منافقين‌ بر مؤمنين‌ در اعطاي‌ صَدَقات‌ ، عيب‌ مي‌گيرند

و راجع‌ به‌ بخل‌ و عدم‌ تعهّد منافقين‌ به‌ وعده‌هايشان‌، و عيب‌جوئي‌ ايشان‌ از مؤمنين‌دربارۀ صدقات‌ مي‌فرمايد: وَ مِنْهُم‌ْ مَن‌ْ عَاهَدَاللهَ لَئِن‌ْ آتي'نَا مِن‌ْ فَضْلِه‌ِ لَنَصَّدَّقَن‌َّ وَلَنَكُونَن‌َّ مِن‌َالصَّالِحِين‌َ ـ فَلَمّا آتي'هُم‌ْ مِن‌ْ فَضْلِه‌ِ بَخِلُوا بِه‌ِ وَ تَوَلَّوْا وَهُم‌ْ مُعْرِضُون‌َ ـ فَأعْقَبَهُم‌ْ نِفَاقاً فِي‌قُلُوبِهِم‌ْ اءلَي‌ يَوْم‌ِ يَلْقَوْنَه‌ُ بِمَا أخْلَفُوا اللهَ مَا وَعَدُوه‌ُ وَ بِمَا كَانُوا يَكْذِبُون‌َ ـ ألَم‌ْ يَعْلَمُوا أن‌َّ اللهَ يَعْلَم‌ُسِرَّهُم‌ْ وَ نَجْوي'هُم‌ْ وَ أن‌َّ الله عَلَّام‌ُ الْغُيُوب‌ِ ـ الَّدِين‌َ يَلْمِزُون‌َ الْمُطَّوِّعين‌َ مِن‌َ الْمُؤْمِنين‌َ فِي‌الصَّدَقَات‌ِ وَالَّدِين‌َ لَايَجِدُون‌َ إلَّا جُهْدَهُم‌ْ فَيَسْخَرُون‌َ مِنْهُم‌ْ سَخِرَاللهُ مِنْهُم‌ْ وَلَهُم‌ْ عَذَاب‌ٌ ألِيم‌ٌ.[1]

و با وجود اين‌، چون‌ خداوند از فضل‌ خود به‌ آنها مرحمت‌ فرمود؛ بر آن‌ مال‌ بخل‌ورزيده‌؛ و از دادن‌ زكوة‌ و صدقه‌ امتناع‌ نموده‌؛ و به‌ دين‌ خدا پشت‌ كردند؛ و بالنّتيجه‌، آن‌بخل‌ْ در دلهاي‌ ايشان‌، نفاقي‌ را به‌ جاي‌ گذاشت‌ كه‌ تا روزيكه‌ خدا را ملاقات‌ كنند؛ ومرگ‌ آنها برسد، آن‌ نفاق‌ باقي‌ خواهد بود؛ و اين‌ پيوستگي‌ نفاق‌ تا روز مرگ‌ به‌ علّت‌آنستكه‌ با ميعادي‌ كه‌ با خدا نهادند؛ مخالفت‌ كرده‌؛ و به‌ واسطۀ نفس‌ كاذب‌ و دروغگوئي‌بود كه‌ دروغ‌ مي‌گفتند. آيا ايشان‌ ندانسته‌اند كه‌ خداوند از پنهاني‌هاي‌ آنها، و از رازگفتن‌هاي‌ آنها، خبر دارد؛ و اينكه‌ خداوند علاّم‌ الغيوب‌ است‌؟!

كسانيكه‌ عيبجوئي‌ مي‌كنند، و خرده‌ مي‌گيرند بر آن‌ مردان‌ مؤمني‌ كه‌ از روي‌ طوع‌ ورغبت‌، صدقات‌ خود را به‌ نحو فراوان‌ مي‌دهند؛ و مسخره‌ مي‌كنند آن‌ مردان‌ مؤمني‌ را كه‌غير از نهايت‌ مقدار سعي‌ و كوشش‌ خود نمي‌توانند چيزي‌ بدست‌ آورده‌، و صدقه‌بدهند؛ و بر آن‌ كمي‌ و قلّت‌ صدقه‌ خرده‌ مي‌گيرند و مسخره‌ مي‌نمايند؛ خداوند ايشان‌ راسُخْريّه‌ مي‌كند؛ و از براي‌ ايشانست‌ عذابي‌ دردناك‌.» شيخ‌ طبرسي‌ گويد: بعضي‌ گفته‌اندكه‌ اين‌ آيه‌ دربارۀ ثَعْلَبَة‌ُ بْن‌ُ حَاطِب‌ وارد شده‌ است‌.

ثعلبة‌ از أنصار بود و به‌ پيامبر صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ عرض‌ كرد: دعا كن‌ خداوندبه‌ من‌ مال‌ عنايت‌ كند!

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ فرمود: يَا ثَعْلَبَة‌ُ قَلِيل‌ٌ تُؤدِّي‌ شُكْرَه‌ُ خَيْرٌمِن‌ْ كَثِيرٍلَاتُطِيقُه‌ُ؛ أمَالَك‌َ فِي‌ رَسُول‌ِ اللهِ اُسْوَة‌ٌ حَسَنَة‌ٌ؟! وَالَّذِي‌ نَفْسِي‌ بِيَدِه‌ِ لوْأرَدْت‌ُ أن‌ْ تَسِيرَالْجِبَال‌ُمَعي‌ ذَهَباً وَ فِضَّة‌ً لَسَارَت‌ْ!

به‌صورت‌ طلا و نقره‌ درآيند؛ و با من‌ روان‌ گردند؛ هر آينه‌ روان‌ مي‌گردند!»

ثعلبه‌ باز به‌ نزد آنحضرت‌ آمد و عرض‌ كرد: يا رسول‌الله از خدا بخواه‌ به‌ من‌ مال‌بدهد! سوگند به‌ آن‌ كه‌ تو را به‌ حق‌ّ برگزيده‌ است‌ اگر خدا به‌ من‌ مال‌ عنايت‌ كند؛ من‌ حق‌ِّهر ذي‌ حقِّي‌ به‌ او خواهم‌ داد!

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ عرضه‌ داشت‌: خداوندا به‌ ثعلبه‌ مال‌ مرحمت‌كن‌! ثعلبه‌ گوسپندي‌ را تهيّه‌ كرد و آن‌ گوسپند نموّ كرد؛ و زاد و ولد نمود؛ و همانند كِرْم‌ِ كه‌بچه‌ مي‌گذارد، و زياد مي‌شود نَسْل‌ اين‌ گوسپند نموّ و رشد كرد؛ به‌ طوريكه‌ در مدينه ‌جاي‌ نگهداري‌ آنها را نداشت‌؛ و از مدينه‌ آنها را بيرون‌ برد؛ و در يكي‌ از وادي‌هاي‌مدينه‌ آنها را نگهداري‌ مي‌نمود. و باز گوسپندان‌ در آنجا نموّ كردند، و زياد شدند؛ تاناچار در مكاني‌ دور از مدينه‌ آنها را جاي‌ داد.

گوسپندان‌ آنقدر ثَعْلَبه‌ را به‌ خود مشغول‌ نمود؛ تا از نماز جمعه‌ و جماعت‌ باز ماند؛ ورسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ مأمور جمع‌آوري‌ زكوة‌ و صدقات‌ را به‌ نزد اوفرستاد. ثَعْلَبه‌ از دادن‌ زكوة‌ بُخْل‌ نموده‌ و امتناع‌ ورزيد؛ و گفت‌: مَاهَذَا إلَّا اُخْت‌ُ الْجِزْيَة‌ِ:«اين‌ زكوة‌ مال‌ نيست‌؛ مگر همانند خواهرِ جِزْيه‌ و خراجي‌ كه‌ از زمين‌ و از يهود ونصاري‌ مي‌گيرند.»

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ فرمود: يَاوَيْح‌َ ثَعْلَبَة‌َ يَا وَيْح‌َ ثَعْلَبَة‌َ (اي‌ واي‌ برثعلبه‌ اي‌ واي‌ بر ثعلبه‌) و اين‌ آيات‌ دربارۀ او نازل‌ شد. و اين‌ روايت‌ از أبو أمامة‌ باهلي ‌مرفوعاً روايت‌ شده‌ است‌.

