِدَة‌ٌ أحَب‌ُّ مِن‌ْ كَذَا، وَ ذَكَرَ حُمْرَ النَّعَم‌َ: قَوْلُه‌ُ: لَاعْطِيَن‌َّ الرَّاية‌َ؛ وَ قَوْلُه‌ُ: أنْت‌َ مِني‌ِّ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارون‌َ مَن‌ْ مُوسَي‌؛ وَقَوْلُه‌ُ: مَن‌ْ

كُنْت‌ُ مَوْلاه‌ُ فَعَلِي‌ٌّ مَوْلَاه‌ُ.وَنَسِي‌َ سُفْيَان‌ُ وَاحِدَة‌ً.[3]

«حقّاً براي‌ علي‌ چهار منقبت‌ است‌ كه‌ اگر يكي‌ از آنها براي‌ من‌ بود، از فلان‌ و فلان‌بهتر بود؛ و شترهاي‌ سرخ‌ مو را نام‌ برد: يكي‌ گفتار رسول‌ خدا صلّي‌ الله' عليه‌ و آله‌ وسلّم‌:من‌ عَلَم‌ جنگ‌ را در خيبر به‌ دست‌ علي‌ مي‌دهم‌. و يكي‌ گفتار او: نسبت‌ تو با من‌ نسبت‌هارون‌ است‌ با موسي‌. و يكي‌ گفتار او: هر كس‌ كه‌ من‌ مولاي‌ او هستم‌، علي‌ مولاي‌اوست‌. و سفيان‌ راوي‌ اين‌ روايت‌ مي‌گويد: من‌ چهارمي‌ را فراموش‌ كردم‌».

و أحمدحَنْبَل‌ با سند خود در مُسْنَد از ابن‌ عبّاس‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ رسول‌ خداصلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ براي‌ غزوۀ تبوك‌ از مدينه‌ خارج‌ شدند؛ و مردم‌ نيز باآنحضرت‌ خارج‌ شدند؛ علي‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ رسول‌ خدا گفت‌: من‌ هم‌ خارج‌ شوم‌؟!

پيغمبر صلوات‌ الله‌ عليه‌ گفت‌: نه‌! علي‌ در اين‌ گريست‌.

فَقَال‌َ لَه‌ُ: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّك‌َ لَسْت‌َ بِنَبِي‌ٍّ، إنَّه‌ُلايَنْبَغِي‌ أن‌ْ أذْهَب‌َ إلَّا وَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌![4]

نظر اجمالي‌ به‌ مدينه‌ در اواخر عمر رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌

أمّا نظر اجمالي‌ آنكه‌ غزوۀ تبوك‌ در سال‌ نهم‌ از هجرت‌، و در ماه‌ رجب‌ تا رمضان‌اتّفاق‌ افتاد؛ و تا رحلت‌ رسول‌ أكرم‌ صلّي‌ الله عليه‌ و أله‌ وسلّم‌ يكسال‌ و نيم‌ بيشتر فاصله‌نداشت‌؛ و اوضاع‌ مدينه‌ از جهت‌ منافقين‌ و توطئه‌هاي‌ ايشان‌ بر عليه‌ رسول‌ الله ومسلمين‌ روز بروز، رو به‌ افزايش‌ مي‌گذاشت‌؛ و صلابت‌ و خشونت‌ آنها بيشتر مي‌شد.

آنقدر در أذيّت‌ مسلمين‌ و خود رسول‌ خدا دست‌ به‌ كار بودند كه‌ پيامبر فرمود: مَاأوذِي‌َ نَبِي‌ٌّ مِثْل‌َ مَا اُوذِيت‌ُ قَط‌ُّ «هيچ‌ پيغمبري‌ به‌ أندازه‌اي‌ كه‌ من‌ مورد آزار و اذيّت‌ قرارگرفته‌ام‌ قرار نگرفته‌ است‌».

