سورۀ توبه‌ ، در سال‌ نهم‌ از هجرت‌ نازل‌ شده‌ است‌

پيامبر أكرم‌ صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ با منافقين‌ با همان‌ حكم‌ اسلامي‌ عمومي‌دربارۀ مسلمانان‌ رفتار مي‌كردند، تا عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ مرد؛ و پس‌ از آنكه‌ بر جنازۀ او نمازخواندند و استغفار نمودند، آيات‌ واردۀ در سورۀ توبه‌ وارد شد كه‌: ديگر براي‌ آنها نمازمخوان‌؛ و بر قبر آنان‌ وقوف‌ مكن‌؛ زيرا كه‌ آنها به‌ خدا و رسول‌ خدا كافر شده‌؛ و در حال‌فِسق‌ مرده‌اند: وَلَا تُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْ مَات‌َ أبَداً وَلَاتَقُم‌ْ عَلَي‌ قَبْرِه‌ِ إنَّهم‌ْ كَفَرُوا بِالله‌ِوَرَسُولِه‌ِ وَ مَاتُوا وَهُم‌ْ فَاسِقُون‌َ. در اينجا حكم‌ به‌ كفر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ و نظائر او شده‌ است‌؛ وپيامبر را نهي‌ فرموده‌ است‌ كه‌ ديگر پس‌ از اين‌ بر آنها نماز مخوان‌! و همچنين‌ آيۀ شريفۀ اِسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ أوْلَا تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ إن‌ْ تَسْتَغْفِرْ لَهُم‌ْ سَبْعِينز مَرَّة‌ً فَلَن‌ْ يَغْفِرَاللهُ لَهُم‌ْ ذَلِك‌َ بِأنَّهُم‌ْ كَفَرُوابِالله‌ِ وَرَسُولِه‌ِ وَاللهُ لَايَهْدِي‌ الْقَوْم‌َ الْفَاسِقِين‌َ كه‌ نيز حكم‌ به‌ كفر منافقين‌ شده‌ است‌ بعداً نازل‌شده‌ است‌ و بنابراين‌ ديگر استغفار نه‌ تنها سودي‌ ندارد؛ بلكه‌ ممنوع‌ است‌.

اين‌ دو آيه‌، هر دو در سورۀ توبه‌ (أوّلي‌ آيۀ 84، و دويّمي‌ آيۀ 80 است‌) و سورۀ توبه‌در غزوۀ تبوك‌ نازل‌ شده‌ است‌ و آنهم‌ در سنۀ نهم‌ از هجرت‌ بود؛ و از رجب‌ تا رمضان‌اين‌ سال‌ طول‌ كشيد؛ و عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ در ذي‌ قعدۀ همين‌ سال‌ مرد، و مسلّماً اين‌ دو آيه‌ ازقرائن‌ و شواهِد به‌ دست‌ آمده‌، بعد از مرگ‌ ابن‌ اُبَي‌ّ نازل‌ شده‌ است‌.

معناي‌ اين‌ كه‌ مي‌گويند: سورۀ توبه‌ در غزوۀ تبوك‌ نازل‌ شده‌ اينست‌ كه‌: در همان‌أيّام‌ و ماههاي‌ قبل‌ و بعد از آن‌ نازل‌ شده‌ است‌ نه‌ اينكه‌ تمام‌ آيات‌ آن‌ يكايك‌ در سفربوده‌ است‌؛ زيرا معلوم‌ است‌ آياتي‌ كه‌ مردم‌ را تهييج‌ و بسيج‌ بر سفر مي‌كند؛ قبل‌ از سفربوده‌ است‌. مانند آيۀ يَا أيُّهَا الَّدِين‌َ آمَنُوا مَالَكُم‌ْ اءذَا قِيل‌َ لَكُم‌ْ انْفِرُوا فِي‌ سَبِيل‌ِ اللهِ اثّاقَلْتُم‌ْ إلَي‌الارْض‌ِ (آيۀ 38) و مانند آيۀ إلَّا تَنْفِرُوا يُعَذِّبْكُم‌ْ

عَذَاباً ألِيماً وَيَسْتَبدِل‌ْ قَوْماً غَيْرَكُم‌ْ (آيۀ39) و آيۀ: اِنْفِرُوا خِفَافاً وَثِقَالاً وَجَاهِدُوا بِأمْوَالِكُم‌ْ وَ أنْفُسِكُم‌ْ فِي‌ سَبِيل‌ِ اللهِ (آيۀ 41).

