[1] ـ «الميزان‌»، ج‌ 9، ص‌ 387 و «الكامل‌ في‌ التاريخ‌»، ج‌ 2، ص‌ 277 و ص‌ 278.

[2] ـ در «نهاية‌ ابن‌ اثير»، ج‌ 3، ص‌ 84 آورده‌ است‌ كه‌ عَرْض‌ با سكون‌، به‌ معناي‌متاع‌ است‌.

[3] ـ تفسير «قمي‌»، ص‌ 268 و ص‌ 269، و تفسير «نور الثقلين‌»، ج‌ 2، ص‌ 252، و«الميزان‌» ج‌ 9، ص‌ 387 هر دو از تفسير «قمي‌» و «بحارالانوار»، ج‌ 6، ص‌ 625 ازتفسير «قمي‌».

[4] ـ واقدي‌ در «مغازي‌» در اسمآء بَكّاون‌ به‌ جاي‌ عُلْبه‌ و به‌ جاي‌ عَتَمَه‌، عُتْبَه‌ ضبط‌كرده‌ است‌؛ در ج‌ 3 ص‌ 994 و در ص‌ 1024 غَنَمَه‌ ضبط‌ كرده‌ است‌، و در «سيرۀ حلبيّه‌»ج‌ 3، ص‌ 148 و ص‌ 149 گويد: كه‌ «بَكّاون‌ از فقهاي‌ صحابه‌ بوده‌اند و قاضي‌ بيضاوي‌عِرباض‌ بن‌ ساريه‌ را از آنها به‌ شمار نياورده‌ است‌، و «سيرۀ ابن‌ هشام‌» ج‌ 4، ص‌ 945.

[5] ـ يك‌ صاع‌ تقريباً يك‌ من‌ تبريز است‌ يعني‌ در حدود سه‌ كيلوگرم‌.

[6] ـ «مغازي‌»، ج‌ 3، ص‌ 994.

[7] ـ آيۀ 120 و 121، از سورۀ 9: توبه‌.

[8] ـ جوهري‌ گويد: اعرابي‌ منسوب‌ است‌ به‌ اعراب‌؛ و مفرد از آن‌ نيامده‌ است‌. ومراد از آن‌ كساني‌ هستند كه‌ در بيابان‌ زندگي‌ مي‌كنند، و احكام‌ شرعيّه‌ را ياد نمي‌گيرند.

[9] ـ «سيرۀ حلبيّه‌» ج‌ 3، ص‌ 158. و بسياري‌ از مورّخين‌ همچون‌ واقدي‌ در«مغازي‌» ج‌ 3، ص‌ 1002 اسب‌ها و شترها را هر كدام‌ ده‌ هزار نوشته‌اند.

[10] ـ «سيرۀ حلبيّه‌» ج‌ 3، ص‌ 61، و گفته‌ است‌ كه‌ حافظ‌ دمياطي‌ اقامت‌ رسول‌ خدارا در تبوك‌ بيست‌ شب‌ نوشته‌ است‌.

[11] ـ «مغازي‌» ج‌ 3، ص‌ 999 .

[12] ـ اءدَواه‌ ظرف‌ كوچكي‌ است‌ از پوست‌ كه‌ در آن‌ آب‌ مي‌ريزند؛ و جمع‌ آن‌ ادَاوي‌است‌.

[13] ـ «بحارالانوار» ج‌ 6، ص‌ 625، از «تفسير قمي‌»، و «الكامل‌ في‌ التاريخ‌»، ج‌ 2،ص‌ 280، و «اعيان‌ الشيعة‌» طبع‌ رابع‌، ج‌ 2، ص‌ 198، و «سيرۀ ابن‌ هشام‌»، ج‌ 4، ص‌950 و ص‌ 951.

[14] ـ در تبعيد كردن‌ ابوذرّبه‌ به‌ رَبَذه‌ در ميان‌ مورّخين‌ خلاف‌ نيست‌، و شرح‌ آنرا ابن‌ابي‌ الحديد در «شرح‌ نهج‌ البلاغه‌» طبع‌ دارالاحياء در تحت‌ شمارۀ 128: و من‌ كلامه‌عليه‌ السلام‌ بابي‌ ذرَّالغفاري‌، در ج‌ 8، از ص‌ 252 تا ص‌ 262 آورده‌ است‌.

[15] ـ نُقار هموزن‌ غُراب‌، دردي‌ است‌ شبيه‌ طاعون‌ كه‌ به‌ چهار پايان‌ مي‌رسد.

[16] ـ قَت‌ّ يك‌ نوع‌ دانۀ صحرائي‌ است‌ كه‌ باديه‌نشينان‌ بعد از كوبيدن‌ و پختن‌ آنرامي‌خورند.

[17] ـ داستان‌ رحلت‌ و تكفين‌ ابوذرّ غفاري‌ را ابونُعَيم‌ در «حلية‌ الاوليآء» ج‌ 1، ص‌169 و ص‌ 170 به‌ تفصيل‌ ديگري‌ ذكر كرده‌ است‌.

[18] ـ قرآن‌ را به‌ تهجّد خواندن‌ عبارت‌ است‌ از قرآئت‌ قرآن‌ را در سوره‌هاي‌ نمازشب‌. بدين‌ طريق‌ كه‌ خواب‌ و بيدار مي‌شدند و هر وقت‌ در موقع‌ بيداري‌ چند ركعت‌ نمازخوانده‌ و در ركعات‌ آن‌ بعد از قرآئت‌ فاتحة‌ الكتاب‌ مقداري‌ از قرآن‌ را با صداي‌ بلندجهراً و با آواز خوش‌ قرائت‌ مي‌كردند و سپس‌ بخواب‌ مي‌رفتند و دوباره‌ بيدار مي‌شدندو به‌ همين‌ كيفيّت‌ قرآن‌ را در ركعات‌ نماز مي‌خواندند تا تمام‌ يازده‌ ركعت‌ نماز شب‌ به‌پايان‌ برسد. رسول‌ خدا و اصحاب‌ راستين‌ آنحضرت‌ و ائمَۀ طاهرين‌ عليهم‌ السلام‌ نيزشب‌ها قرآن‌ را به‌ اين‌ كيفيّت‌ مي‌خواندند و حقّاً منظرۀ عجيب‌ و دلكش‌ است‌. و آيات‌وارده‌ در سورۀ المزّمّل‌ امر به‌ قرآئت‌ قرآن‌ در شب‌ها بدين‌ طريق‌ مي‌كند رزقنا الله انشاءالله و جميع‌ اءخواننا المومنين‌ بالتاسي‌ّ بنبيّه‌ الاكرم‌ فاءنَّه‌ اُسْوَة‌ٌ حَسَنَة‌. و مِن‌ الليل‌ فتهجّد به ‌نافلة‌ لَك‌َ عَسَي‌ ان‌ يَبْعثك‌ ربّك‌ مَقاماً محموداً (آيۀ 79 از سورۀ 17: إسرآء) «و پاسي‌ ازشب‌ را به‌ طور تهجّد، خواب‌ و بيدار باش‌ و به‌ قرآئت‌ قرآن‌ در نماز مشغول‌ باش‌ كه‌ اين‌عطيّه‌اي‌ است‌ از براي‌ تو! و شايد پروردگار بدين‌ جهت‌ مقام‌ محمود (شفاعت‌ كبري‌) رابه‌ تو مرحمت‌ كند.»

[19] ـ «تفسير علي‌ّ بن‌ ابراهيم‌» ص‌ 270 و ص‌ 271، و مجلسي‌ در «بحارالانوار»طبع‌ كمپاني‌، ج‌ 6، ص‌ 776 و ص‌ 777، و تخلّف‌ ابوذرّ را در ص‌ 624 و نيز در «عين‌الحيوة‌» در اوائل‌ كتاب‌ مفصّلاً آورده‌ است‌، و «تفسير الميزان‌»، ج‌ 9، ص‌ 315.

[20] ـ «مغازي‌» واقدي‌ ج‌ 3، ص‌ 1000 و ص‌ 1001؛ و او ابن‌ مسعود را با جماعتي‌از اهل‌ عراق‌ متولّي‌ و مباشر غسل‌ آورده‌ است‌؛ و «سيرۀ حلبيّه‌» ج‌ 3، ص‌ 153 تا 155 و«اُسد الغابة‌» ج‌ 1، ص‌ 302؛ و ابن‌ عبدالبرّ در «استيعاب‌» ج‌ 1، ص‌ 252 تا ص‌ 256داستان‌ اسلام‌ و مرگ‌ ابي‌ ذرّ را مفصلاً روايت‌ كرده‌ است‌ و گفته‌ است‌: جماعتي‌ كه‌ ازكوفه‌ آمدند؛ عبدالله بن‌ مسعود بود با چند نفر از فضلآء اصحاب‌ خود همچون‌ حُجر بن‌ادْبر و مالك‌ بن‌ الحارث‌ اشتر و يك‌ جوان‌ از انصار. و «البداية‌ والنهاية‌» ج‌ 5، ص‌ 8، و«الكامل‌ في‌ التاريخ‌»، ج‌ 2، ص‌ 280، و «سيرۀ ابن‌ هشام‌»، ج‌ 4، ص‌ 951.