اين‌ معني‌ روز بروز گسترش‌ مي‌يافت‌؛ و تشكيلات‌ و دسته‌بنديهاي‌ منافقين‌ بيشترمي‌شد و روابط‌ آنها با خارج‌ و مشركان‌ و كافران‌ مستحكم‌تر مي‌گشت‌؛ و همان‌چهره‌هاي‌ دشمنان‌ اسلام‌ در جنگ‌ اُحُد و بَدْر و أحزاب‌، در لباس‌ و پوشش‌ اءسلام‌درآمده‌؛ و در بين‌ مسلمانان‌ رفت‌ و آمد نموده‌؛ و در مساجد و محافل‌ ايشان‌ حضوريافته‌؛ و به‌ صورت‌ ظاهر همچون‌ ساير مسلمانان‌ عمل‌ كرده‌؛ وليكن‌ در باطن‌ در خط‌ِّمشي‌ و راهي‌ صددرصد غيره‌ از راه‌ و مَمْشاي‌ رسول‌ الله حركت‌ مي‌كردند؛ و پيامبر هم‌ ازطرفي‌ مأمور بود كه‌ هر كس‌ شهادتين‌ بر زبان‌ جاري‌ كند و ظاهراً معتقد به‌ نماز و زكات‌باشد؛ او را مسلمان‌ بداند؛ و با حكم‌ مسلمان‌ با او رفتار كند؛ و از طرف‌ ديگر هم‌ قدرت‌مبارزه‌ و از بيخ‌ و بن‌ برانداختن‌ منافقين‌ را بدون‌ حجّت‌ شرعي‌ در ظاهر؛ و بدون‌ارتكاب‌ جرم‌ و جنايتي‌ در محكمۀ إسلام‌ نداشت‌. فلهذا أمر منافقين‌ يك‌ أمر مشكل‌ ومسئلۀ ايشان‌ به‌ صورت‌ معضله‌اي‌ درآمده‌ بود.

چون‌ رسول‌ خدا عازم‌ بر حركت‌ شد عَبْدُالله بن‌ُ اُبَي‌ّ با هواخواهانش‌ به‌ مدينه‌بازگشتند؛ و مي‌گفتند: محمّد خيال‌ مي‌كند جنگ‌ با روميان‌ مانند جنگ‌ با أعراب‌ است‌؛به‌ خدا قسم‌ همۀ آنها در راه‌ مي‌ميرند؛ و از گرماي‌ هوا و نبودن‌ آب‌ و طعام‌ جان‌ بدرنمي‌بردند؛ و سوگند به‌ خدا مي‌بينم‌ محمّد و ياران‌ او را به‌ ريسمانهاي‌ اسارت‌ بسته‌اند.[10]

ساختن‌ منافقين‌ مسجدي‌ را به‌ عنوان‌ سنگر براي‌ خود

منافقين‌ در وقت‌ خروج‌ رسول‌ خدا به‌ نزد آنحضرت‌ آمده‌ و گفتند: ما در محلّۀ خودمان‌ نزديك‌ مسجد قبا، مسجدي‌ ساخته‌ايم‌ كه‌ براي‌ ضعفاء و پيرمردان‌ و شب‌هاي‌زمستان‌ كه‌ بارندگي‌ است‌ و نمي‌توانيم‌ به‌ مسجد قبا برويم‌ و نمي‌خواهيم‌ نماز جماعت‌ما ترك‌ شود؛ در آنجا نماز بخوانيم‌؛ شما بيائيد و با خواندن‌ نماز در اين‌ مسجد آنراافتتاح‌ فرمائيد!

منافقين‌ دروغ‌ مي‌گفتند؛ و اين‌ مسجد را سنگري‌ در مقابل‌ مسلمين‌ و براي‌ توطئه‌ وتفريق‌ كلمه‌ در بين‌ آنها، محل‌ّ اجتماع‌ و كميتۀ مركزي‌ خود مي‌خواستند بنمايند و باأبوعامر راهب‌ قرار داده‌ بودند كه‌ در غيبت‌ رسول‌ الله به‌ مدينه‌ برگردد؛ و در آنجا امام‌جماعت‌ و رئيس‌ گردد؛ و نيز مي‌پنداشتند كه‌ رسول‌ خدا در اين‌ سفر جان‌ به‌ سلامت‌نمي‌برد؛ و در صورت‌ حيات‌ نيز با توطئۀ قتل‌ آنحضرت‌ در عَقَبَه‌ كه‌ توسط‌ دوازده‌ نفر ياچهارده‌ نفر از آنها صورت‌ مي‌گيرد؛ ديگر مسئله‌ تمام‌ است‌. و آنها نيز در غيبت‌ پيامبر درداخل‌ مدينه‌ به‌ زنان‌ و ذراري‌ رسول‌ الله و مسلمين‌ يورش‌ مي‌بردند؛ و آنها را مي‌كشند، واسير مي‌كنند، و از مدينه‌ بيرون‌ مي‌نمايند. و عليهذا كار رسول‌ الله از خارج‌ و داخل‌مدينه‌، هر دو به‌ پايان‌ مي‌رسد؛ و فاتحۀ إسلام‌ خوانده‌ مي‌شود.