‌ فرمايد؛ البتّه‌ در راه‌ خداصدقه‌ خواهيم‌ داد. و چون‌ خداوند با آنان‌ مال‌ داد، بُخْل‌ ورزيدند؛ و ندادند؛ و اين‌روايت‌ از حَسَن‌ و مجاهد است‌.[3]

علاّمه‌ طباطبائي‌ رضوان‌الله عليه‌ بعد زا ذكر اين‌ روايت‌ گفته‌اند: اين‌ روايات‌ با هم‌تنافي‌ ندارد؛ زيرا ممكن‌ است‌ ثَعْلَبَه‌ با پيغمبر معاهده‌اي‌ نموده‌ باشد؛ و سپس‌ جماعتي‌ ازأنصار را بر آن‌ گواه‌ گرفته‌ باشد؛ و نيز با او بعضي‌ ديگر بوده‌ باشند؛ پس‌ اين‌ روايات‌بعضي‌ از آنها مؤيّد ديگري‌ است‌.[4]

قضيّۀ : وَ عَلَي‌ الثَّلَاثَةِ الَّذِينَ خُلِّفُوا و كيفيّت‌ توبۀ آن‌ سه‌ نفر

از ميان‌ كساني‌ كه‌ با رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ به‌ غزوۀ تبوك‌ بيرون‌نرفتند ـ غير از مُتخلّفين‌ از منافقين‌، و غير از مُعَذِّرين‌ و غير از كساني‌ كه‌ بعداً مُلْحق‌شدند مثل‌ أبُو خَيْثَمة‌ ـ سه‌ نفر بودند كه‌ با وجود ايمان‌ به‌ رسول‌ الله، معذلك‌ به‌ واسطۀسستي‌ و تأنّي‌ و تكاهل‌، و با وجود داشتن‌ تمكّن‌ مالي‌ و قدرت‌ بدني‌ معذلك‌ در مدينه‌باقي‌ ماندند؛ تا سپاه‌ رسول‌ خدا از تبوك‌ مراجعت‌ كرد. داستان‌ اين‌ سه‌ نفر را مورّخين‌همچون‌ واقِدي‌ و غيره[5] مفصّلاً روايت‌ كرده‌اند؛ ولي‌ ما در اينجا به‌ طور اختصار از شيخ‌طبرسي‌ نقل‌ مي‌كنيم‌:

او مي‌گويد: آيۀ وَعَلَي‌ الثَّلَاثَة‌ِ الَّدِين‌َ خُلِّفُوا در شأن‌ كَعْب‌ُ بْن‌ُ مَالِك‌ و مَرَارَة‌ُ بْن‌ُ رَبِيع‌ وهِلَال‌ُ بْن‌ُ اُمَيّه‌[6] نازل‌ شده‌ است‌. و اين‌ به‌ جهت‌ آن‌ بود كه‌ ايشان‌ از حركت‌ با رسول‌ خداتخلّف‌ كردند؛ و با او بيرون‌ نرفتند؛ نَه‌ از رو نفاق‌؛ وليكن‌ از روي‌ سستي‌ و سهل‌انگاري‌؛و بعداً پشيمان‌ شدند.

به‌ حضور رسول‌ خدا رسيده‌؛ وعرضه‌ داشتند: ما هم‌ از آنها كناره‌گيري‌ كنيم‌؟!

فرمود: نَه‌ وليكن‌ آنان‌ با شما هم‌بستر نشوند.

و بنابراين‌ شهر مدينه‌ بر آنها تنگ‌ شد؛ و بيرون‌ رفته‌ و بر فراز كوهها رفتند؛ وأهل‌بيت‌هاي‌ آنها برايشان‌ طعام‌ مي‌بردند؛ ولي‌ سخن‌ نمي‌گفتند. در اينحال‌ بعضي‌ از آنهابه‌ بعض‌ ديگر گفتند: مردم‌ همه‌ از ما دوري‌ گزيدند؛ چرا ما خودمان‌ از هم‌ دوري‌نگزينيم‌؟ فلهذا خودشان‌ هم‌ از هم‌ دور شدند؛ و دو نفرشان‌ با هم‌ نبودند. و بر اين‌ منوال‌پنجاه‌ روز گذشت‌، كه‌ پيوسته‌ به‌ درگاه‌ خداوند تضرّع‌ مي‌كردند، و توبه‌ و اءنابه‌مي‌نمودند؛ خداوند توبۀ آنها را قبول‌ نمود؛ و در شأن‌ آنان‌ اين‌ آيه‌ فرود آمد:

وَعَلَي‌ الثَّلَاثَة‌ِ الَّدِين‌َ خُلِّفُوا حَتَّي ‌إذَا ضَاقَت‌ْ عَلَيْهِم‌ُ الارْض‌ُ بِمَارَحُبَت‌ْ وَضَاقَت‌ْ عَلَيْهِم‌ْأنْفُسُهُم‌ْ وَظَنُّوا أن‌ْ لَامَلْجَأَ مِن‌َاللهِ إلاّ إلَيه‌ِ ثُم‌َّ تَاب‌َ اللهُ عَلَيْهِم‌ْ لِيَتُوبُوا إن‌َّ اللهَ هُوَ التَّوَّاب‌ُالرَّحِيم‌ُ.[7] (آيۀ 118 از سورۀ 9 : توبه‌)

«و خداوند توبۀ آن‌ سه‌ نفري‌ را پذيرفت‌، كه‌ از رفتن‌ با رسول‌ خدا تخلّف‌ ورزيده‌بودند؛ تا جائي‌ كه‌ زمين‌ با همۀ گشايش‌ آن‌ براي‌ آنها تنگ‌ شد؛ و نيز جان‌هاي‌ خودشان‌براي‌ آنها تنگ‌ شد (و به‌ جان‌ آمدند) و يقين‌ كردند كه‌ هيچ‌ پناه‌ و مَلْجأي‌ از خدا نيست‌؛مگر به‌ سوي‌ خدا. در اينحال‌ خداوند بر آنها نظر رحمت‌ نموده‌، و رجوع‌ بر مهر و محبّت‌نمود؛ تا اينكه‌ ايشان‌ هم‌ توبه‌ كنند؛ و البتّه‌ اوست‌ كه‌ رجوع‌ كنندۀ شديد به‌ بندگان‌ خود ومهربان‌ است‌.»

باقي‌ ماندگان‌ در مدينه‌ از روي‌ عذر ، در پاداش‌ با رسول‌ خدا شريك‌ هستند

واقدي‌ آورده‌ است‌ كه‌ در رمضان‌ سال‌ نهم‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ ازاين‌ سفر به‌ مدينه‌ بازگشت‌؛[8] و گفت‌: اَلْحَمْدُلِلّه‌ِ عَلَي‌ مَا رَزَقَنَا سَفَرِنَا هَذَا مِن‌ْ أجْرٍ

وَ حَسَنَة ‌ٍو مَن‌ْ بَعْدَنَا شُرَكَاؤُنا فِيه‌ِ.

«حمد و سپاس‌ اختصاص‌ به‌ خدا دارد بر آنچه‌ را كه‌ پاداش‌ و حسنه‌ در اين‌ سفر به‌ ماروزي‌ فرمود. و آنان‌ كه‌ پس‌ از ما هستند نيز شريكان‌ ما هستند، در اين‌ روزي‌ از پاداش‌و حسنه‌!»

عائشه‌ گفت‌: يا رسول‌الله! در اين‌ سفر اين‌ قدر شدّت‌ و مشقّت‌ براي‌ شما رخ‌ داد؛كساني‌ كه‌ پس‌ از شما هستند؛ شريكان‌ شما هستند در آن‌ شدّت‌ و مشقّت‌؟!

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ فرمود: إن‌َّ بِالْمَدِينَة‌ِ لَاقْواماً مَاسِرْنَا مِن‌ْ مَسِيرٍ وَلَاهَبَطْنَا وَادِياً إلَّا كَانُوا مَعَنا، حَبَسَهُم‌ُ الْمَرَض‌ُ؛ أوَلَيْس‌َ اللهُ تَعَالَي‌ يَقُول‌ُ فِي‌ كِتَابِه‌ِ: مَا كان‌َالْمُؤمِنُون‌َ لِيَنْفِرُوا كَافَّة‌ً (آيۀ 22 از سورۀ9: توبه‌) فَنَحْن‌ُ غُزَاتُهُم‌ْ وَهُم‌ْ فَعَدَتُنَا[9].

وَالَّذِي‌ نَفْسِي‌ بِيَدِه‌ِ لَدُعاؤُهُم‌ْ أنْفَذُ فِي‌ عَدُوَّنَا مِن‌ْ سِلَاحِنَا!

«در نبودن‌ ما در اين‌ شهر مدينه‌، مردمي‌ بوده‌اند كه‌ ما هيچ‌ مسيري‌ را نپيموديم‌؛ و درهيچ‌ وادي‌ فرود نيامديم‌ مگر آنكه‌ ايشان‌ با ما بودند؛ آنچه‌ آنها را از حركت‌ بازداشت‌مرض‌ بود. مگر اينطور نيست‌ كه‌ خداوند تعالي‌ در كتاب‌ خود مي‌گويد: نبايستي‌ همگي‌مؤمنين‌ كوچ‌ كنند. ما از جانب‌ آنها جنگجوياني‌ بوده‌ايم‌؛ و ايشان‌ از جانب‌ ما نشستگان‌.قَسَم‌ به‌ آن‌ كه‌ جان‌ من‌ در دست‌ اوست‌، دعاي‌ آنها نافذتر و شكافنده‌تر بود در دشمنان‌ما، از أسلحه‌اي‌ كه‌ ما بكار مي‌برديم‌.»