و نيز معلوم‌ است‌ كه‌ آيات‌ أوائل‌ سوره‌، بعد از سفر تبوك‌ بوده‌ است‌. مانند آيۀ: بَرَائَة‌ٌ مِن‌َ اللهِ وَ رَسُولِه‌ِ إلَي‌ الَّذِين‌َ عَاهَدْتُم‌ْ مِن‌َ الْمُشْرِكِين‌َ ـ فَسِيحُوا فِي‌ الارْض‌َ أرْبَعَة‌َ أشْهُرٍوَاعْلَمُوا أنَّكُم‌ْ غَيْرُ مُعْجِزِي‌ اللهِ وَ أن‌َّ اللهَ مُخْزِي‌ الْكَافِرِين‌َ ـ وَ أذَان‌ٌ مِن‌َ اللهِ وَ رَسُولِه‌ِ اءلَي‌ النَّاس‌ِيَوْم‌َ الْحَج‌ِّ الاكْبَرِ أن‌َّ اللهَ بَرِي‌ٌ مِن‌َ الْمُشْرِكين‌َ وَ رَسُولُه‌ُ تا آيۀ 37: إنَّمَا النَّسِي‌ُ زِيَادَة‌ٌ فِي‌ الْكُفْرِيُضَل‌ُّ بِه‌ِ الَّدِين‌َ كَفَرُوا.

‌ آيۀ وَلَاتُصَل‌ِّ عَلَي‌ أحَدٍ مِنْهُم‌ْمَات‌َ أبَداً نازل‌ شد.

متعدّي‌ و متجاوز و غاصب‌ دانسته‌؛ و خلافت‌ وامامت‌ را حق‌ّ اءمام‌ معصوم‌ و جانشين‌ واقعي‌ رسول‌ خدا مي‌داند.

باري‌ ما تصوّر مي‌كنيم‌ كه‌: تمام‌ مهاجرين‌ و أنصار همه‌ بندۀ گوش‌ به‌ فرمان‌ رسول‌خدا بوده‌، و فقط‌ در انتظار صدور أمر بوده‌اند كه‌ با جان‌ و دل‌ بشتابند و اءجرا نمايند. نه‌اينطور نبوده‌ است‌. بسياري‌ از آنها سركش‌ و طبعاً متمرّد و زندگي‌ متعدّيانه‌ داشتند؛ و دراسلام خود نه‌ تنها ممنون‌ خدا و رسول‌ خدا بنودند؛ كه‌ از مكّه‌ با مدينه‌ هجرت‌ كرده‌، وبراي‌ اءرشاد آنها و دستگيري‌ آنها و هدايت‌ آنها به‌ چه‌ مصائب‌ و مشكلاتي‌ مواجه‌ شده‌است‌؛ بلكه‌ بر رسول‌ خدا منّت‌ مي‌گذاشتند كه‌ ما بوديم‌ كه‌ اسلام آورده‌ايم‌؛ ما بوديم‌ كه‌مهاجرين‌ را خانه‌ و مأوي‌ داده‌ايم‌، ما بوديم‌ كه‌ چه‌ و چه‌ و چه‌. و اگر بنا بود آنحضرت‌داراي‌ آن‌ خوي‌ و خلق‌ محمّدي‌ نبود و إنَّك‌َ لَعَلَي‌ خُلُق‌ٍ عَظِيم‌ٍ[1] نبود همه‌ از دور اوپراكنده‌ مي‌شدند؛ و كسي‌ پاي‌بند به‌ اسلام نمي‌شد. آن‌ درياي‌ رحمت‌ بود كه‌ حقّاً تعبير به‌دريا و تشبيه‌ به‌ دريا دربارۀ او كوتاه‌ است‌؛ كه‌ آن‌ اعراب‌ سخت‌ و مستكبر را ذليل‌ وفروتن‌ ساخت‌؛ و آن‌ عفو و اءغماض‌ و ايثار و رحمت‌ واسعه‌ بود كه‌ چون‌ دريائي‌ ژرف‌ ازدهان‌ سگي‌ آلوده‌ نمي‌گشت‌؛ و يا از ورود ناملايمات‌ حوادث‌ و نسبت‌هاي‌ ناروا متغيّر ومضاف‌ نمي‌شد.

شهر و ديار محسوب‌ مي‌شوند.اگر بنا بود كه‌ وسعت‌ شعاع‌ اءدراكي‌ و تحمّل‌ و صبري‌ كه‌ كوه‌ را مي‌شكند، در رسول‌ خدانبود، اين‌ أفراد نمي‌گذاردند يكنفر به‌ اسلام‌ نزديك‌ شود.

رسول‌ خدا با چنين‌ شخصيّت‌هاي‌ مستكبري‌ مواجه‌ بود؛ خدايا چه‌ كند؟ آيامي‌توانست‌ حكم‌ اءعدام‌ آنها را صادر كند؟ أبداً أبداً. آنها مدينه‌ را بر عليه‌ پيامبر منقلب‌مي‌نمودند، همچنانكه‌ در پس‌ پرده‌ پنهاني‌ كار كرده‌ و با يهود و مشركين‌ مي‌ساختند وآنها را بر عليه‌ رسول‌ خدا و مؤمنين‌ ترغيب‌ و تحريض‌ به‌ جنگ‌ مي‌كردند.