نصب‌ رسول‌ خدا ، أميرالمؤمنين‌ عليهما الصّلوة‌ و السّلام‌ را در مدينه‌ به‌ خلافت‌ در غزوۀ تبوك‌

رسول‌ خدا كه‌ بخوبي‌ از حالات‌ و نيّت‌هاي‌ ايشان‌ خبر داشت‌؛ ديد كه‌ بايدأميرالمؤمنين‌ علي‌ بن‌ أبيطالب‌ را در مدينه‌ بجاي‌ خود گذارد؛ تا جلوي‌ فساد را بگيرد؛ وكسي‌ غير از علي‌ قدرت‌ برخورد كردن‌ و درهم‌ شكستن‌ توطئۀ منافقين‌ را ندارد؛ وبالمآل‌ نيز چون‌ مي‌دانست‌ كه‌ در اين‌ بسيج‌ كشتاري‌ اتّفاق‌ نمي‌افتد؛ و نياز به‌ بازوي‌ توانا و قدرت‌ دل‌ او كه‌ چون‌ شير ژيان‌ صفوف‌ را مي‌شكافد؛ و دشمن‌ را زير تيغ‌مي‌گيرد؛ نيست‌؛ لهذا او را در مدينه‌ به‌ عنوان‌ خلافت‌ و جانشيني‌ خود منصوب‌ فرمود.

فَأوْحَي‌ اللهُ تَعَالَي‌ الَيْه‌ِ: يَا مُحَمَّدُ! إن‌َّ الْعَلِي‌َّ الاعْلَي‌ يَقْرَأُ عَلَيْك‌َ السَّلام‌َ وَ يَقُول‌ُ لَك‌َ:إمَّاأن‌ْ تَخْرُج‌َ أنْت‌َ وَ يُقيم‌َ عَلِي‌ٌّ؛ وَ امَّا أن‌ْ يَخْرُج‌َ عَلِي‌ٌّ وَ تُقِيم‌َ أنْت‌َ!

«پس‌ خداوند تعالي‌ به‌ رسول‌ خود وحي‌ كرد كه‌: اي‌ محمّد! خداوند علي‌ أعلي‌ به‌ توسلام‌ مي‌فرستد؛ و به‌ تو مي‌گويد: يا بايد تو از مدينه‌ بيرون‌ روي‌ و علي‌ بماند؛ و يا بايدعلي‌ بيرون‌ رود و تو بماني‌!»

رسول‌ خدا اين‌ مطلب‌ را به‌ علي‌ گفت‌. علي‌ گفت‌: سَمْعاً و طاعة‌ً؛ أمر خدا و رسول‌ اورا مي‌پذيرم‌؛ و اگر چه‌ دوست‌ دارم‌ كه‌ از رسول‌ خدا در حالتي‌ از حالات‌ جدا نباشم‌!

فَقال‌َ رَسُول‌ُ اللهِ صلَّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارون‌َ مِن‌ْمُوسَي‌ إلَّاأنَّه‌ُ لَا نَبِي‌َّ بَعْدِي‌؟ علي‌ گفت‌: راضي‌ هستم‌ اي‌ رسول‌ خدا.

رسول‌ خدا فرمود: يَا أبَا الْحَسَن‌ِ إن‌َّ لَك‌َ أجْرَ خُرُوجِك‌َ مَعَي‌ فِي‌ مَقَامِك‌َ بِالْمَدينَة‌ِ وَ ان‌َّاللهَ قَدْ جَعَلَك‌َ أمَّة‌ً وَحْدَك‌َ كَمَا جَعَل‌َ اءبْرَاهِيم‌َ اُمَّة‌ً، تَمْنَع‌ُ جَمَاعَة‌َ الْمُنَافِقين‌َ وَ الْكُفَّارِ هَيْبَتُك‌َعَن‌ِ الْحَرَكَة‌ِ عَلَي‌ الْمُسْلِمين‌َ!

مشايعت‌نمود؛ منافقين‌ در سخن‌هاي‌ هرزه‌ و گفتار بيهوده‌ فرو رفتند؛ و گفتند: علّت‌ آنكه‌ محمّد،علي‌ را در مدينه‌ گذاشت‌، ملالتي‌ بود كه‌ از او در دل‌ داشت‌؛ و بغضي‌ بود كه‌ موجب‌ اين‌تخلّف‌ شد؛ و محمّد از اين‌ عمل‌ قصدي‌ نداشت‌ مگر آنكه‌ منافقين‌ در شبي‌ بيتوته‌ كنند؛ ودر سياهي‌ شب‌ به‌ علي‌ حمله‌ور شوند؛ و او را بكشند؛ و با محاربه‌ او را به‌ هلاكت‌برسانند.