[21] ـ مجلسي‌ رضوان‌ الله عليه‌ در كتاب‌ «عين‌ الحيوة‌» ص‌ 2 گفته‌ است‌: ابوذرّ كه‌ از قبيلۀ بني‌ غِفار بود نام‌ او جُنْدُب‌ بن‌ جُنَاده‌ است‌، آنچه‌ از اخبار خاصّه‌ و عامّه‌ مستفادمي‌شود؛ اين‌ است‌ كه‌: بعد از رتبۀ معصومين‌ صلوات‌ الله عليهم‌ در ميان‌ صحابه‌، كسي‌ به‌جلالت‌ قدر و نعمت‌ شان‌ سلمان‌ فارسي‌ و ابوذر غفاري‌، و مقداد بن‌ اسود كندي‌ نبود»(داستان‌ اسلام‌ آوردن‌ ابوذر را در «روضة‌ كافي‌» ص‌ 297 و ص‌ 298 آورده‌ است‌. و درآنجا وارد است‌ كه‌: «چون‌ ابوذر در نزد رسول‌ خدا اسلام‌ آورد؛ حضرت‌ رسول‌ به‌ اوگفتند: اينك‌ به‌ شهر و ديار خود برگرد! و مي‌يابي‌ كه‌ پسر عمويت‌ مرده‌ است‌ و وارثي‌غير از تو ندارد. اموال‌ او را بر گير و در نزد اهل‌ خود بمان‌ تا امر ما ظاهر شود. ابوذرمراجعت‌ كرد و اموال‌ عمو زاده‌ را اخذ نمود و همانجا ماند تا امر رسول‌ خدا ظاهر شد».و در كتب‌ تراجم‌ عامّه‌ وارد است‌ كه‌ ابوذرّ در آنجا ماند تا بعد از غزوۀ خندق‌؛ و پس‌ ازآن‌ به‌ مدينه‌ آمد و در نزد رسول‌ الله بماند تا آن‌ حضرت‌ رحلت‌ كردند؛ و به‌ همين‌ جهت‌در غزوۀ بدر واُحُد و احزاب‌ شركت‌ نداشت‌.) و در ص‌ 5 و 6 گويد: «ارباب‌ سِيَر معتمده‌نقل‌ كرده‌اند كه‌ ابوذر در زمان‌ عمر به‌ ولايت‌ شام‌ رفت‌ و در آنجا بود تا زمان‌ خلافت‌عثمان‌؛ چون‌ قبايح‌ عثمان‌ عليه‌ اللعنة‌ به‌ سمع‌ او رسيد؛ خصوصاً قصّۀ إهانت‌ و ضرب ‌عمّار، زبان‌ به‌ طعن‌ و مذمّت‌ عثمان‌ گشود؛ و عثمان‌ را آشكارا طعن‌ مي‌فرمود؛ و قبايح‌اعمال‌ او را بيان‌ مي‌نمود؛ چون‌ از معاويۀ لعنه‌ الله اعمال‌ شنيعه‌ مشاهده‌ مي‌نمود؛ او راتوبيخ‌ و سرزنش‌ مي‌نمود؛ و مردم‌ را به‌ ولايت‌ خليفۀ به‌ حق‌ّ اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ترغيب‌ مي‌نمود و مناقب‌ آن‌ حضرت‌ را بر اهل‌ شام‌ مي‌شمرد؛ بسياري‌ از ايشان‌ را به‌تشيّع‌ مايل‌ گردانيد؛ چنين‌ مشهور است‌ كه‌ شيعيان‌ كه‌ در شام‌ و جبل‌ عامل‌ اكنون‌ هستندبه‌ بركت‌ ابوذّر است‌. معاويه‌ حقيقت‌ اين‌ حال‌ را به‌ عثمان‌ نوشت‌؛ و اءعلام‌ نمود كه‌ اگرچند روز ديگر در اين‌ ولايت‌ بماند، مردم‌ اين‌ ولايت‌ را از تو منحرف‌ مي‌گرداند؛ عثمان‌در جواب‌ نوشت‌ كه‌: چون‌ نامۀ من‌ به‌ تو رسد، البته‌ بايد كه‌ ابوذر را بر مركبي‌ درشت‌ رونشاني‌؛ و دليلي‌ عنيف‌ با او فرستي‌، كه‌ آن‌ مركب‌ را شب‌ و روز براند، تا خواب‌ بر اوغالب‌ شود؛ و ذكر من‌ و ذكر تو از خاطر او فراموش‌ گردد.

چون‌ ناميه‌ به‌ معاويه‌ رسيد؛ ابوذر را بخواند؛ و او را بر كوهان‌ شتري‌ درشت‌ رو وبرهنه‌ بنشاند؛ و مردي‌ درشت‌ و عَنيف‌ را با و همراه‌ كرد. ابوذّر مردي‌ دراز بالا و لاغربود؛ و آن‌ وقت‌، شيب‌ و پيري‌ اثري‌ تمام‌ در او كرده‌ بود؛ و موي‌ سر و روي‌ او سفيدگشته‌؛ ضعيف‌ و نحيف‌ شده‌ بود. دليل‌ راه‌ شتر را به‌ عنف‌ مي‌راند؛ و شتر جهاز نداشت‌. ازغايت‌ سختي‌ و ناخوشي‌ كه‌ آن‌ شتر مي‌رفت‌؛ ران‌هاي‌ ابوذّر مجروح‌ گشت‌ و گوشت‌ آن‌بيفتاد و كوفته‌ و رنجور به‌ مدينه‌ وارد شد. چون‌ او را به‌ نزد عثمان‌ آوردند؛ و آن‌ ملعون‌در او نگريست‌ گفت‌: هيچ‌ چشم‌ به‌ ديدار تو روشن‌ مباد اي‌ جُنْدُب‌!

ابوذر گفت‌: پدر من‌ مرا جندُب‌ نام‌ كرد؛ و مصطفي‌ صلي‌الله عليه‌ و آله‌ و سلم‌ مراعبدالله نام‌ نهاد!

عثمان‌ گفت‌: تو دعوي‌ مسلماني‌ مي‌كني‌ و از زبان‌ ما مي‌گوئي‌ كه‌: خداي‌ تعالي‌درويش‌ است‌ و ما توانگريم‌؛ آخر من‌ كي‌ اين‌ سخن‌ را گفته‌ام‌؟! ابوذر گفت‌: اين‌ كلمه‌ برزبان‌ من‌ نرفته‌ است‌؛ وليكن‌ گواهي‌ مي‌دهم‌ كه‌ از حضرت‌ رسول‌ صلي‌اللهعليه‌ و آله‌ و سلم‌ شنيدم‌ كه‌ او گفت‌: چون‌ پسران‌ ابوالعاص‌ سي‌ نفر شوند، مال‌ خداي‌ تعالي‌ راوسيلۀ دولت‌ و اقبال‌ خويش‌ كنند؛ و بندگان‌ خدا را چاكر و خدمتكاران‌ خود گردانند؛ ودر دين‌ حق‌ّ تعالي‌ خيانت‌ كنند؛ پس‌ از آن‌ خداي‌ تعالي‌ بندگان‌ خود را از ايشان‌ خلاصي‌دهد و باز رهاند.» انتهي‌ موضع‌ حاجت‌ ما از گفتار علامه‌ مجلسي‌ (ره‌).

بايد دانست‌ كه‌ بزرگان‌ عامّه‌ صاحب‌ تصانيف‌ و تراجم‌، در شان‌ و منزلت‌ ابوذرفروگذار نكرده‌، و همگي‌ اتّفاق‌ دارند كه‌ در سبقت‌ در اسلام‌ و فقه‌ و قرآن‌ و زهد و صدق‌در كلام‌ و صراحت‌ لهجه‌ و ايستادگي‌ در برابر كفر و نفاق‌ و تعدّي‌، از فقهآء صحابۀ درجه‌اوّل‌ است‌ او از حواريّين‌ مولي‌ الموالي‌ اميرالمومنين‌ علي‌ّ بن‌ ابيطالب‌ عليه‌ السلام‌ وشيعيان‌ مخلص‌ و حقيقي‌ و پيروان‌ ثابت‌ قدم‌ و طرفداران‌ كمر بسته‌ و مجهّز اوست‌.

ابن‌ عبدالبرّ در «استيعاب‌» ج‌ 1، ص‌ 252 تا ص‌ 256؛ و ابن‌ اثير جزري‌ّ در دو باب‌:اوّل‌ در باب‌ كنيه‌ها: ج‌ 5، از ص‌ 186 تا ص‌ 188؛ و ديگر در باب‌ اسامي‌، ج‌ 1، ص‌ 301تا ص‌ 303؛ و برهان‌ الدين‌ حلبي‌ شافعي‌ در «سيرۀ نبويّه‌» ج‌ 3، ص‌ 154 و ص‌ 155شرح‌ حال‌ او را نوشته‌اند و گفته‌اند: اسلام او قديم‌ بود و بعد از سه‌ نفر و يا چهار نفر اسلام‌آورد؛ و چون‌ خبر بعثت‌ رسول‌ خدا را شنيد، در مكّه‌ نبود؛ و در شهر خود از طائفۀ بني‌غفار بود؛ و به‌ مجرّد شنيدن‌ اين‌ خبر به‌ مكّه‌ آمد؛ و به‌ حضور رسول‌ خدا مشرّف‌ شد، وايمان‌ آورد. و بعد از ذكر تبعيد او به‌ زبدۀ توسّط‌ عثمان‌ و رحلت‌ او در آنجا غريباً وحيداًگفته‌اند: جمعي‌ از صحابه‌ از او روايت‌ مي‌كنند؛ و او را از ظروف‌ واسع‌ علم‌، و از مبرّزين‌در زهد و ورع‌، و گفتار حق‌ّ بود.