و مسلمين‌ شروع‌ كردند به‌ فروش‌ أسلحۀ خود؛ و مي‌گفتند: جهاد پايان‌ يافت‌. و مردم‌متمكّن‌ به‌ واسطۀ تمكّن‌ خود آن‌ سِلاح‌ها را مي‌خريدند. چون‌ اين‌ جريان‌ به‌ رسول‌ خدارسيد؛ آنها را از اين‌ عمل‌ نهي‌ كرد و گفت‌: لَاتَزَال‌ُ عِصَابَة‌ٌ مِن‌ْ اُمَّتِي‌ يُجَاهِدُون‌َ عَلَي‌ الْحَق‌َّحَتَّي‌ يَخْرُج‌َ الدَّجَّال‌ُ.[10]

«هميشه‌ جماعتي‌ از اُمَّت‌ من‌ در راه‌ حق‌ّ جهاد مي‌نمايند تا زمانيكه‌ دجَّال‌ خروج‌كند.»

جريان‌ مرگ‌ عبدالله‌ بنِ أبَيّ : رئيس‌ منافقين‌ در مدينه‌

و عَبْدُاللهِ بْن‌ اُبَي‌ّ در چند شب‌ مانده‌ به‌ آخر ماه‌ شوّال‌ مريض‌ شد؛ و در ذوالقعده‌ بمرد؛و مرض‌ او بيست‌ شب‌ طول‌ كشيد. و رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ در اين‌ مدّت‌از او عيادت‌ مي‌نمودند.

و در همان‌ روزي‌ كه‌ مُرد، رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ بر او وارد شدند؛ و اودر حال‌ احتضار بود.

رسول‌ خدا گفتند: قَدْ نَهَيْتُك‌َ عَن‌ْ حُب‌ِّ الْيَهُودِ. «من‌ تو را از دوستي‌ با يهود نهي‌ كردم‌.»

عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ گفت‌: سَعْدُبْن‌ُ زُرارَه‌ با يهود دشمني‌ نمود، و از اين‌ دشمني‌ فائده‌اي ‌نبرد!

و سپس‌ گفت‌: يَا رَسُول‌َاللهِ! الآن‌ جاي‌ عتاب‌ و مؤاخذه‌ نيست‌! اينست‌ مرگ‌ كه‌ آمده‌است‌. اگر من‌ مردم‌، در غسل‌ من‌ حاضر شو؛ و پيراهن‌ خود را به‌ من‌ بده‌؛ تا براي‌ من‌ كفن‌كنند! و آنحضرت‌ پيراهن‌ روي‌ خود را دادند ـ و در تن‌ آنحضرت‌ دو پيراهن‌ بود ـ عبدالله گفت‌: پيراهني‌ را مي‌خواهم‌ كه‌ به‌ پوست‌ بدنت‌ متصّل‌ است‌! رسول‌ خدا پيراهن‌ زير خودرا درآورده‌ و به‌ او دادند؛ و پس‌ از آن‌ گفت‌: بر من‌ نماز بخوان‌، و براي‌ من‌ طلب‌ مغفرت‌كن‌!

نماز رسول‌ خدا بر جنازۀ عبداللهِ اُبَيّ منافق‌ معروف‌

و رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ در غسل‌ و كفن‌ او حضور يافتند؛ و سپس‌ جنازۀ او به‌ محل‌ّ جنازه‌ها حمل‌ داده‌ شد؛ و رسول‌ خدا پيش‌ رفت‌ تا بر او نماز گزارد.[11]

عُمَر بن‌ خَطّاب‌ به‌ سوي‌ رسول‌ خدا برجست‌ و گفت‌: يا رسول‌الله! آيا تو بر پسر اُبَي‌ّنماز مي‌خواني‌؛ در حاليكه‌ او در فلانروز چنان‌ گفت‌؛ و در فلانروز چنين‌ گفت‌؟ و گفتارابن‌ اُبَي‌ّ را شمرد.

رسول‌ خدا تبسّم‌ نمود و گفت‌: أخَّرْ عَنِّي‌ يَا عُمَرُ (دور شو از من‌ اي‌ عمر) و چون‌ عمردر إصرار خود زياده‌روي‌ كرد؛ رسول‌ خدا گفت‌: «مرا مخيّر كرده‌اند كه‌ بر او

استغفار كنم‌،و يا نكنم‌؛ و من‌ اختيار استغفار را نموده‌ام‌؛ و اگر مي‌دانستم‌ كه‌ اگر از هفتاد بار بيشتر هم‌استغفار مي‌كردم‌؛ او آمرزيده‌ مي‌شد، من‌ براي‌ او استغفار مي‌نمودم‌ و اينست‌ گفتارخداوند عزّوجل‌ّ: اِسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ سَبْعِين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْذَلِك‌َ بِأنَّهُم‌ْ كَفَرُوا بِاللهِ وَ رَسُولِه‌ِ وَاللهُ لَايَهْدِي‌ الْقَوْم‌َ الْفَاسِقِين‌َ.[12]

«اي‌ پيامبر چه‌ براي‌ آنها طلب‌ غفران‌ و آمرزش‌ را بكني‌ و يا نكني‌! اگر هم‌ هفتادمرتبه‌ براي‌ آنها طلب‌ غفران‌ و آمرزش‌ را بنمائي‌، خداوند ايشانرا نخواهد آمرزيد! زيراكه‌ ايشان‌ به‌ خدا و رسول‌ خدا كافر شده‌اند و خداوند قوم‌ فاسقين‌ را هدايت‌ نمي‌كند.» وگفته‌ شده‌ است‌ كه‌ رسول‌ خدا گفت‌: از هفتاد بار هم‌ بيشتر مي‌گويم‌.

رسول‌ خدا بر او نماز گزارد و منصرف‌ شد. هنوز زياد دور نشده‌ بود كه‌ اين‌ آيه‌ نازل‌شد:

وَلَا تُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً وَلَاتَقُم‌ْ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ إنَّهم‌ْ كَفَرُوا بِاللهِ وَ رَسُولِه‌ِ وَمَاتُواوَهُم‌ْ فَاسِقُون‌َ.[13]

«و ديگر هيچگاه‌ بر منافقي‌ از منافقان‌ كه‌ بميرد؛ نماز مخوان‌! و بر قبر او براي‌ دعا واستغفار نايست‌! زيرا كه‌ ايشان‌ به‌ خدا و رسول‌ خدا كافر شده‌اند؛ و در حال‌ فسق‌ وپليدي‌ و كژي‌ مرده‌اند.»

و مُجَمَّع‌ُ بن‌ جارِيَه‌ مي‌گفت‌: من‌ نديدم‌ كه‌ رسول‌ خدا به‌ قدري‌ كه‌ در جنازۀ اُبَي‌ّ صرف‌وقت‌ كرد، و طول‌ داد، صرف‌ وقت‌ كند؛ و سپس‌ از آنجا برخاستند؛ و او را به‌ سوي‌ قبرش‌حمل‌ كردند.

و عَمْرُبْن‌ُ اُمَيَّة‌ ضَمْري‌ مي‌گفت‌: ما هر چه‌ خواستيم‌ خود را به‌ سرير (تابوت‌) اُبَي‌ّبرسانيم‌؛ نتوانستيم‌ زيرا منافقيني‌ كه‌ إظهار اسلام مي‌كردند؛ و بر نفاقشان‌ باقي‌ بودند؛ به‌قدري‌ زياد بودند كه‌ در أطراف‌ سرير حمله‌ور شده‌؛ و آنرا حمل‌ مي‌كردند. و آنها از بَنِي‌قَيْنُقَاع‌ و غير هم‌ بودند مانند سَعْدُبْن‌ُ حُنَيْف‌، و زَيْدُبْن‌ُ

و آن‌ كه‌ طريقۀ او را تحسين‌ مي‌كرد، مي‌گفت‌: طائفۀ خَزْرَج‌ قومي‌ بودند فقير؛ و او به‌آنها إحسان‌ مي‌كرد.[14]

و در تفسير «الدُّرُّالْمَنْثُور» بعد از بيان‌ رسول‌الله كه‌ اي‌ عُمَر از من‌ دور شو! عمرمي‌گويد: رسول‌ خدا بر او نماز خواند؛ و با جنازۀ او رفت‌، تا بر روي‌ قبرش‌ ايستاد، و ازاو فارغ‌ شد فَعَجِبْت‌ُ لِي‌ وَلِجُرْأتِي‌ عَلَي‌ رَسُول‌ِاللهِ صلّي‌ الله' عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ وَاللهُ وَرَسُولُه‌ُ أعْلَم‌ُ. «من‌ از خودم‌ و از تجرّي‌ و سماجتي‌ كه‌ بر رسول‌ خدا نمودم‌ تعجّب‌ كردم‌؛ و خدا ورسول‌ خدا داناترند به‌ حقايق‌ اُمور و حوادث‌.»[15]