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ خود را به‌ رسول‌ خدا رسانيد؛ و عرض‌ كرد: اي‌ رسول‌ خدامي‌شنوي‌ كه‌ منافقين‌ چه‌ مي‌گويند؟!

فَقال رسول الله صلي الله عليه و آله وسلم:أمَا يَكفِيك أنكَ جَلدَةُ مَا بَينَ عَينَيَّ وَ نُورُ بَصَرِي و كالروح فِي بَدَنِي؟![11]

در اين حال رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم‌ فرمود: آيا اين‌ براي‌ تو بس‌ نيست‌ كه‌ نسبت‌تو به‌ من‌ مانند پردۀ بين‌ دو چشم‌ من‌ است‌ (كه‌ با نبودن‌ آن‌ پرده‌، چشمان‌ نابينا مي‌شوند)و تو نور چشم‌ من‌ هستي‌! و تو مانند روح‌ و روان‌ در كالبد من‌ هستي‌؟!»

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ مدينه‌ بازگشت‌ و به‌ صيانت‌ِ مدينه‌ و حفظ‌ آن‌ از كيدمنافقين‌ پرداخت‌ و أهل‌ و عيال‌ رسول‌ خدا را پاسداري‌ نمود؛ تا پيامبر با مسلمين‌ بعد ازسفر تقريباً دو ماهۀ خود بازگشتند.

أمّا نظر تَفْصيلي‌ آنكه‌: أنْبَاط‌ جمع‌ نَبَط‌ مردمي‌ بودند از عجم‌ كه‌ بين‌ عراق‌ و شام‌ در آن‌زمين‌ها سكونت‌ داشتند؛ و براي‌ خريد و فروش‌ و آوردن‌ أمتعۀ خود از قبيل‌ دَرْمَك [12]وزَيْت‌ (آرد گندم‌ سپيد و روغن‌ زيتون‌) در جاهليّت‌ و اءسلام‌ به‌ مدينه‌ مسافرت‌مي‌كردندـ و أخباري‌ كه‌ از شام‌ به‌ مسلمانان‌ مي‌رسيد بواسطۀ كثرت‌ تردّد ايشان‌، از اينهاگرفته‌ مي‌شد ـ براي‌ مسلمانان‌ بيان‌ كردند كه‌ هِرْقِل‌ْ امپراطور

روم [13] براي‌ مدت‌ يكسال‌آذوقۀ لشگريان‌ خود را تهيّه‌ كرده‌؛ و با او طوائف‌ لَخْم‌ و جُذَام‌ و غَسَّان‌ و عامِلَه‌ كه‌ ازنصاراي‌ عرب‌ هستند متّحد شده‌؛ و آمادۀ حركت‌ به‌ مدينه‌ هستند و جماعت‌ آنها مجتمع‌شده‌ و مقدمۀ آن‌ لشگر تا بَلْقاء [14] آمده‌؛ و در آنجا اُطراق‌ كرده‌ است‌ و خود هِرْقِل‌ درحِمْ  صفحه  [15]مانده‌ است‌.

و چون‌ در آن‌ وقت‌، دشمني‌ هراسناك‌تر از روميان‌ براي‌ مسلمين‌ نبود ـ چون‌تجّاري‌ كه‌ از روم‌ براي‌ تجارت‌ به‌ مدينه‌ مي‌آمدند؛ مسلمين‌ مي‌ديدند كه‌ تا چه‌ سرحدّداراي‌ اءمكانات‌ و أموال‌ و مواشي‌ و تجهيزات‌ و افراد بسيار مي‌باشند ـ فلهذا رسول‌ خداكه‌ در تمام‌ غزوات‌ خود، توريه‌ مي‌نمود و محل‌ّ جنگ‌ را بَدْواً مشخّص‌ نمي‌ساخت‌؛ دراين‌ غزوه‌ صريحاً إعلام‌ كرد كه‌ به‌ جنگ‌ روميان‌ مي‌رويم‌؛ تا مردم‌ بطور كافي‌ و وافي‌أسباب‌ سفر و اسب‌ و شتر و آذوقه‌ و ساير تجهيزات‌ رابردارند و براي‌ سفري‌ طولاني‌آماده‌ شوند.