از علي‌ّ عليه‌ السلام‌ دربارۀ ابوذر پرسش‌ نمودند؛ در پاسخ‌ فرمود:

ذَلِك‌َ رَجُل‌ٌ وعی عِلْماً عَجَزَ عَنْه‌ُ النَّاس‌ُ ثُم‌َّ اوْكَاَ عَلَيْه‌ِ ولم‌ْ يُخْرِج‌ْ شَيْئاً مِنْه‌ُ.

«او مردي‌ است‌ كه‌ در خود علمي‌ را حفظ‌ كرده‌ است‌ كه‌ مردم‌ از آن‌ عاجز هستند؛سپس‌ بر آن‌ علم‌ اعتماد كرده‌ و آنرا در خود تحمّل‌ نمود؛ و چيزي‌ از آن‌ را از خود بيرون‌نياورد».

و از رسول‌ خدا صلي‌اللهعليه‌و آله‌ وسلم‌ روايت‌ شده‌ است‌ كه‌ او گفت‌: ابوذّرٍّ فِي‌ اُمَّتِي‌شَبيه‌ُ عِيسَي‌ بْن‌ِ مُرْيَم‌َ فِي‌ زُهْدِه‌. «ابوذر در اُمّت‌ من‌، شبيه‌ عيسي‌ بن‌ مريم‌ است‌ درزُهدش‌».

و بعضي‌ از رسول‌ خدا روايت‌ كرده‌اند كه‌ او گفت‌: مَن‌ْ سَرَّه‌ُ ان‌ْ يَنْظُرّ الَي‌ تَوَاضُع‌ِ عِيسَي‌بْن‌ِ مَرْيَم‌ فَلْيَنْظُرْ الَي‌ ابي‌ ذَرِّ. «كسي‌ كه‌ شادمان‌ مي‌شود از نظر كردن‌ به‌ تواضع‌ عيسي‌ بن‌مريم‌؛ بايد نظر به‌ ابوذّر كند.»

و در حديث‌ وَرْقآء و غيره‌ از ابوالزِّناد، از اعرج‌، از ابوهريره‌ روايت‌ شده‌ است‌ كه‌ اوگفت‌: قال‌ رسول‌ الله صلي‌اللهعليه‌و آله‌ وسلم‌: ما اظَلَّت‌ِ الْخَضْرآءُ اقَلَّت‌ِ الْغَبْرَآءُ مِن‌ْ ذِي‌لَهْجَة‌ٍ اصْدَق‌َ مِن‌ْ ابِي‌ ذَرِّ.

«آسمان‌ سايه‌ نيفكنده‌ است‌. و زمين‌ بر روي‌ خود حمل‌ نكرده‌ است‌، صاحب‌گفتاري‌ را كه‌ از ابوذر راستگوتر باشد.»

و نيز اين‌ روايت‌ را از حديث‌ ابودَرْدآء روايت‌ كرده‌اند.

و ابراهيم‌ تيمي‌ّ، از پدرش‌، از ابوذر روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ گفت‌: كَان‌ قُوتي‌ عَلَي‌ عَهْدِرسُول‌ِ الله صلي‌اللهعليه‌(و آله‌) وسلم‌ صَاعاً مِن‌ْ تَمْرٍ، فَلَسْت‌ُ بِزَائدٍ عَلَيْه‌ِ حَتَّي‌ اْلْقَي‌ اللهَتَعَالَي‌.

«خوراك‌ من‌ در زمان‌ رسول‌ خدا صلي‌اللهعليه‌ و آله‌ وسلم‌ يك‌ من‌ خرما بود؛ و من‌بر آن‌ مقدار چيزي‌ افزوده‌ نمي‌كنم‌ تا خداوند تعالي‌ را ملاقات‌ كنم‌.»

و اعمش‌، از شمر بن‌ عطيّه‌، از شهر بن‌ حوشب‌، از عبدالرّحمن‌ بن‌ غَنْم‌ روايت‌ كرده‌است‌ كه‌ او گفت‌: من‌ نزد ابُودَرْدَآء بودم‌ كه‌ مردي‌ از اهل‌ مدينه‌ (مراد از آن‌ مرد، عثمان‌است‌). وارد شد. ابُودَرْدَآء از او سوال‌ كرد كه‌: اَيْن‌َ تَرَكْت‌َ اَبَاذَرَّ؟! (ابوذر را كجافرستادي‌؟!) او گفت‌: به‌ ربذه‌، ابودردآء گفت‌: اءنّا لِلّه‌ِ واءنّا إلَيه‌ِ رَاجِعُون‌َ. لَوْ ان‌َّ ابَاذَرِّ قَطَع‌َمِنِّي‌ عُضْواً لَمَا هِجْتُه‌ُ لِمَا سَمِعْت‌ُ مِن‌ْ رَسُول‌ِ اللهِ صلي‌اللهعليه‌(و آله‌) وسلم‌ يقول‌ُ فِيه‌ِ؛ «انا للهو انا اليه‌ راجعون‌ اگر ابوذر عضوي‌ از اعضآءِ مرا قطع‌ مي‌كرد، من‌ بر او عيبي‌ نمي‌گرفتم‌ به‌جهت‌ آنچه‌ را كه‌ از رسول‌ خدا دربارۀ او شنيده‌ام‌» انتهي‌ مُلَخَّصاً آنچه‌ را كه‌ از عين‌عبارت‌ «استيعاب‌» آورديم‌.

و در «اُسْدُ الغابة‌» ج‌ 1، ص‌ 301 گويد: كه‌ ابوذرّ اوّلين‌ كسي‌ است‌ كه‌ پيغمبر را باتحيّت‌ اسلام، تحيّت‌ گفته‌ است‌. و در ج‌ 5 ص‌ 187 گويد: وفات‌ او در ربذه‌ در سنۀ سي‌و يكم‌ و يا سي‌ و دوّم‌ از هجرت‌ بود؛ و عبدالله بن‌ مسعود بر او نماز گزارد.

در «تفسير علي‌ّ بن‌ ابراهيم‌» در تفسير آيه‌ وَ إذْ اخَذْنَا مِيثَاقَكُم‌ْ لَاتَسْفِكُون‌َ دِمَآءَكُم‌ْ وَ لَاتُخْرِجُون‌ اَنْفُسَكُم‌ْ مِن‌ دِيَاركُم‌ ثُم‌َّ اقْرَرْتُم‌ْ وَانْتُم‌ْ تَشْهَدُون‌َ، و آيۀ بعد از اين‌ كه‌ آيات‌ 84 و85 از سورۀ 2: بقره‌ هستند؛ وارد است‌ كه‌ اين‌ آيات‌ دربارۀ ابوذر رحمة‌الله و عثمان‌ بن‌عفّان‌ وارد شده‌ است‌. و علّت‌ نزول‌ اين‌ آيات‌ اين‌ بود كه‌ چون‌ عثمان‌ امر كرد ابوذرّ را به‌ربذَه‌ تبعيد كنند؛ در حالي‌ بود كه‌ ابوذرّ عليل‌ بود؛ و بر عصا تكيه‌ كرده‌ بود؛ و در پيش‌روي‌ عثمان‌ صد هزار درهم‌ بود كه‌ از بعضي‌ نواحي‌ براي‌ او حمل‌ كرده‌ بودند؛ و اصحاب‌عثمان‌ گرداگرد آن‌ مال‌ بودند؛ و بدان‌ چشم‌ دوخته‌ بودند؛ و طمع‌ داشتند كه‌ آنرا در ميان‌ايشان‌ تقسيم‌ كند.

ابوذرّ گفت‌: اين‌ مال‌ چيست‌؟ عثمان‌ گفت‌: صد هزار درهم‌ است‌ كه‌ از بعضي‌ ازنواحي‌ به‌ سوي‌ من‌ حمل‌ شده‌ است‌؛ و من‌ مي‌خواهم‌ معادل‌ اين‌ مقدار را به‌ آن‌ اضافه‌كنم‌؛ آنگاه‌ هر چه‌ ارادۀ من‌ تعلّق‌ گيرد؛ عمل‌ خواهم‌ كرد.

ابوذرّ گفت‌: اي‌ عثمان‌! صد هزار درهم‌ بيشتر است‌ يا چهار دينار؟ عثمان‌ گفت‌: صدهزار درهم‌! ابوذرگفت:آيا بخاطر داري كه منو تو شبي بر رسول خدا وارد شديم واورامحزون وغمگين يافتيم‌؛ و سلام‌ بر او كرديم‌؛ و پاسخ‌ سلام‌ ما را نداد؛ صبحگاهان‌ كه‌ به‌حضورش‌ مشرّف‌ شديم‌؛ او را مسرور و خندان‌ ديديم‌؛ و به‌ آن‌ حضرت‌ گفتيم‌: پدران‌ ماو مادران‌ ما فداي‌ تو باد! ديشب‌ بر تو وارد شديم‌، و تو را غصّه‌دار و اندوهگين‌ يافتيم‌؛ وامروز دوباره‌ به‌ نزد تو آمديم‌؛ و تو را شادمان‌ و مسرور ديديم‌؟!