و نيز در «الدّرّالمنْثُور» از ابن‌ أبي‌ حاتم‌ از شعبي‌ آورده‌ است‌ كه‌ عمربن‌ خَطَّاب‌ گفت‌:لَقَدْ أصَبْت‌ُ فِي‌ الإسلام‌ هَفْوَة‌ً مَا أصَبْت‌ُ مِثْلَهَا قَط‌ُّ: «سوگند كه‌ حقّاً من‌ در اسلام به‌ لغزش‌ وسقوطي‌ برخورد كردم‌ كه‌ هيچوقت‌ مثل‌ چنين‌ لغزشي‌ براي‌ من‌ رخ‌ نداده‌ بود.» كه‌ رسول‌خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ مي‌خواست‌ بر عَبْدُاللهِ بْن‌ اُبَي‌ّ نماز بخواند؛ من‌ لباس‌ او راگرفتم‌ و گفتم‌: خدا تو را بدين‌ نماز أمر نكرده‌ است‌ و خدا گفته‌ است‌: اِسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ أوْلَاتَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ سَبْعين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ و رسول‌ خدا به‌ من‌ گفت‌:پروردگار من‌ مرا مخيّر كرده‌ است‌ و گفته‌ است‌: استغفار بكن‌ يا نكن‌! و آنحضرت‌ بركنارۀ لب‌ قبر نشست‌؛ و مردم‌ به‌ پسر عبدالله مي‌گفتند: اي‌ حُبَاب‌ چنين‌ كن‌! اي‌ حُبَاب‌چنان‌ كن‌! رسول‌ خدا فرمود: حُبَاب‌ اسم‌ شيطان‌ است‌؛ تو عَبْدُالله مي‌باشي‌.[16]

برمنافقين‌ و گفت‌: لَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً: «نماز مخوان‌ بر هيچ‌ منافقي‌ از منافقين‌بعد از مرگش‌.» زيرا رسول‌ خدا تا آن‌ زمان‌ بر آنها نماز مي‌گزارد؛ و احكام‌ اسلام را برآنها جاري‌ مي‌ساخت‌؛ وَلَاتَقُّم‌ْ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ: «و بر روي‌ قبر او براي‌ دعا توقّف‌ مكن‌.»زيرا رسول‌ خدا چون‌ نماز بر مرده‌اي‌ مي‌گزارد؛ بر روي‌ قبرش‌ مي‌ايستاد؛ و ساعتي‌دعا مي‌كرد. و خداوند تعالي‌ او را از نماز خواندن‌ بر منافقين‌، و وقوف‌ بر گورشان‌، ودعاي‌ بر آنها نهي‌ نمود؛ و سبب‌ اين‌ دو أمر (يعني‌ نماز و دعا) را بيان‌ كرد كه‌ آنها كافرشده‌اند به‌ خدا و رسول‌ او؛ و با حال‌ فسق‌ و كفر مرده‌اند. فلهذا از اين‌ به‌ بعد آنحضرت‌ تازنده‌ بود، بر منافقي‌ نماز نخواند.

و در اين‌ آيۀ وَلَاتَقُم‌ْ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ دلالت‌ است‌ بر آنكه‌ قيام‌ و وقوف‌ بر روي‌ قبر براي‌ دعاعبادتي‌ است‌ مشروع‌؛ و اگر اينچنين‌ نبود خداوند نهي‌ از آنرا اختصاص‌ به‌ كافر نمي‌داد.

و روايت‌ شده‌ است‌ كه‌: آنحضرت‌ كه‌ بر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ نماز خواندند و پيراهن‌ خود رابراي‌ كفن‌ او دادند؛ پيش‌ از اين‌ بود كه‌ نماز بر منافقين‌ نهي‌ شود. و اين‌ روايت‌ از ابن‌عبّاس‌ و جابر و قتاده‌ آمده‌ است‌.

و از أنس‌ و حَسَن‌ روايت‌ است‌ كه‌: چون‌ آنحضرت‌ إراده‌ كرد نماز گزارد جبرائيل‌لباس‌ او را گرفت‌ و بر او اين‌ آيه‌ را قرائت‌ كرد: وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً.

آورده‌ است‌ وگفته‌ است‌؛ در روايات‌ بيشتر داريم‌ كه‌ آنحضرت‌ بر او نماز نخواندند.[18]

و در تفسير «علي‌ّ بن‌ إبراهيم‌» آمده‌ است‌ كه‌: چون‌ رسول‌ خدا به‌ مدينه‌ آمد؛ و عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ مريش‌ شد؛ و فرزند او عبدالله بن‌ عبدالله مؤمن‌ بود، فرزند به‌ حضور رسول‌ خدارسيد، در حاليكه‌ پدرش‌ جان‌ مي‌داد، و گفت‌: اي‌ رسول‌ خدا پدرم‌ و مادرم‌ فداي‌ تو باد!اگر براي‌ عيادت‌ پدرم‌ حاضر نشوي‌، اين‌ ننگ‌ است‌ بر ما!

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسل‌ّ براي‌ عيادت‌ او رفتند؛ و منافقين‌ هم‌ آنجا بودند.فرزندش‌ عبدالله گفت‌: اي‌ رسول‌ خدا، براي‌ پدرم‌ مغفرت‌ بخواه‌! عمر گفت‌: اي‌ رسول‌خدا مگر خدا تو را از نماز بر ايشان‌ و يا بر استغفار بر ايشان‌ نهي‌ نكرده‌ است‌؟ رسول‌خدا از او اعراض‌ كردند؛ و عمر گفتار خود را تكرار كرد.

رسول‌ خدا به‌ او گفتند: وَيْلَك‌َ (اي‌ واي‌ بر تو) من‌ مُخَيَّر شده‌ام‌ بين‌ استغفار و عدم‌ آن‌و من‌ استغفار را اختيار كردم‌. خدا مي‌گويد: اسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ اِن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْسَبْعِين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ.

و چون‌ ابن‌ اُبَي‌ّ جان‌ داد؛ پسرش‌ به‌ حضور رسول‌ خدا آمد؛ و گفت‌: اي‌ رسول‌ خدا،پدرم‌ و مادرم‌ فداي‌ تو باد! اگر ميل‌ داري‌ به‌ جنازۀ او حاضر شو! و رسول‌ خدا به‌جنازه‌اش‌ حضور يافت‌ و بر قبرش‌ ايستاد.

عمر گفت‌: اي‌ رسول‌ خدا مگر خدا تو را ني‌ نكرده‌ است‌ كه‌ بر جنازۀ أحدي‌ ازمنافقين‌ نماز نخواني‌ و بر قبرش‌ نايستي‌؟! رسول‌ خدا به‌ او گفت‌: وَيْلَك‌َ آيا مي‌داني‌ من‌چه‌ گفتم‌؟ إنَّمَا قُلْت‌ُ: اللَّهُم‌َّ احْش‌ُ قبرَه‌ نَاراً وَ جَوْفَة‌ُ نَاراً وَ اَصْلِه‌ِ النَّارَ. «بار خدايا قبر او راپر از آتش‌ كن‌، و شكم‌ او را پر از آتش‌ كن‌، و مكان‌ و محل‌ّ او را در آتش‌ قرار بده‌.» وبنابراين‌ از رسول‌ خدا چيزي‌ بروز كرد كه‌ دوست‌

نمي‌داشت‌ بروز كند.[19]

و در «تفسير عيّاشي‌» قريب‌ به‌ مضمون‌ همين‌ روايت‌ را از زراره‌ از حضرت‌ اءمام‌محمد باقر عليه‌ السّلام‌ آورده‌ است‌.[20]

و به‌ روايت‌ ديگر از حنان‌ بن‌ سدير از پدرش‌ از حضرت‌ امام‌ محمد باقر عليه‌ السّلام‌آورده‌ است‌ كه‌: مردي‌ از منافقين‌ مرد. رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ به‌ نزدپدرش‌[21] فرستادند و گفتند: هر وقت‌ خواستيد تشييع‌ كنيد، مرا خبر كنيد. چون‌ آمادۀحركت‌ شدند، فرستادند به‌ پي‌ رسول‌الله؛ و آنحضرت‌ آمدند به‌ سمت‌ ايشان‌؛ و در تشييع‌دست‌ پسر او را گرفتند و مي‌رفتند. عمر در اينكار دخالت‌ كرد و گفت‌: يَا رَسُول‌َاللهِ! أمَانَهَاك‌َ عَن‌ْ هَذَا اَن‌ْ تُصَلِّي‌َ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً أوْ تَقُوم‌َ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ؟! و پيامبر پاسخ‌ او راندادند.