رسول‌ خدا صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ گفت‌: آري‌! از مال‌ مسلمين‌ نزد من‌ چهار دينارمانده‌ بود كه‌ من‌ قسمت‌ ننموده‌ بودم‌؛ و ترسيدم‌ كه‌ مرگ‌ مرا فراگيرد، و اين‌ مال‌ نزد من‌باشد؛ ولي‌ امروز آنرا تقسيم‌ كردم‌؛ و از آن‌ راحت‌ شدم‌.

عثمان‌ به‌ كَعْب‌ُ الاخبار نظر كرد و گفت‌: اي‌ ابواءسحق‌! چه‌ مي‌گوئي‌ درباره‌ كسي‌ كه‌زكوة‌ واجب‌ مال‌ خود را داده‌ باشد؛ آيا چيزي‌ ديگري‌ هم‌ به‌ عهدۀ اوست‌؟! كعب‌الاخبار گفت‌: نه‌؛ اگر عمارتي‌ بسازد كه‌ يك‌ خشت‌ آن‌ از طلا و يك‌ خشت‌ آن‌ را نقره‌باشد؛ بر او چيزي‌ واجب‌ نيست‌.

ابوذرّ عصاي‌ خود را بلند كرد؛ و بر كلّۀ كعب‌ زد؛ و گفت‌: اي‌ پسر زن‌ يهودّي‌ كافر! تورا در فتوي‌' دادن‌ و اظهارنظر نمودن‌ در اءحكام‌ مسلمانان‌ چكار؟ آيا گفتار خدا راست‌تراست‌ يا گفتار تو؟ آنجا كه‌ گويد:

وَالَّذِين‌َ يَكْنِزُون‌َ الذَّهَب‌َ وَالْفِضَّة‌َ وَلَا يُنْفِقُونَهَا فِي‌ سَبِيل‌ِ اللهِ فَبَشَّرْهُم‌ْ بَعَذَاب‌ٍ الِيم‌ٍ. يَوْم‌َيُحْمَي‌ عَلَيْهَا فِي‌ نَارِ جَهَنَّم‌َ فَتُكْو'ي‌ بِهَا جِبَاهُهُم‌ْ وَجُنُوبُهُم‌ْ وَظُهُورُهُم‌ْ هَذ'ا مَا كَنَزْتُم‌ْ لاِنْفُسِكُم‌ْفَذُوقُوا الْعَذَاب‌َ بِمَا كُنْتُم‌ْ تَكْنِزُون‌َ (آيۀ 34 و 35، از سورۀ 9: توبه‌).

«و آن‌ كساني‌ كه‌ طلا و نقره‌ را انباشته‌ مي‌كنند؛ و آنها را در راه‌ خدا انفاق‌ نمي‌نمايند؛پس‌ اي‌ پيغمبر ايشان‌ را عذاب‌ دردناك‌ بترسان‌! در روزيكه‌ آنها را به‌ شدّت‌ گرم‌ كنند درآتش‌ دوزخ‌؛ و سپس‌ با آنها پيشاني‌ها و پهلوها و پشت‌هاي‌ آن‌ انباشته‌ كنندگان‌ را داغ‌نهند؛ و به‌ ايشان‌ خطاب‌ شود: اينست‌ آنچه‌ را كه‌ براي‌ خودتان‌ انباشته‌ايد! پس‌ به‌ پاداش‌آنچه‌ را كه‌ براي‌ خود انباشته‌ايد اين‌ عذاب‌ دردناك‌ را بچشيد!».

عثمان‌ گفت‌: اي‌ ابوذرّ، حقّاً تو به‌ اندازه‌اي‌ پير شده‌اي‌ كه‌ عقلت‌ رفته‌ است‌؛ و خِرِفْت‌شده‌اي‌! و اگر از اصحاب‌ رسول‌ خدا نبودي‌، حتماً ترا مي‌كشتم‌!

ابوذرّ گفت‌: دروغ‌ مي‌گوئي‌ اي‌ عثمان‌! حبيب‌ من‌ رسول‌ خدا صلي‌اللهعليه‌و آله‌وسلم‌ به‌ من‌ خبر داده‌ است‌ كه‌ تو را نمي‌كشند! و اما عقل‌ من‌ اندازه‌اي‌ كه‌ حديثي‌ را كه‌ ازرسول‌ خدا صلي‌اللهعليه‌و آله‌ وسلم‌ دربارۀ تو و دربارۀ قوم‌ و خويشاوندان‌ تو شنيده‌ام‌در حفظ‌ داشته‌ باشم‌، باقي‌ است‌!

عثمان‌ گفت‌: دربارۀ من‌ و خويشان‌ من‌ از رسول‌ خدا چه‌ شنيده‌اي‌؟!

ابوذرّ گفت‌: سَمِعْتُه‌ُ يَقُول‌ُ: اءذا بَلَغ‌َ آل‌ُ ابِي‌ الْعَاص‌ِ ثَلَاثِين‌َ رَجُلاً صَيَّرُوا مَال‌َ اللهِ دُوَلاً؛وَكِتاب‌َ اللهِ دَغَلاً، وَ عِبَادَه‌ُ خَوَلاً؛ وَالْفَاسِقِين‌َ حِزْباً والصَّالِحِين‌َ حَرْباً.

«شنيدم‌: رسول‌ خدا مي‌گفت‌: چون‌ مردان‌ خاندان‌ اْبُوالْعَاص‌ (ابوالعاص‌ جدّ عثمان‌ بن‌عفّان‌ و مروان‌ حكم‌ است‌؛ زيرا عثمان‌ پس‌ عفان‌ بن‌ ابي‌ العاص‌ بن‌ اُمَيّة‌ بن‌ عبدشمس‌بود؛ و مروان‌ پسر حَكَم‌ بن‌ ابي‌ العاص‌ بن‌ اُميّة‌ بن‌ عبد شمس‌ فلهذا عثمان‌ با مروان‌عموزاده‌ بودند.

تبعيد كردن‌ عثمان‌ ابوذرّ غفاري‌ را به‌ رَبَذَه‌ همانند ضرب‌ و جرح‌ عمّار ياسر كه‌ منجرّبه‌ مرگ‌ او شد و ضرب‌ عبدالله بن‌ مسعود كه‌ نيز منجرّ به‌ مرگ‌ او شد. از جنايات‌ آشكارعثمان‌ است‌.ابوذرّ غفاري‌ آن‌ صحابي‌ عظيم‌ الشان‌ را كه‌ بعد از مقام‌ مصعوم‌ كسي‌ بدان‌مقام‌ دست‌ نيافت‌ فقط‌ و فقط‌ به‌ جهت‌ ارشادي‌ كه‌ آن‌ مرد بزرگ‌ و امر به‌ معروف‌ و نهي‌ ازمنكر آن‌ بود كه‌ او را بدون‌ كفن‌ چه‌ كند؟ ولي‌ براي‌ خودش‌ و اقوام‌ خودش‌ از پسران‌ ابي‌العاص‌ آنقدر از بيت‌المال‌ مسلمين‌ حيف‌ و ميل‌ مي‌كرد كه‌ حساب‌ نداشت‌. شرح‌ حال‌ اورا در «اُسدالغابة‌» ج‌ 3، از ص‌ 376 تا 382 آورده‌ است‌. امّا شرح‌ حال‌ حَكَم‌ بن‌ ابي‌العاص‌ را در «اسدالغابة‌» ج‌ 2، ص‌ 33 تا ص‌ 35 آورده‌ است‌. و گويد: او در روز فتح‌مكّه‌ مسلمان‌ شد. و با سند متّصل‌ خود از قيس‌ بن‌ حبتر از دختر حكم‌ بن‌ ابي‌ العاص‌روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ او روزي‌ به‌ پدر خود حكم‌ گفت‌: من‌ گروهي‌ را نديده‌ام‌ كه‌ راي‌آنها دربارۀ محمّد، از شما بدتر باشد؛ و در امر از بين‌ بردن‌ و نابود كردن‌ او بدتر وزشت‌تر باشد. اي‌ بني‌ اُميَّه‌! آخر شما چرا به‌ حساب‌ او نمي‌رسيد؟! حكم‌ گفت‌: اي‌دخترك‌ من‌! مرا ملامت‌ مكن‌؛ من‌ براي‌ تو چيزي‌ را نمي‌گويم‌ مگر آنكه‌ با اين‌ دو چشم‌خودم‌ به‌ عيان‌ ديده‌ام‌! ما پيوسته‌ مي‌شنيديم‌ كه‌ قريش‌ مي‌گفتند: اين‌ مرد صَابي‌ بی‌دين‌(يعني‌ محمّد) در مسجد ما (مسجد الحرام‌) مي‌آيد و نماز مي‌خواند. با هم‌ قرار بگذاريد واو را بگيريد! و ما با هم‌ قرار مي‌گذاشتيم‌ كه‌ برويم‌ و در موقع‌ نماز او را بربائيم‌. چون‌مي‌ديديم‌ كه‌ مشغول‌ نماز است‌ ناگهان‌ صداي‌ مهيب‌ و دهشت‌انگيزي‌ مي‌شنيديم‌ كه‌مي‌پنداشتيم‌ در تهامه‌ هيچ‌ كوهي‌ باقي‌ نمانده‌ مگر آنكه‌ بر سر ما ريخته‌ است‌. ديگر ماهيچ‌ نمي‌فهميديم‌ تا نمازش‌ تمام‌ مي‌شد و به‌ سوي‌ اهل‌ بيتش‌ بر مي‌گشت‌. و براي‌ شب‌ديگر قرار مي‌گذاشتيم‌ چون‌ به‌ مسجد مي‌آمد، و ما از جا برمي‌خاستيم‌ كه‌ مقصدمان‌ راانجام‌ دهيم‌، مي‌ديديم‌ كه‌ كوه‌ صفا و كوه‌ مروه‌ يكي‌ از آنها به‌ ديگري‌ مي‌خورد؛ و بين‌ ماو او فاصله‌ مي‌انداخت‌. سوگند به‌ خدا كه‌ آنچه‌ كرديم‌ هيچ‌ فائده‌اي‌ نداشت‌.

و نيز ابن‌ اثير با سند متّصل‌ ديگر خود روايت‌ مي‌كند از نافع‌ بن‌ جُبير بن‌ مطعم‌ ازپدرش‌ كه‌ گفت‌: ما با پيغمبر بوديم‌ كه‌ حكم‌ بن‌ ابي‌العاص‌ از نزد ما گذشت‌؛ رسول‌ خدافرمود: وَيْل‌ٌ لاُِمَّتِي‌ مِمَّا فِي‌ صُلْب‌ِ هَذَا (اي‌ واي‌ بر امّت‌ من‌ از آنچه‌ در صُلْب‌ اين‌ مرداست‌» و حَكَم‌ طريد رسول‌ خداست‌ (تبعيدي‌ و بيرون‌ كردني‌) او را از مدينه‌ به‌ طائف‌اءخراج‌ كرد و پسرش‌ مروان‌ هم‌ با او رفت‌.

مروان‌ در سنۀ دوم‌ و يا سوّم‌ از هجرت‌ در مدينه‌ متولّد شد و پيامبر را اصلاً نديد وبعضي‌ گويند: در طائف‌ متولّد شد. و در سبب‌ اءخراج‌ حكم‌ را به‌ طائف‌ مورّخين‌ به‌اختلاف‌ سخن‌ گفته‌اند. بعضي‌ گفته‌اند: استراق‌ سمع‌ مي‌كرد، و سرّ خانه‌ رسول‌ خدا رااءصغاء مي‌كرد و گوش‌ فرا مي‌داد، و از در خانۀ رسول‌ خدا و بيت‌ او اءشراف‌ پيدا مي‌نمود.و او همان‌ كسي‌ است‌ كه‌ چون‌ رسول‌ خدا ديد كه‌: از در اطاق‌ رسول‌ خدا اءشراف‌ كرده‌ وچشم‌ چراني‌ مي‌كند؛ خواست‌ چشم‌ او را با شانه‌اي‌ كه‌ در دست‌ داشت‌ بيرون‌ آورد. وبعضي‌ گفته‌اند سبب‌ اءخراج‌ او اين‌ بود كه‌ تقليد رسول‌ خدا را در كيفيّت‌ راه‌ رفتن‌ و بعضي‌از حركات‌ آن‌ حضرت‌ را مي‌نمود؛ و ادا در مي‌آورد و بازيگري‌ مي‌نمود؛ زيرا رسول‌ خدادر موقع‌ راه‌ رفتن‌ به‌ طرف‌ جلو ميل‌ مي‌كرد وسينۀ آن‌ حضرت‌ جلوتر از قدمهايش‌ بود.روزي‌ رسول‌ خدا او را ديد كه‌ به‌ بازيگري‌ از او خودش‌ را ميل‌ به‌ جلو مي‌دهد ومضطربانه‌ و مرتعشانه‌ راه‌ مي‌رود؛ فرمود: كُن‌ْ كَذَلِك‌َ (همينطور بوده‌ باش‌) و حَكَم‌ تا آخرعمر بدنش‌ مرتعش‌ و مضطرب‌ بود. و از همين‌ سبب‌ بود كه‌ عبدالرحمن‌ بن‌ حسّان‌ بن‌ثابت‌ در هَجْو كردن‌ عبدالرحمن‌ بن‌ حكم‌ گفت‌:

ان‌َّ اللَّعيِن‌ ابُوك‌ فَارْم‌ِ عَظَامَه‌         اءن‌ْ تَرْم‌ِ تَرْم‌ِ مُخَلَّجاً مَجْنونا

يُمْسي‌ خَميص‌ البطن‌ من‌ عمل‌ التَّقي        ‌ ويظل‌ّ من‌ عمل‌ الخبيث‌ بطينا

«مرديكه‌ مورد لعنت‌ رسول‌ خد گرفته‌ است‌ پدر تست‌ پس‌ استخوان‌هاي‌ او را متّهم‌كن‌ و اگر او را متّهم‌ كني‌ متّهم‌ كرده‌اي‌ شخص‌ ديوانه‌اي‌ را كه‌ بدنش‌ داراي‌ اضطراب‌ وارتعاش‌ است‌. او روز را به‌ شب‌ مي‌آورد در حاليكه‌ از عمل‌ خوب‌ شكمش‌ گرسنه‌ مانده‌است‌ و از عمل‌ زشت‌ شكم‌ خود را انباشته‌ است‌.»

و معناي‌ گفتار عبدالرّحمن‌: إن‌َّ اللَّعِين‌ ابُوك‌َ روايتي‌ است‌ كه‌ ابوخيثمه‌ از عائشه‌روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ چون‌ مروان‌ بن‌ حكم‌ عبدالرحمن‌ بن‌ ابي‌بكر الزام‌ كرد كه‌ بايد يزيدرا به‌ ولايت‌ عهدي‌ معاويه‌ بشناسي‌ و بيعت‌ كني‌! و او از بيعت‌ امتناع‌ كرد؛ و مروان‌ آن‌جملات‌ را گفت‌؛ و اين‌ داستان‌ مشهور است‌؛ عائشه‌ به‌ مروان‌ گفت‌: امَّا اَنت‌َ يَا مَرْوَان‌ُفاشْهَدُ ان‌َّ رسول‌ الله صلي‌الله عليه‌(وآله‌) وسلم‌ لَعَن‌َ ابَاك‌َ وَانْت‌َ فِي‌ صُلْبِه‌. (امّا تو اي‌ مروان‌!پس‌ من‌ شهادت‌ مي‌دهم‌ كه‌ رسول‌ خدا پدرت‌ را لعنت‌ كرد و تو در صُلب‌ او بودي‌.»

در لعن‌ رسول‌ خدا و اخراج‌ حَكَم‌ را از مدينه‌ احاديث‌ بسياري‌ وارد شده‌ است‌ كه‌نيازي‌ به‌ ذكرش‌ نيست‌؛ مگر اينكه‌ آن‌ امر قطعي‌ كه‌ هيچ‌ شكّي‌ در آن‌ نيست‌ آنست‌ كه‌رسول‌ خدا صلي‌اللهعليه‌(و آله‌) وسلم‌ با آن‌ مقام‌ حِلْم‌ و گذشت‌ و بردباري‌ و چشم‌پوشي‌كه‌ از امور ناپسند داشتند؛ لعنت‌ و حكم‌ اخراج‌ او را از مدينه‌ نكرده‌اند مگر براي‌ امرعظيمي‌ كه‌ به‌ جاي‌ آورده‌ بود؛ و حَكَم‌ پيوسته‌ در اخراج‌ و تبعيد بود تا زماني‌ كه‌ رسول‌خدا حيات‌ داشته‌اند؛ چون‌ ابوبكر خلافت‌ را متصدّي‌ شد دربارۀ حكم‌ با او سخن‌ گفتندكه‌ او را به‌ مدينه‌ برگرداند؛ ابوبكر گفت‌: گره‌اي‌ را كه‌ رسول‌ خدا بسته‌ است‌ من‌ بازنمي‌كنم‌. و همچنين‌ عمر در زمان‌ خلافتش‌ اينطور گفت‌؛ ولي‌ عثمان‌ در زمان‌ خلافتش‌او را به‌ مدينه‌ بازگرداند و گفت‌: من‌ با رسول‌ خدا دربارۀ بازگشت‌ اوبه‌ مدينه‌ مذاكره‌كرده‌ام‌ و او وعدۀ بازگشت‌ او را به‌ من‌ داده‌ است‌.)

به‌ سي‌ تن‌ برسند؛ مال‌ خدا را در بين‌ خود دست‌ به‌ دست‌ مي‌گردانند؛ و كتاب‌ خدا رامورد استفاده‌هاي‌ سوء و بهره‌برداري‌ غلط‌ و فاسد قرار مي‌دهند؛ و بندگان‌ خدا راخدمتكار و كنيز و غلام‌ و حاشيه‌ نشينان‌ خود مي‌كنند؛ و فُسّاق‌ و فُجّار را همدست‌ وداستان‌ می‌نمايند وبا صالحين ونيكان از سر جنگ وفتنه بر ميخيزند .

عثمان گفت:يامعشر اصحاب محمد آيا يك تن از شما اين سخن را از رسول خدا شنيده است؟

همه گفتند نه ما اين سخن را نشنيده ايم عثمان به ابوذر گقت علي را بخوان

اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ آمدند. عثمان‌ به‌ او گفت‌: اءي‌ أبوالحسن‌! ببين‌ اين‌شيخ‌ دروغگو چه‌ مي‌گويد؟!