و چون‌ نزديك‌ بود كه‌ به‌ قبر برسند؛ عمر أيضاً اين‌ جمله‌ را تكرار كرد. رسول‌ خدا به‌و او گفتند: تو ما را نديدي‌ كه‌ بر جنازۀ او نمازي‌ بخوانيم‌؛ و يا بر قبر او وقوفي‌ نمائيم‌! وپس‌ از آن‌ گفتند: پسرش‌ مردي‌ است‌ از مؤمنين‌ و بر ما لازم‌ است‌ أداي‌ حق‌ّ او را بكنيم‌.و عمر گفت‌: من‌ پناه‌ مي‌برم‌ به‌ خدا از غضب‌ خدا و از غضب‌ تو اي‌ رسول‌ خدا![22]

و فيض‌ كاشاني‌ (ره‌) بعد از بيان‌ اين‌ دو روايت[23] در تفسير «صافي‌» گفته‌ است‌:رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ بسيار با حيا و كريم‌ بود همچنانكه‌ خداوندعزّوجل‌ّ گويد: فَيَسْتَحْيِي‌ مِنْكُم‌ْ وَاللهُ لَايَسْتَحْيِي‌ مِن‌َ الْحَق‌ِّ.[24] «پس‌ پيغمبر از شما حيا

مي‌كند؛ و خداوند از حق‌ّ حيا نمي‌كند.» و ناپسند داشت‌ كه‌ مردي‌ كه‌ از أصحاب‌ اوست‌ واءظهار ايمان‌ مي‌كند؛ مفتضح‌ و رسوا شود؛ فلهذا دعا بر عليه‌ منافقين‌ مي‌كرد و بطورتوريه‌ نشان‌ مي‌داد كه‌ من‌ دعا بر له‌ آنها نموده‌ام‌. و اين‌ معناي‌ گفتار اوست‌ كه‌ به‌ عمرمي‌گويد: تو ما را نديدي‌ كه‌ بر جنازه‌ او نمازي‌ بخوانيم‌؛ و يا بر قبر او وقوفي‌ نمائيم‌! وهمچنين‌ معناي‌ گفتار او در حديث‌ قمّي‌: مرا مخيّر كرده‌اند؛ و من‌ اختيار استغفار رانموده‌ام‌.

تا آنكه‌ مي‌گويد: تمام‌ اين‌ توجيهات‌ بر فرض‌ صحّت‌ روايت‌ قمّي‌ است‌ چون‌ آنرا إسناد به‌ معصوم‌ نداده‌ است‌؛ و اعتماد بر حديث‌ عيّاشي‌ در اينجا بيشتر است‌ از حديث‌قمّي‌؛ چون‌ إسناد به‌ معصوم‌ داده‌ است‌. و علاوه‌ سياق‌ گفتار قمّي‌ يكبار دلالت‌ دارد برآنكه‌ سبب‌ نزول‌ اين‌ آيه‌ قصّۀ عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ است‌؛ و يكبار دلالت‌ دارد بر آنكه‌ قبلاً نازل‌شده‌ است‌. و در كتاب‌ «كافِي‌» از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ رسول‌خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ بر جماعتي‌ در نماز ميّت‌ پنج‌ تكبير مي‌گفتند؛ و برجماعت‌ ديگري‌ چهار تكبير. چون‌ بر جنازه‌اي‌ چهار تكبير مي‌گفتند آن‌ جنازه‌ مُتَّهَم‌ بوديعني‌ به‌ نفاق‌. و نيز در كتاب‌ «كافِي‌» و «تفسير عيّاشي‌» از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌روايت‌ است‌ كه‌: چون‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ بر جنازه‌اي‌ نمازمي‌خواندند؛ تكبير مي‌گفتند؛ و پس‌ از آن‌ شهادتين‌ را مي‌گفتند؛ و سپس‌

تكبير مي‌گفتندو بر پيامبران‌ درود و صلوات‌ مي‌فرستادند؛ و پس‌ از آن‌ تكبير مي‌گفتند و براي‌ مؤمنين‌دعا مي‌كردند؛ و سپس‌ تكبير چهارم‌ را مي‌گفتند و دعا براي‌ اين‌ ميّت‌ مي‌نمودند؛ و پس‌از آن‌ تكبير مي‌گفتند و از نماز منصرف‌ مي‌شدند. و چون‌ خداوند او را از دعاي‌ برمنافقين‌ منع‌ كرد؛ وقتي‌ كه‌ مي‌خواستند بر منافقي‌ نماز بخوانند، تكبير و تشهّد مي‌گفتند؛و پس‌ از آن‌ تكبير گفته‌ و صلوات‌ بر پيغمبران‌ مي‌فرستادند؛ و سپس‌ تكبير گفته‌ و دعابراي‌ مؤمنين‌ مي‌نمودند؛ و پس‌ از آن‌ تكبير چهارم‌ را گفته‌، و از نماز منصرف‌ مي‌شدند ودعا براي‌ ميّت‌ نمي‌نمودند.[25]

آيات‌ وارده‌ در عدم‌ نماز وا ستغفار بر منافقين‌

و أمّا اُستاذنا العلاّمة‌ الطّباطبائي‌ قدّس‌ الله سرّه‌ در دو مورد از اين‌ قضيّه‌ بحث‌ كرده‌اند:

اوّل‌ در ذيل‌ آيۀ كريمۀ اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ سَبْعِين‌َ لَهُم‌ْ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ، كه‌ترديد در اينجا در بين‌ أمرونهي‌، كنايه‌ از تساوي‌ فعل‌ و ترك‌ است‌؛ يعني‌ فعل‌ استغفار لغواست‌؛ و هيچ‌ ثمري‌ ندارد نظير قول‌ خدا: قُل‌ْ أنْفِقُوا طَوْعاً أوْ كَرْهاً لَن‌ْ يُتَقَبَّل‌َ مِنْكُم‌ْ.[26]

«بگو شما منافقين‌ چه‌ اءنفاق‌ كنيد از روي‌ رغبت‌، و چه‌ انفاق‌ كنيد از روي‌ كراهت‌؛ درهر دو حال‌ از شما قبول‌ نمي‌شود.»

و بنابراين‌ معناي‌ آيه‌ اينطور مي‌شود كه‌: براي‌ اين‌ منافقين‌ مغفرت‌ خدا شامل‌نمي‌شود؛ و طلب‌ غفران‌ و عدم‌ طلب‌ غفران‌ دربارۀ آنها مساوي‌ است‌؛ زيرا طلب‌ مغفرت ‌لغو است‌ و أثري‌ ندارد.

و قول‌ خداي‌ تعالي‌: إن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ سَبْعِين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ تأكيد است‌ براي‌همين‌ گفتار كه‌ استغفار براي‌ آنها لغويّت‌ دارد؛ و براي‌ بيان‌ آنكه‌ طبيعت‌ استغفار به‌ آنهانمي‌رسد؛ چه‌ استغفار بشود و يا نشود؛ و چه‌ استغفار يكبار باشد و يا چندين‌ بار، كم‌ و يازياد. پس‌ ذكر هفتاد بار (سَبْعِين‌) كنايه‌ از بسياري‌ استغفار

است‌؛ بدون‌ آنكه‌ در آنجاخصوصيّتي‌ براي‌ عدد هفتاد باشد نه‌ آنكه‌ يكبار استغفار و دوبار و يا به‌ هفتاد بار هم‌برسد، در حق‌ّ منافقين‌ غيرمؤثر است‌؛ وليكن‌ چون‌ از هفتاد بار تجاوز كرد أثر خود راخواهد بخشيد. و لهذا در مقام‌ تعليل‌ مي‌گويد: ذَلِك‌َ بِأنَّهُم‌ْ كَفَرُوا بِاللهِ وَ رَسُولِه‌ِ يعني‌ علّت‌عدم‌ شمول‌ غفران‌ إلهي‌ به‌ آنها كفر آنهاست‌ به‌ خدا و رسول‌ خدا؛ و تا وقتي‌ كه‌ كفر باقي‌است‌ غفران‌ شامل‌ حال‌ آنها نمي‌شود؛ و استغفار و عدم‌ استغفار؛ و يا يكبار و يا بيشترتفاوتي‌ ندارد در حاليكه‌ آنها كافرند. و نظير استعمال‌ كلمۀ هفتاد در مجرّد مفهوم‌ كثرت‌بدون‌ در نظر گرفتن‌ خصوصيّت‌ عدد، همانند استعمال‌ عدد صد و هزار است‌ در معناي‌كثرت‌.[27]

و در بحث‌ روائي‌ گفته‌اند: در تفسير «الدُّرُّ المَنْثور» از ابن‌ جرير، و ابن‌ أبي‌ حاتم‌ ازعُروه‌ تخريج‌ كرده‌ است‌ كه‌: عَبْدُاللهِ بْن‌ اُبَي‌ّ به‌ أصحاب‌ خود گفت‌: اگر شما اينطور نبوديدكه‌ بر أصحاب‌ محمّد اِنفاق‌ مي‌كرديد، هر آينه‌ از دور او پاشيده‌ بودند، و او گويندۀ لَيُخْرِجَن‌َّ الاعَزُّمِنْهَا الاذَل‌َّ.[28]

«البته‌ عزيزترين‌ از اهالي‌ مدينه‌ ذليل‌ترين‌ آنها را از مدينه‌ بيرون‌ مي‌كند.» بود كه‌مراد از عزيزترين‌ خودش‌؛ و از ذليل‌ترين‌ رسول‌الله است‌.