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: آرام‌ باش‌ اءي‌ عثمان‌! و نگو: دروغگو، چون‌من‌ از رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ شنيدم‌ كه‌ مي‌گفت‌: مَاأظَلَّت‌ِالْخَضْرَآءُ وَلَا أقَلَّت‌ِ الْغَبْرَآءُ عَلَي‌ ذَي‌ لَهْجَة‌ٍ أصْدَق‌َ مِن‌ أبي‌ ذَرَّ. أصحاب‌ رسول‌ خداگفتند: عَلِي‌ّ راست‌ مي‌گويد؛ و ما اين‌ گفتار را از رسول‌ خدا شنيده‌ايم‌!

أبوذرّ گريه‌ كرد؛ و گفت‌: اءي‌ واي‌ بر شما! هر يك‌ از شما چشم‌ خود را بدين‌مال‌ دوخته‌ و گردن‌ خود را دراز كرده‌ايد؛ و چنين‌ مي‌پنداريد كه‌ من‌ بر رسول‌خدا دروغ‌ مي‌بندم‌؟

سپس‌ أبوذرّ به‌ آنها نگاهي‌ كرد و گفت‌: بهترين‌ فردِ شما كيست‌؟! گفتند: تومي‌پنداري‌ بهترين‌ ما هستي‌؟!

أبوذرّ گفت‌: آري‌ چنين‌ است‌! من‌ رسول‌ خدا را ترك‌ كرده‌ام‌ در حاليكه‌همين‌ جُبّه‌اي‌ را كه‌ مي‌بينيد در تن‌ داشته‌ام‌؛ و شما أحداثي‌ ايجاد كرده‌ايد! وكارهاي‌ بزرگ‌ و بسيار غيرصحيحي‌ را بر خلاف‌ كتاب‌ خدا و سنّت‌ رسول‌ خدابجا آورده‌ايد؛ و خداوند از شما مؤاخذه‌ مي‌كند؛ ولي‌ از من‌ مؤاخذه‌اي‌ نمي‌كند!

عثمان‌ گفت‌: اءي‌ أبوذرّ! من‌ از تو چيزي‌ را مي‌پرسم‌ و به‌ حق‌ّ رسول‌ خداپاسخ‌ مرا از آنچه‌ پرسيده‌ام‌ بده‌!

أبوذرّ گفت‌: سوگند به‌ خدا اگر به‌ حق‌ّ محمّد هم‌ نمي‌پرسيدي‌؛ من‌ پاسخ‌ تو رامي‌دادم‌!

عثمان‌ گفت‌: كدام‌ يك‌ از شهرها براي‌ تو پسنديده‌تر است‌ كه‌ در آن‌ باشي‌!؟

أبوذرّ گفت‌: مَكّه‌ كه‌ حرم‌ خدا و حرم‌ رسول‌ خداست‌؛ من‌ در آنجا خداوند راعبادت‌ كنم‌ تا مرگ‌ من‌ برسد!

عثمان‌ گفت‌: لَا وَ لَا كَرَامَة‌َ (پذيرفته‌ نيست‌؛ و هيچ‌ گونه‌ كرامتي‌ براي‌ تونيست‌)، أبوذر گفت‌: مدينه‌ حرم‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌! عثمان‌گفت‌: لَا وَ لَا كرامة‌َ لك‌ (پذيرفته‌ نيست‌؛ و هيچ‌ كرامتي‌ هم‌ براي‌ تو نيست‌) وأبوذرّ ساكت‌ شد.

عثمان‌ گفت‌: كدام‌ يك‌ از شهرها در نزد تو مبغوض‌تر است‌؟! گفت‌ رَبَذَه‌ كه‌در آن‌ بر غير دين‌ اسلام‌ بوده‌ام‌!

عثمان‌ گفت‌: برو به‌ رَبَذَه‌! أبوذر گفت‌: ار من‌ چيزي‌ پرسيدي‌ و من‌ راست‌گفتم‌؛ و من‌ چيزي‌ از تو مي‌پرسم‌؛ به‌ من‌ راست‌ بگو! عثمان‌ گفت‌: آري‌ راست‌مي‌گويم‌! أبوذر گفت‌: اگر تو مرا با جمعي‌ از أصحاب‌ خودت‌ به‌ سوي‌ مشركين‌بفرستي‌؛ و آنها مرا اسير كنند و آنها بگويند به‌ تو كه‌ ما او را آزاد نمي‌كنيم‌ مگرآنكه‌ تو يك‌ ثلث‌ مال‌ خودت‌ را بدهي‌! آيا تو مي‌دهي‌؟! گفت‌: آري‌ من‌ براي‌رهائي‌ تو ثلث‌ مال‌ خودم‌ را مي‌دهم‌! أبوذر گفت‌: اگر بگويند: او را آزاد نمي‌كنيم‌مگر آنكه‌ نصف‌ مالت‌ را بدهي‌؟!

عثمان‌ گفت‌: براي‌ آزاد كردن‌ تو مي‌دهم‌. أبوذر گفت‌: اگر بگويند: او را آزادنمي‌كنيم‌ مگر آنكه‌ تمام‌ مالت‌ را بدهي‌؟! عثمان‌ گفت‌: براي‌ آزاد كردن‌ تومي‌دهم‌.

أبوذرّ گفت‌: اَللهُ أكْبَرُ حبيب‌ من‌ رسول‌ خدا روزي‌ به‌ من‌ گفت‌: چگونه‌ هستي‌اي‌ أبوذرّ در وقتي‌ كه‌ به‌ تو بگويند: كدام‌ يك‌ از شهرها نزد تو محبوبتر است‌ كه‌در آنجا باشي‌؟ و تو بگوئي‌ مكّه‌ حرم‌ خدا و حرم‌ رسول‌ خدا؛ در آنجا عبادت‌كنم‌ تا مرگ‌ من‌ فرارسد؛ و به‌ تو بگويند: لَا وَ لَا كَرَامَة‌َ لَك‌َ! پس‌ از آن‌ بگوئي‌:حرم‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌؛ و به‌ تو بگويند: لَا وَ لَا كَرَامَة‌َ لَك‌َ! وسپس‌ بگويند: كدام‌ يك‌ از شهرها نزد تو مبغوض‌تر است‌ كه‌ در آنجا باشي‌؟ و توبگوئي‌ رَبَذَه‌ آن‌ محلّي‌ كه‌ من‌ بر غير دين‌ اسلام‌ در آنجا بوده‌ام‌؛ و به‌ تو بگويند:برو به‌ رَبَذَه‌!

من‌ به‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلم گفتم آيا اي رسول خدا اين امر واقع شدني است ؟

رسول خدا گفت آري سوگند به آن كسي كه جان من در دست اوست واقع شدني است

فقلت يا رسول الله افلا اضع سيفي علي عاتقي فاضرب به قدما قدما من گفتم اي رسول خدا! آيا در آن‌ وقت‌ من‌ اين‌ شمشيرم‌ را بر دوشم‌ نگذارم‌، وبدون‌ اينكه‌ به‌ راست‌ و چپ‌ متمايل‌ شوم‌، و بدون‌ اينكه‌ خم‌ شوم‌، مرتّباً جلوي‌خودم‌ را از دم‌ تيغ‌ آن‌ بگذرانم‌ و جلو بروم‌؟!

رسول‌ خدا فرمود: لَا! سْمَع‌ْ وَ اسْكُت‌ْ وَلَوْلِعَبْدٍ حَبَشِي‌ٍّ وَقَدْ أنْزَل‌َ فِيك‌َ وَفِي‌عُثْمَان‌َ آيَة‌ً «نه‌ چنين‌ كاري‌ را مكن‌! بشنو و ساكت‌ باش‌ گر چه‌ در برابر غلام‌حبشي‌ باشي‌! خداوند دربارۀ تو و عثمان‌ آيه‌اي‌ را نازل‌ كرده‌ است‌.» گفتم‌: اي‌رسول‌ خدا آن‌ آيه‌ چيست‌؟! رسول‌ خدا گفت‌: قَوْلُه‌ُ تَعَالَي‌:

وَ اءذْا أخَذْنَا مِيثَاقَكُم‌ْ لَا تَسْفِكُون‌َ دَمَآءَكُم‌ْ وَلَا تُخْرِجُون‌َ أنْفُسَكُم‌ْ مِن‌ْ دِيَارِكُّم‌ْ ثُم‌َّأقْرَرْتُم‌ْ وَ أنْتم‌ْ تَشْهَدُون‌َ ـ ثُم‌َّ أنْتُم‌ْ هَؤُلآءَ تَقْتُلُون‌َ أنْفُسَكُم‌ْ وَ تَخْرِجُون‌َ فَرِيقاً مِنْكُم‌ْمِن‌ْ دِيَارِهِم‌ْ تَظَاهَرُون‌َ عَلَيْهِم‌ْ بِالإثْم‌ِ وَالْعُدْوّان‌ِ وَ اءن‌ْ يَأتُوكُم‌ْ اُسَاري‌َ تُفَادُوهُم‌ْ وَ هُوَمُحَرَّم‌ٌ عَلَيْكُم‌! اءخْرِجُهُم‌ْ أفَتُؤْمِنُون‌َ بِبَعْض‌ِ الْكِتَاب‌ِ وَ تَكْفُرُون‌َ بِبَعْض‌ٍ فَمَاجَزَآءُ مَن‌ْذَلِك‌َ مِنْكُم‌ْ اءلَّا خِزْي‌ٌ فِي‌ الْحَيَوة‌ِ الدُّنْيَا وَيَوْم‌َ الْقِميَة‌ِ يُرَدُّن‌َ اءلَي‌ أشَدِّ الْعَذَاب‌ِ وَمَااللهُبِغَافِل‌ٍ عَمَّاتَعْمَلُون‌ (آيۀ 84 و 85، از سورۀ 2: بقره‌)

«و به‌ ياد بياوريد زماني‌ را كه‌ از شما پيمان‌ گرفتيم‌ كه‌: خون‌هاي‌ خود راميريزيد! و خودتان‌ را از شهرها و ديارتان‌ بيرون‌ مكنيد! پس‌ شما هم‌ بر آن‌پيمان‌، اءقرار و تعهّد نمودند؛ و خود شما هم‌ حضور داشته‌ و گواه‌ بوديد ـ و باوجود اين‌ قضيّه‌ شما همان‌ كساني‌ بوديد كه‌ خودتان‌ را مي‌كشيد! و جماعتي‌ ازخودتان‌ را از شهرها و ديارشان‌ بيرون‌ مي‌كنيد كه‌ در ستم‌ و دشمني‌ با آنها شماپشت‌ به‌ پشت‌ يكديگر داده‌، و متّفقاً بر عليه‌ آنها ظلم‌ مي‌كنيد! در حاليكه‌ اگرآنهائي‌ را كه‌ اءخراج‌ كرده‌ايد، نزد شما به‌ عنوان‌ اءسارت‌ بيايند، فِديه‌ مي‌دهيد وآنانرا آزاد مي‌كنيد؛ در حاليكه‌ أصل‌ اءخراج‌ آنها بر شما حرام‌ بوده‌ است‌! آيا شمابه‌ بعضي‌ از أحكام‌ كتاب‌ ايمان‌ مي‌آوريد؛ و نسبت‌ به‌ بعضي‌ ديگر كافرمي‌شويد؟! پس‌ پاداش‌ كسي‌ كه‌ از شما چنين‌ كاري‌ را بنمايد؛ نيست‌ مگر ذلّت‌ وخواري‌ در حيات‌ دنيا؛ و در روز قيامت‌ ايشان‌ را به‌ شديدترين‌ عذاب‌ بازگشت‌مي‌دهند؛ و خداوند از آنچه‌ شما به‌ جاي‌ مي‌آوريد؛ غافل‌ نيست‌.» (تفسير قمي‌ّ،ص‌ 43 تا 46)

محمّد بن‌ يعقوب‌ كُلَيني‌ّ در «روضة‌ كافي‌» از ص‌ 206 تا ص‌ 208 با سندمتّصل‌ خود از أبوجعفر خُثْعَمِي‌ّ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ چون‌ عثمان‌ أبوذرّ را به‌رَبَذَه‌ تبعيد كرد (و أمر كرده‌ بود كه‌ هيچكس‌ از او مشايعت‌ و بدرقه‌ نكند)أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ و عقيل‌ و حسن‌ و حسين‌ عليهماالسّلام‌ و عمّاربن‌ياسِر از او مشايعت‌ كردند؛ چون‌ هنگام‌ وداع‌ و خداحافظي‌ رسيد، أميرالمؤمنين‌عليه‌ السّلام‌ فرمود:

اي‌ أبوذرّ! تو براي‌ خداوند عزّوجّل‌ به‌ خشم‌ آمدي‌! پس‌ اميدت‌ به‌ همان‌كسي‌ باشد كه‌ به‌ خاطر او خشم‌ كردي‌! اين‌ قوم‌ به‌ جهت‌ دنيايشان‌ از توترسيدند؛ و تو هم‌ به‌ خاطر دين‌ خودت‌ از آنها ترسيدي‌! و بنابراين‌ تو را ازساحت‌ منزلت‌ (يا منزل‌ خودشان‌ و يا از ساخت‌ خانۀ رسول‌ خدا) اءخراج‌كردند؛ و تو را به‌ بلاها آزمايش‌ نمودند! سوگند به‌ خداوند كه‌ اگر آسمان‌ها وزمين‌ براي‌ بنده‌اي‌ بسته‌ باشد؛ و آن‌ بنده‌ تقواي‌ خدا را پيش‌ گيرد؛ خداوندعزّوجّل‌ براي‌ او محل‌ّ خروج‌ و رهائي‌ را باز مي‌كند! تو نباشد جز حق‌ّ! و به‌دهشت‌ تو را نيندازد مگر باطل‌!

و پس‌ از آنحضرت‌، عقيل‌ چنين‌ گفت‌: اي‌ أبوذرّ! تو مي‌داني‌ كه‌ ما تو رادوست‌ داريم‌؛ و ما مي‌دانيم‌ كه‌ تو هم‌ ما را دوست‌ داري‌! و تو دربارۀ ما حفظ‌كردي‌ آنچه‌ را مردم‌ تضييع‌ كردند مگر عدّۀ قليلي‌ از آنها! پس‌ خداوند پاداش‌ تورا بدهد! روي‌ همين‌ سبب‌ بود كه‌ بيرون‌ كنندگان‌ تو را بيرون‌ كردند؛ و حركت‌دهندگان‌ تو را حركت‌ دادند! پس‌ ثواب‌ تو بر عهدۀ خداوند عزّوجل‌ّ است‌! پس‌تقواي‌ خدا را پيشه‌ساز و بدان‌ كه‌ رها كردن‌ و دست‌ برداشتن‌ از بَلَا ناشي‌ ازبي‌طاقتي‌ است‌؛ و عافيت‌ را كُنْد و دور پنداشتن‌ از نوميدي‌ است‌! بي‌طاقتي‌ ونوميدي‌ را رها كن‌ و بگو: حَسْبِي‌َ اللهُ وَيعْم‌َ الْوَكِيل‌ُ. «خداوند براي‌ من‌ بس‌ است‌؛و او وكيل‌ خوبي‌ است‌.»

و پس‌ از او اءمام‌ حَسَن‌ عليه‌ السّلام‌ گفتند: اي‌ عموجان‌! اين‌ قوم‌ بر تو آن‌آورده‌اند كه‌ مي‌بيني‌! و خداوند عزّوجل‌ّ در مَنْظَرِ اَعْلَي‌ است‌ (بر تمام‌ بندگان‌خود اءشراف‌ دارد؛ و عالِم‌ است‌ به‌ آنچه‌ از ايشان‌ صادر مي‌شود؛ و چيزي‌ از اُمورآنها از خدا پنهان‌ نيست‌) پس‌ با ياد از فراق‌ دنيا، ياد دنيا را از خود دور كن‌! و باياد گشايش‌ وسعه‌اي‌ كه‌ بعد از دنيا حاصل‌ مي‌شود، شدائدي‌ را كه‌ از دنيا بر تووارد مي‌شود رها كن‌! و شكيبائي‌ را پيشه‌ساز، تا انشاءالله رسول‌ خدا را ملاقات‌كني‌؛ و او از تو راضي‌ باشد!

و سپس‌ امام‌ حسين‌ عليه‌ السّلام‌ گفتند: اي‌ عموجان‌! خداوند تبارك‌ وتعالي‌ قادر است‌ كه‌ آنچه‌ را كه‌ مي‌بيني‌ تغيير دهد وَ هُوَ كُل‌ُّ يَوْم‌ٍ فِي‌ شَأن‌ٍ (و هرروز خداوند در شأن‌ خاصّي‌ است‌) اين‌ گروه‌ تو را از دنياي‌ خودشان‌ منع‌كردند؛ و تو آنها را از دين‌ خودت‌ منع‌ كردي‌ پس‌ چقدر تو بي‌نيازي‌ از آنچه‌ ترامنع‌ كردند! و چقدر ايشان‌ نياز دارند به‌ آنچه‌ تو از ايشان‌ منع‌ نمودي‌! پس‌ بر توباد به‌ صبر و تحمّل‌! چون‌ خير در صبر است‌ و صبر از كرامت‌ انسان‌ است‌؛ وجزع‌ و بی‌طاقتي‌ را رها كن‌ كه‌ براي‌ تو سودي‌ ندارد!

و پس‌ از آنحضرت‌، عمّار رضي‌ الله عنه‌ تكلّم‌ كرد و گفت‌: اي‌ أبوذرّ! خدا به‌وحشت‌ اندازد كسي‌ را كه‌ تو را به‌ وحشت‌ انداخت‌! و بترساند آن‌ كس‌ كه‌ تو راترساند! سوگند به‌ خداوند كه‌ مردم‌ را از سخن‌ حق‌ّ باز نداشت‌ مگر اعتماد ودلبستگي‌ به‌ دنيا و محبّت‌ دنيا! آگاه‌ باش‌ كه‌ مردم‌ از جماعت‌ها اطاعت‌ مي‌كنند(گرچه‌ بر باطل‌ باشند) و حكومت‌ براي‌ كسي‌ است‌ كه‌ بر حكومت‌ استلا يابد! واين‌ قوم‌ مردم‌ را به‌ دنياي‌ خودشان‌ مي‌خوانند؛ و مردم‌ هم‌ اءجابت‌ آنها را مي‌كننددر وصول‌ به‌ دنيا؛ و دين‌ خودشان‌ را به‌ آنها بخشيده‌اند فَخَسِرُو الدُّنْيَا وَ الآخِرَة‌َذَلِك‌َ هُوَالخُسران‌ُ الْمُبين‌ُ (پس‌ هم‌ در دنيا و هم‌ در آخرت‌ زيانكار شدند؛ واينست‌ كه‌ زيان‌ آشكارا.)