و در اينحال‌ خداوند اين‌ آيه‌ را فرستاد كه‌: اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْسَبْعين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ[29]: «براي‌ منافقين‌ چه‌ از خدا غفران‌ بخواهي‌ و يا نخواهي‌ اگرهفتاد مرتبه‌ غفران‌ بخواهي‌ خداوند غفران‌ خود را به‌ آنها عنايت‌ نمي‌كند.» رسول‌ خداصلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ گفت‌: من‌ حتماً از هفتاد مرتبه‌ زيادتر براي‌ آنها غفران‌مي‌خواهم‌. در اينحال‌ خداوند اين‌ آيه‌ را فرستاد كه‌: سَواءٌ عَلَيْهِم‌ْ أسْتَغْفَرْت‌َ لَهُم‌ْ أم‌ لَم‌ْتَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ لَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ.[30]

‌ نمي‌كند، ذكر كرده‌ است‌.

و از آنچه‌ گفتيم‌ به‌ طور خلاصه‌ و جوهره‌ به‌ دست‌ مي‌آيد كه‌: اين‌ روايات‌ و آنچه‌مشابه‌ آنهاست‌؛ مجعول‌ و ساختگي‌ است‌ و واجب‌ است‌ همۀ آنها را طرح‌ نمود.[31]

و پس‌ از اين‌ گفته‌اند: در آن‌ رواياتي‌ كه‌ عدم‌ استغفار را در سورۀ منافقون‌ نياورده‌است‌؛ بلكه‌ فقط‌ عدم‌ استغفار را در سورۀ توبه‌ آورده‌ است‌ همچون‌ روايت‌ وارده‌ از«الدُّرُّالمنثور» كه‌ بعد از جريان‌ قضيّه‌، رسول‌ خدا به‌ عمر مي‌گويند: أخِّرْعَنِّي‌ يَاعُمَرُ اءنَّي‌قَدْ خُيِّرْت‌ُ؛ قَدقِيل‌َ لِي‌: اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَاتَسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ سَبْعِين‌َ مَرَّة‌ً، فَلَوْأعْلَم‌ُ أنّي‌زِدْت‌ُ عَلَي‌ السَّبْعِين‌َ غُفِرَ لَه‌ُ زِدْت‌ُ عَلَيْهَا؛ اين‌ فقرۀ أخيره‌ كه‌: «اگر مي‌دانستم‌ كه‌ زيادتر ازهفتاد بار هم‌ استغفار مي‌كردم‌ براي‌ عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ؛ آمرزيده‌ مي‌شد؛ من‌ زياد مي‌كردم‌»صريح‌ است‌ بر آنكه‌ آنحضرت‌ مأيوس‌ بوده‌اند از شمول‌ مغفرت‌ براي‌ او؛ و اين‌ شاهداست‌ بر آنكه‌ گفتار آنحضرت‌ كه‌ فرمود: «من‌ مخيّر شده‌ام‌؛ و به‌ من‌ گفته‌ شده‌ است‌:استغفار بكني‌ و يا نكني‌، اگر هفتاد مرتبه‌ هم‌ استغفار كني‌» دلالت‌ دارد بر اينكه‌: خداونداو را در استغفار مردّد گذارده‌ است‌؛ و از استغفار نهي‌ ننموده‌ است‌؛ نه‌ اينكه‌ خدا او رامخيّر كرده‌ است‌ در استغفار و عدم‌ آن‌ به‌ نحو تخيير حقيقي‌ تا نتيجه‌اش‌ تأثير استغفار درحصول‌ مغفرت‌ و يا اميد به‌ آن‌ بوده‌ باشد.

و از همين‌ جا به‌ دست‌ مي‌آيد كه‌: استغفار آنحضرت‌ براي‌ عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ و نماز بر اوو قيام‌ بر قبر او؛ در صورتيكه‌ بعضي‌ از اين‌ امور، ثابت‌ شده‌ باشد؛ هيچيك‌ از آنها براي‌طلب‌ مغفرت‌ و دعاي‌ جدّي‌ نيست‌ همچنانكه‌ در روايت‌ علي‌ بن‌ إبراهيم‌ قمّي‌ آمده‌است‌.[32]

و دوّم‌ در ذيل‌ كريمۀ: وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً وَلَاتَقُم‌ْ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ

إنَّهم‌ْ كَفَرُوابِالله‌ِ وَ رَسُولِه‌ِ وَمَاتُوا وَهُم‌ْ فَاسِقُون‌َ،[33] كه‌ استاد فقيد چنين‌ آورده‌اند:

خداوند نهي‌ كرده‌ است‌ پيغمبر را از نماز بر مرده‌اي‌ كه‌ از منافقين‌ باشد؛ و همچنين‌ ازوقوف‌ بر قبر او. و علّت‌ اين‌ نهي‌ را هم‌ ذكر كرده‌ است‌ كه‌: چون‌ آنان‌ كافر به‌ خدا و رسول‌او شده‌اند؛ و با وجود دوام‌ بر فسقشان‌ مرده‌اند.

و علّت‌ لغويّت‌ استغفار را براي‌ آنها در گفتار سابق‌ خود در همين‌ سوره‌ آيۀ 80آورده‌ است‌ كه‌: «چه‌ طلب‌ غفران‌ بكني‌ و يا نكني‌؛ و اگر هفتاد بار طلب‌ غفران‌ بكني‌؛خدا آنها را نمي‌آمرزد»؛ و همچنين‌ در آيۀ 6 از سورۀ منافقون‌ آورده‌ است‌ كه‌: «فرقي‌ندارد براي‌ آنها طلب‌ غفران‌ بكني‌ و يا نكني‌؛ خدا آنها را نمي‌آمرزد و حقّاً خدا قوم‌ فاسق‌را هدايت‌ نمي‌كند».

و از مجموع‌ آنچه‌ ذكر شده‌ به‌ دست‌ آمد كه‌: كسي‌ كه‌ فاقد ايمان‌ به‌ خدا شود به‌واسطۀ سيطره‌ و استيلاء كفر بر دلش‌، و إحاطۀ آن‌ بر روانش‌، هيچ‌ راهي‌ براي‌ نجات‌ كه‌از آن‌ بدان‌ هدايت‌ شود نيست‌؛ و اين‌ آيات‌ سه‌ گانه‌ همگي‌ از لغويّت‌ استغفار براي‌منافقين‌، و نماز بر مردگانشان‌، و قيام‌ بر قبورشان‌ براي‌ دعا، پرده‌ برمي‌دارد؛ و در اين‌آيه‌ اشاره‌اي‌ هم‌ وجود دارد بر اينكه‌ پيغمبر اكرم‌ عادتشان‌ اين‌ بود كه‌ بر مردگان‌مسلمين‌ نماز مي‌خواندند، و بر روي‌ قبورشان‌ براي‌ دعا قيام‌ مي‌نمودند.[34]

استغفار براي‌ او مي‌كنم‌!

عمر گفت‌: او منافق‌ است‌. رسول‌ خدا نماز را بر او خواندند و آيۀ وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌أحَدٍمِنْهُم‌ْ نازل‌ شد و رسول‌ خدا نماز بر منافقين‌ را ترك‌ كردند؛ و پس‌ از آنكه‌ چندين‌روايت‌ ديگر قريب‌ به‌ همين‌ مضمون‌ ذكر كرده‌اند؛ چنين‌ گفته‌اند كه‌: روايات‌ دربارۀاستغفار رسول‌ خدا براي‌ عَبْدُاللهِ بْن‌ِ اُبَي‌ّ و نماز آنحضرت‌ بر او، در بعضي‌ از مراسيل‌ ازروايات‌ شيعه‌ أيضاً وارده‌ شده‌ و عيّاشي‌ و قمّي‌ در دو تفسير خود ذكر كرده‌اند.

و اين‌ روايات‌ علاوه‌ بر آنكه‌ در خود آنها تناقض‌ و تدافع‌ وجود دارد؛ و مشتمل‌ برتعارض‌ است‌؛ آيات‌ كريمۀ قرآنيّه‌ آنها را ردّو باطل‌ مي‌كند بدون‌ هيچ‌ شك‌ّ و شبهه‌اي‌.أمّا أوّلاً همانطور كه‌ ذكر كرديم‌ گفتار خداي‌ تعالي‌: اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَاتَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْلَهُم‌ْ سَبْعِين‌َ مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ روشن‌ مي‌كند كه‌ مراد از اين‌ آيه‌ لغويّت‌ استغفار است‌براي‌ منافقين‌، نه‌ تخيير؛ و عدد سبعين‌ براي‌ بيان‌ مبالغه‌ است‌ در كثرت‌، نه‌ براي‌خصوصيّت‌ سبعين‌ تا اُميد مغفرت‌ در زيادۀ بر اين‌ مقدار بوده‌ باشد. و پيامبر بالاترند ازاينكه‌ اين‌ دلالت‌ لفظيّه‌ را نفهمند و حمل‌ بر تخيير كنند؛ آنگاه‌ شخص‌ ديگري‌ به‌آنحضرت‌ تذكّر دهد؛ و باز پيامبر بر جهل‌ خود اءصرار ورزند، تا آنكه‌ خداوند او را به‌ آيۀديگري‌ كه‌ از نماز بر منافقين‌ نهي‌ كند؛ و آن‌ آيه‌ را بر او نازل‌ سازد؛ متوجّه‌ نمايد.

و علاوه‌ بر اين‌ تمام‌ آياتي‌ كه‌ متعرّض‌ استغفار و نماز بر منافقين‌ است‌ مثل‌ اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْأولَاتَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ؛ و مثل‌ لَا تُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ علّت‌ عدم‌ استغفار و نماز را منوط‌ به‌ كفر وفسق‌ آنان‌ مي‌نمايد. و حتّي‌ گفتار خداوند متعال‌:

مَا كَان‌َ لِلنَّبِي‌َّ وَالَّذِين‌َ آمَنُوا أن‌ْ يَستَغْفِرُوا لِلْمُشْرِكِين‌َ وَلَوْ كَانُوا اُولِي‌ قُرْبي‌َ مِن‌ْ بَعْدِمَا تَبَيَّن‌َ لَهُم‌ْ أنَّهُم‌ْ أصْحَاب‌ُ الْجَحيم‌ِ.[35]

شود كه‌ آنها ازاهل‌ دوزخ‌ هستند.» نشان‌ مي‌دهد كه‌ نهي‌ از طلب‌ مغفرت‌ در اثر كفر و مخلّد بودن‌ آنهادر جهنّم‌ است‌. و در اينصورت‌ چگونه‌ متصوّر است‌ با وجود اين‌ معني‌ استغفار و نمازبراي‌ آنان‌ جايز باشد؟

و ثانياً سياق‌ آياتي‌ كه‌ در آنها آيۀ وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً مي‌باشد، صريح‌است‌ بر آنكه‌ اين‌ آيه‌ در وقتي‌ كه‌ رسول‌ خدا در غزوۀ تبوك‌ به‌ سفر رفته‌ بودند؛ و هنوز به‌مدينه‌ مراجعت‌ ننموده‌ بودند، نازل‌ شده‌ است‌؛ و اين‌ در سنۀ هشتم‌ از هجرت‌ بوده‌ است‌؛و مرگ‌ عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ در مدينه‌ در سنۀ نهم‌ بوده‌ است‌. و اين‌ اُمُور از راه‌ نقل‌ مسلّم‌ است‌.

و در اين‌ صورت‌ معناي‌ اين‌ عبارت‌ كه‌ در اين‌ روايات‌ آمده‌ است‌، چه‌ خواهد شدكه‌: رسول‌ خدا بر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ نماز خواندند و بر قبرش‌ ايستادند؛ و سپس‌ خداوند اين‌آيه‌ را فرستاد كه‌: وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً؟!

و شگفت‌انگيزتر از اين‌ آنستكه‌: در بعضي‌ از روايات‌ گذشته‌ آمده‌ بود كه‌: عمر به‌پيغمبر گفت‌: آيا بر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ نماز مي‌خواني‌، در حاليكه‌ خدا تو را از نماز بر منافقين‌نهي‌ نموده‌ است‌؟ و رسول‌الله گفتند: پروردگار من‌ مرا مخيّر نموده‌ است‌؛ و پس‌ از آن‌ آيۀ وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ «بر منافقين‌ كه‌ مي‌ميرند نماز مخوان‌» نازل‌ شد.

و شگفت‌انگيزتر از اين‌ هم‌ آنستكه‌: در روايت‌ أخيره‌ اينطور آمده‌ بود كه‌: آيۀ وارده‌در سورۀ منافقون‌ سَوآءٌ عَلَيْهِم‌ْ اَسْتَغْفَرْت‌َ لَهُم‌ْ أم‌ْ لَم‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ لَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ بعد از آيۀوارده‌ در سورۀ توبه‌: اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ نازل‌ شده‌ است‌. و همه‌ مي‌دانند كه‌ آيۀوارده‌ در سورۀ منافقون‌ در غزوۀ بني‌ المصطلق‌ و در سنۀ پنجم‌ از هجرت‌ نازل‌ شده‌است‌؛ و عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ در آنوقت‌ زنده‌ بود؛ و خداوند گفتار او را در همان‌ سوره‌ بيان‌مي‌كند كه‌: لَئِن‌ْ رَجَعْنَا إلَي‌ الْمَدِينَة‌ِ لَيُخْرِجَن‌َّ الاعَزُّمِنْهَا الاذَل‌َّ.

آورده‌اند، تا آنها را به‌اسلام‌ نزديك‌ كنند. و اين‌ گفتار هم‌ استوار نيست‌. چگونه‌ ممكن‌ است‌ پيامبر با نص‌ِّصريح‌ آيات‌ قرآن‌ به‌ جهت‌ استمالت‌ دلهاي‌ منافقين‌ و كج‌دار و مريز كردن‌ آنها مخالفت‌نمايد؛ در حاليكه‌ خداوند او را با بليغ‌ترين‌ تهديدي‌ تهديد كرده‌ است‌ كه‌:

إذاً لَاذَقْنَاك‌َ ضِعْف‌َ الْحَيَاة‌ِ وَضِعْف‌َ الْمَمَات‌ِ.[36]

بارسول‌ خدا از مدينه‌ بيرون‌ رفتند بود؛ و به‌ أصحاب‌ خود در پنهاني‌ بدون‌ اينكه‌ ازأصحاب‌ رسول‌ خدا كسي‌ حضور داشته‌ باشد؛ آن‌ كلمات‌ زشت‌ و اءهانت‌آميز را به‌ رسول‌خدا گفت‌ كه‌ در سورۀ منافقون‌ ذكر شده‌ است‌؛ و در ميان‌ طائفۀ خزرج‌ كه‌ عبدالله ازسرشناسان‌ و أشراف‌ آنها بود، فقط‌ّ زيدبن‌ ارقم‌ كه‌ خردسال‌ بود، اين‌ خبر را براي‌ رسول‌خدا آورد؛ و عبدالله هم‌ به‌ تمام‌ معني‌ الكلمه‌ إنكار كرد، و سوگند خورد كه‌: من‌ چنين‌سخني‌ نگفته‌ام‌؛ وزيد دروغ‌ مي‌گويد؛ تا آن‌ آيات‌ سورۀ منافقون‌ نازل‌ شد.

و از جمله‌ آنكه‌: سَواءٌ عَلَيْهِم‌ْ اَسْتَغْفَرْت‌َ لَهُم‌ْ أم‌ْ لَم‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ اَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ إن‌َّ اللهَ لَايَهْدِي‌ الْقَوْم‌َ الْفاسِقِين‌َ[39] يعني‌ اي‌ پيغمبر اينقدر براي‌ منافقين‌ زحمت‌ نكش‌، و رنج‌ نبر، وطلب‌ خير و غفران‌ مكن‌! ايشان‌ چنين‌ و چنانند؛ زحمات‌ و رنج‌ تو دربارۀ آنان‌، و عشق‌سرشار تو به‌ هدايت‌ آنان‌ هدر مي‌رود؛ شقاوت‌ قلب‌ آنها را تسخير كرده‌، و ديگر روزنۀاميدي‌ در آن‌ نيست‌؛ و به‌ سوء اختيار خود آنها راه‌ هدايت‌ را به‌ روي‌ خود بسته‌اند ومغفرت‌ خدا به‌ آنها نمي‌رسد.