و در آخر أبوذرّ سخن‌ گفت‌؛ و گفت‌: عَلَيْكُم‌ْ السّلَام‌ُ وَ رَحْمَة‌ُ اللهِ وَبَرَكَاتُه‌ُ پدرم‌و مادرم‌ فداي‌ اين‌ چهره‌هاي‌ درخشان‌ باد! هر وقت‌ من‌ شما را مي‌بينم‌ به‌ واسطۀشما ياد رسول‌الله را مي‌كنم‌! من‌ در مدينه‌ حاجتي‌ ندارم‌! آرامشي‌ غير از شماندارم‌! درنگ‌ من‌ در مدينه‌ بر عثمان‌ گران‌ آمد، همانطور كه‌ درنگ‌ من‌ در شام‌ برمعاويه‌ گران‌ آمد. عثمان‌ قسم‌ ياد كرد كه‌ مرا تبعيد كند به‌ شهري‌ از شهرها؛ من‌ ازاو خواستم‌ كه‌ مرا به‌ كوفه‌ بفرستد؛ ترسيد كه‌ من‌ در آنجا مردم‌ را بر برادرش( مراد از او وَلِيد بن‌ عَقَبه‌ برادر مادري‌ عثمان‌ است‌ كه‌ عثمان‌ ولايت‌ كوفه‌را به‌ او داده‌ بود و زمخشري‌ و غيره‌ ذكر كرده‌اند كه‌ او در حال‌ مستي‌ نماز صبح‌را چهار ركعت‌ خواند و گفت‌: اگر مي‌خواهيد بيشتر هم‌ بخوانم‌.(مرآة‌العقول‌))بشورانم‌؛ و قسم‌ ياد كرد كه‌ مرا به‌ شهري‌ بفرستد كه‌ در آنجا يكنفر أنيس‌ نداشته‌باشم‌ و در آنجا صداي‌ مونسي‌ به‌ گوش‌ من‌ نرسد؛ و سوگند به‌ خداوند كه‌ من‌غير از خداي‌ عزّوجّل‌ مصاحبي‌ نمي‌خواهم‌؛ و با وجود داشتن‌ خدا از هيچ‌ چيزوحشت‌ ندارم‌ حَسْبِي‌َ اللهُ لَا اءلَه‌َ اءلَّا هُوَ علیه تَوَكَّلت‌ُ وَ هُوَ رَب‌ُّ الْعَرْش‌ِ الْعَظِيم‌ِ و صلّي‌ الله علي‌ سيّدنا محمّدٍ و آله‌ الطَّيِّبين‌َ.

خطبۀ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در «نهج‌ البلاغه‌» تحت‌ شمارۀ 128 همان‌كلام‌ ايشانست‌ با أبوذر در وقت‌ وداع‌ و ابن‌ أبي‌ الحديد در «شرح‌ نهج‌» طبع‌دارالاحياء درج‌ 8، ص‌ 252 تا ص‌ 262 آنرا و شرح‌ آنرا آورده‌ است‌ و گفته‌است‌ كه‌ اين‌ كلام‌ را أبوبكر أحمد بن‌ عبدالعزيز جوهري‌ّ در كتاب‌ «سَقِيفَه‌» ازعبدالرّزاق‌ ا پدرش‌ از عكرمه‌ از ابن‌ عبّاس‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ او گفت‌: چون‌ أبوذرّ را به‌ رَبَذه‌ اخراج‌ كردند؛ عثمان‌ أمر كرد تا در ميان‌ مردم‌ ندا كنند كه‌هيچكس‌ حق‌ّ ندارد با او سخن‌ بگويد و يا او را مشايعت‌ با او پرهيز كردند مگرعلي‌ّ بن‌ اُبيطالب‌ عليه‌ السّلام‌ و عقيل‌ و حسن‌ و حسين‌ عليهماالسّلام‌ و عمّار.آنگاه‌ يكايك‌ يك‌ از سخناني‌ را كه‌ آنها با أبوذرّ گفتند و أبوذرّ به‌ آنها گفت‌ بيان‌مي‌كند به‌ همان‌ عباراتي‌ كه‌ ما از «روضة‌ كافي‌» آورديم‌. و گويد كه‌: چون‌ حسن‌عليه‌ السّلام‌ مي‌خواست‌ با أبوذرّ سخن‌ بگويد و وداع‌ كند؛ مروان‌ گفت‌: دست‌بردار اي‌ حسن‌! آيا نمي‌داني‌ كه‌ أميرالمؤمنين‌ (عثمان‌) از تكلّم‌ با اين‌ مرد نهي‌كرده‌ است‌ و اگر تو نمي‌داني‌، اينك‌ بدان‌! در اين‌ حال‌ علي‌ّ عليه‌ السّلام‌ به‌ مروان‌حمله‌ كرد و باتازيانه‌ بين‌ دو گوش‌ اسب‌ او زد؛ و گفت‌: دور شو! خدا لعنت‌ كند ترا و قبيح‌گرداند ترا براي‌ آتش‌! مروان‌ با حال‌ غضب‌ به‌ نزد عثمان‌ آمد، و داستان‌ را به‌ اوخبر داد؛ و دل‌ عثمان‌ از خشم‌ بر علي‌ّ آتش‌ گرفت‌.

چون‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ با همراهان‌ خود از مشايعت‌ أبوذرّ به‌ مدينه‌بازگشتند؛ علي‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ نزد عثمان‌ آمد. عثمان‌ گفت‌: علّت‌ آنكه‌ رسول‌مرا ردّ كردي‌، و أمر كردي‌، و أمر مرا كوچك‌ شمردي‌ چه‌ بود؟

حضرت‌ فرمود: أمّا رسول‌ تو مي‌خواست‌ مرا از قصدم‌ باز بدارد، من‌ او را ردّكردم‌؛ و امّا امر تو را من‌ كوچك‌ نشمردم‌! عثمان‌ گفت‌: آيا نهي‌ مرا از تكلّم‌ باأبوذرّ به‌ تو نرسانده‌اند؟

حضرت‌ فرمود: از چه‌؟ گفت‌: اسب‌ او را زده‌اي‌! و او را شتم‌ كرده‌اي‌!

حضرت‌ فرمود: أمّا اسب‌ او پس‌ اسب‌ من‌ حاضر است‌ از آن‌ قصاص‌ كند؛ وأمّا شتم‌ نمودن‌ مرا پس‌ سوگند به‌ خدا كه‌ اگر او مرا يك‌ شتم‌ مي‌كنم‌ خود ترا به‌مثل‌ همان‌ شتم‌ بدون‌ آنكه‌ دروغي‌ بر تو ببندم‌! عثمان‌ به‌ غضب‌ آمد و گفت‌: چرامروان‌ ترا شتم‌ نكند؟ گويا تو از او بهتر هستي‌؟!

حضرت‌ فرمود: آري‌ سوگند به‌ خدا؛ و از تو هم‌ بهتر هستم‌ و سپس‌ برخاست‌و خارج‌ شد

[22] ـ آيۀ 46، از سورۀ 9: توبه‌.

[23] ـ «تفسير قمي‌» ص‌ 269 و ص‌ 270 و «تفسير الميزان‌» ج‌ 9، ص‌ 315 از«تفسير قمي‌».

[24] ـ در «نهايه‌» ابن‌ أثير، ج‌ 3، ص‌ 12 گويد: ضَح‌ّ عبارت‌ است‌ از نورخورشيد وقتي‌ كه‌ در زمين‌ متمكّن‌ شود.

[25] ـ أوْلَي‌ لَك‌َ، كلمۀ تهديد و وعيد است‌؛ يعني‌ شرّ به‌ تو نزديك‌ است‌ بپرهيزاز آن‌. يا به‌ معناي‌ الْويْل‌ُ لَك‌َ، و يا آنست‌ كه‌ خداوند در أمر تو چيز ناگوار پديدآورد.

[26] «مغازي‌» ج‌ 3، ص‌ 998 و ص‌ 999. و تفسير «مجمع‌ البيان‌» طبع‌ صيدا،ج‌ 3، ص‌ 79. و «البدايۀ و النهاية‌» ج‌ 5، ص‌ 7 و ص‌ 8 و «تفسير قمي‌» ص‌ 270و «تفسير الميزان‌» ج‌ 9، ص‌ 315 از «تفسير قمي‌» و «سيرۀ حلبيّه‌» ج‌ 3، ص‌152 و «بحارالانوار» ج‌ 6، ص‌ 622 و ص‌ 623 و همچنين‌ در ص‌ 625 و«الكامل‌ في‌ التاريخ‌» ج‌ 2، ص‌ 278 و «أعيان‌ الشيعة‌» طبع‌ رابع‌، ج‌ 2، ص‌ 196و «سيرۀ ابن‌ هشام‌» ج‌ 4، ص‌ 947 و ص‌ 948 و كتاب‌ «حياة‌محمّد» ص‌ 428.

[27] ـ آيۀ 64 تا 66 از سورۀ 9: توبه‌.