در سورۀ منافقون‌ باز هم‌ حكم‌ به‌ كفر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ نشده‌ است‌؛ به‌ عباراتي‌ از قبيل‌:إن‌َّ المُنَافِقِين‌َ لَكَاذِبُون‌َ، إنَّهم‌ْ سَاءَ مَا كَانُوا يَعْمَلُون‌َ، الْقَوْم‌َ الْفَاسِقِين‌َ، وَلَكِن‌َّ الْمُنَافِقِيِن‌َلَايَفْقَهُون‌َ، وَلَكِن‌َّ الْمُنَافِقِين‌َ لَايَعْلَمُون‌َ: «به‌ درستيكه‌ منافقين‌ البتّه‌ دروغگويانند؛ آنهاكساني‌ هستند كه‌ أعمالي‌ كه‌ انجام‌ مي‌دهند زشت‌ است‌؛ پس‌ ايشان‌ نمي‌فهمند؛ خداوندبكشد آنها را؛ با اين‌ دروغ‌ و خيانت‌ از حق‌ّ به‌ كجا رو مي‌كنند؟ و ايشانند مستكبران‌؛حقّاً خداوند قوم‌ فاسق‌ را هدايت‌ نمي‌كند؛ وليكن‌ منافقين‌ نمي‌فهمند؛ وليكن‌ منافقين‌نمي‌دانند.» خداوند آنها را ياد مي‌كنند. و معلوم‌ است‌ به‌ مجرّد اين‌ عبارات‌، حكم‌ به‌ كفركسي‌ نمي‌شود؛ كه‌ او را در زمرۀ مشركين‌ قرار دهد؛ و او را در آتش‌ مخلّد كند از جهت‌حكم‌ ظاهر اسلام. و امّا عبارت‌ سَوَاءٌ عَلَيْهِم‌ْ اَسْتَغْفَرْت‌َ لَهُم‌ْ أم‌ْ لَم‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ لَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ نهي‌ از استغفار نمي‌نمايد بلكه‌ مي‌رساند كه‌:

دربارۀ اين‌ گروه‌، استغفار فائده‌اي‌ ندارد؛ وتو خود را به‌ مشقّت‌ و تعب‌ ميفكن‌؛ و براي‌ هدايت‌ آنان‌ از راحت‌ و استراحت‌ و خواب‌ وخوراك‌ نايست‌!

مانند آيۀ6، از سورۀ 2: بقره‌: سَوَاءٌ عَلَيْهِم‌ْ أأنْذَرْتَهُم‌ْ أم‌ لَم‌ْ تُنْذِرْهُم‌ْ لَايُؤْمِنُون‌َ.

«براي‌ كساني‌ كه‌ كافر شده‌اند، مساوي‌ است‌ كه‌ آنها را از خدا بترساني‌ و يا نترساني‌آنها ايمان‌ نمي‌آورند.»

و مانند آيۀ 10 از سورۀ 36: يس‌: وَسَواءٌ عَلَيْهِم‌ْ أأنْذَرْتَهُم‌ْ أم‌ْ لَم‌ْ تُنْذِرْهُم‌ْ لَايُؤْمِنُون‌َ كه‌البتّه‌ مفاد اين‌ آيات‌ اين‌ نيست‌ كه‌ هدايت‌ كفّاري‌ اين‌ چنين‌ براي‌ تو اي‌ پيغمبر حرام‌است‌، و خدا تو را نهي‌ نموده‌ است‌. بلكه‌ مفادش‌ آنستكه‌ كار اينها از حدّ گذشته‌؛ و إنذارتو در دل‌هاي‌ آنها سودي‌ ندارد؛ پس‌ چرا آنقدر خود را ناراحت‌ مي‌كني‌؟ چرا اينقدر به‌تعب‌ و رنج‌ مي‌افكني‌؟ چرا تمام‌ سرمايۀ وجوديت‌ را براي‌ إرشاد آنان‌ مصرف‌ مي‌كني‌؟

آيات‌ وارده‌ بر اينكه‌ وظيفۀ پيغمبر غير از تبليغ‌ چيزي‌ نيست‌

ما تو را براي‌ اءبلاغ‌ فرستاده‌ايم‌؛ وظيفه‌اي‌ غير از تبيلغ‌ نداري‌ و گناه‌ و شرك‌ آنها برگردن‌ تو نيست‌!

فَهَل‌ْ عَلَي‌ الرُّسُل‌ِ إلَّا الْبَلَاغ‌ُ الْمُبِين‌ُ.[40] «پس‌ بر عهدۀ پيامبران‌، مگر چيزي‌ غير ازرسانيدن‌ آشكارا هست‌؟!»

فَإن‌ْ تَوَلَّوْا فَإنَّمَا عَلَيْك‌َ الْبَلَاغ‌ُ الْمُبِين‌ُ.[41] «پس‌ اگر روي‌ گردانيده‌، اءعراض‌ كنند؛ بر عهدۀتو چيزي‌ غير از رساندن‌ آشكار نيست‌!»

وَمَا عَلَي‌ الرَّسُول‌ِ إلَّا الْبَلاغ‌ُ الْمُبِين‌ُ.[42] «و بر عهده‌ و پيمان‌ پيغمبر نيست‌ چيزي‌ مگررساندن‌ آشكارا». كه‌ آنچه‌ به‌ او وحي‌ شده‌ است‌ تبليغ‌ كند.

طَه‌َ مَا أنْزَلْنَا عَلَيْك‌َ الْقُرْآن‌َ لِتَشْقَي‌ إلَّا تَذْكِرَة‌ً لِمَن‌ْ يَخْشَي.[43]

بيندازي‌؛ نيست‌ نزول‌ اين‌ قرآن‌ مگر براي‌ يادآوري‌ براي‌ آن‌ كساني‌ كه‌ از خداوندخشيت‌ دارند.»

فَذَكِّرْ بالْقُرْآن‌ِ مَن‌ْ يَخاف‌ٌ وَعِيد[44]. «پس‌ يادآوري‌ كن‌ با قرآن‌ كسي‌ را كه‌ از وعيدخداوند مي‌ترسد.»

وَذَكِّرْ فَإن‌َّ الذِّكْرَي‌ تَنْفَع‌ُ الْمُؤْمِنين[45] «و يادآوري‌ كن‌! زيرا كه‌ يادآوري‌ با قرآن‌ به‌مؤمنين‌ منفعت‌ مي‌رساند.»

فَذَكِّرْ إن‌ْ نَفَعَت‌ِ الذِّكْرَي[46]. «و يادآوري‌ كن‌ و متذكّر نما به‌ درستيكه‌ يادآوري‌ كردن‌است‌ كه‌ نفع‌ مي‌رساند».

فَذَكِّرْ إنَّمَا اَنْت‌َ مُذَكِّرٌ لَسْت‌َ عَلَيْهِم‌ْ بِمُصَيْطِرٍ.[47]

«پس‌ تو اي‌ پيغمبر مردم‌ را به‌ آيات‌ خداوندي‌ متذكّر ساز! وظيفۀ تو غير از اين‌يادآوري‌ نمودن‌ چيزي‌ نيست‌! و تو توانا و مسلّط‌ بر تغيير كفر و ايمان‌، و سعادت‌ وشقاوت‌ آنها نيستي‌؛ و به‌ اءصرار و اءبرام‌ نمي‌تواني‌ آنها را مسلمان‌ كني‌!»

باري‌ تمام‌ اين‌ آيات‌ مي‌رساند كه‌ وظيفۀ تو اي‌ پيامبر خدا يادآوري‌ است‌؛ كار خودرا انجام‌ بده‌؛ و ديگر به‌ ايمان‌ و كفر واقعي‌ آنها كاري‌ نداشته‌ باش‌! آن‌ دست‌ تو نيست‌؛دست‌ خداست‌؛ و در تبليغ‌ أحكام‌ خود را از پاي‌ در مياور؛ و جان‌ خود را از دست‌ مده‌!و بر شرك‌ و كفر ايشان‌ أسف‌ مخور؛ و انگشت‌ مِهر و مَحَبَّت‌ بر دندان‌ مگز!

و از همۀ اين‌ آيات‌ صريحتر آيۀ 6، از سورۀ 18: كهف‌ است‌:

فَلَعَلَّك‌َ بَاخِع‌ٌ نَفْسَك‌َ عَلَي‌ آثَارِهِم‌ْ إن‌ْ لَم‌ْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيث‌ِ أسَفاً.

و نظير اين‌ آيه‌، آيۀ 3؛ از سورۀ 26: شعراء است‌:

لَعَلَّك‌َ بَاخِغ‌ٌ نَفْسَك‌َ ألَّا يَكُونُوا مُؤْمِنين‌َ.

«نزديك‌ است‌ كه‌ تو از شدّت‌ غصّه‌ و كثرت‌ اندوهي‌ كه‌ بر ايمان‌ نياوردن‌ اينهامي‌خوري‌؛ جان‌ خود را هلاك‌ كني‌!»