رسول‌ خدا نتوانستند حدّ قذف‌ بر عبدالله‌ بن‌ أُبيّ جاري‌ كنند

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ نتوانستند حدّقذف‌ بر او جاري‌ كنند؛ او به‌عائشه‌ نسبت‌ِ زنا داد، و داستان‌ اين‌ قضيّه‌ در قرآن‌ كريم‌ وارد شده‌ است‌؛ و با آنكه‌ حكم‌حدّ كسي‌ كه‌ مؤمني‌ و يا مؤمنه‌اي‌ را نسبت‌ به‌ زنا دهد، در قرآن‌ كريم‌ نازل‌ شده‌ بود وبدين‌ دستور هم‌ عمل‌ مي‌شد؛ ولي‌ معذلك‌ از عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ كه‌ چنين‌ نسبتي‌ به‌ زن‌ رسول‌خدا داده‌ بود؛ و بر همگان‌ معلوم‌ شد كه‌ دروغ‌ و افتراء بوده‌ است‌؛ رسول‌ خدا نتوانستندحدّ بر او جاري‌ كنند؛ بعني‌ قدرت‌ مركزي‌ رسول‌ خدا از جنبۀ أصحاب‌ واقعي‌ آنقدر نبودكه‌ بتوانند او را حاضر كنند، و حدّ بزنند؛ زيرا حدّ زدن‌ بر او مانند حدّ زدن‌ بر همۀ منافقين‌بلكه‌ بر بيشتر از طرفداران‌ و دست‌اندركاران‌ او بود؛ و يك‌ حدّ جاري‌ كردن‌ در حكم‌هزار حدّ جاري‌ كردن‌ بود. زيرا عبدالله از نظر موقعيّت‌ و شخصيّت‌ اجتماعي‌ و ملّي‌ درميان‌ أعراب‌ از هزارتن‌ هم‌ بيشتر بود. آنوقت‌ در صورت‌ فرض‌ إجراي‌ حدّ بر او، تمام‌اين‌ أفراد كه‌ هواخواه‌ او بودند؛ آرام‌ نمي‌نشستند بلكه‌ هر يك‌ از آنان‌ مثل‌ خود او سنگرمي‌گرفتند؛ و به‌ دفاع‌ و مبارزه‌ و مخاصمه‌ و بالاخره‌ سوگندهاي‌ مؤكّده‌ در نسبت‌ِ زنا به‌عائشه‌ برمي‌آمدند؛ و نه‌ تنها حدّ جاري‌ نمي‌شد؛ بلكه‌ اين‌ ننگ‌ براي‌ عائشه‌ در تاريخ‌جاودان‌ مي‌ماند؛ با آنكه‌ عائشه‌ در اين‌ نسبت‌ بدون‌ تقصير بود.

امامت‌ در برابرمتعدّيان‌ و متجاوزان‌، با شمشير قيام‌ ننمودند؛ هفت‌ وجه‌ را ذكر مي‌كند. و وجه‌ پنجم‌ راعدم‌ تمكّن‌ آنحضرت‌ قرار مي‌دهد؛ همچنانكه‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ برعبدالله بن‌ اُبَي‌ّ كه‌ عائشه‌ را قذف‌ كرد حدّ قذف‌ را جاري‌ نكردند. مُلاّصالح‌ در پاسخ‌ به‌گفتار بعضي‌ از عامّه‌ كه‌ گفته‌اند اگر حق‌ّ با علي‌ بود؛ چرا پس‌ از رحلت‌ رسول‌ خدا دست‌به‌ شمشير نزد و قيام‌ نكرد، با آنكه‌ گرفتن‌ حق‌ّ واجب‌ است‌؟ و در صورتيكه‌ رسول‌ خدااو را وصي‌ّ خود و خليفه‌ و امام‌ بعد از خود براي‌ مسلمين‌ منصوب‌ نموده‌ باشد، وظيفۀشرعي‌ و عقلي‌ علي‌ اين‌ بود كه‌ قيام‌ كند، و حق‌ّ خود را بگيرد، و اگر قيام‌ نكند گناه‌ كرده‌است‌. پس‌ چون‌ علي‌ گناه‌ نمي‌كند معلوم‌ مي‌شود كه‌ قيام‌ به‌ شمشير بر او واجب‌ نبوده‌؛يعني‌ خلافت‌ْ حق‌ّ إلهي‌ او نبوده‌ است‌؛ چنين‌ مي‌گويد كه‌: وَ أمَّا وجه‌ پنجم‌ آنستكه‌:عياض‌ْ شارح‌ِ صحيح‌ مُسْلِم‌، از بعضي‌ از علماي‌ شما (سُنّي‌ها) در حديث‌ اءفْك‌ نقل‌ كرده‌است‌ كه‌: رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ حدّ بر عبدالله بن‌ اُبَي‌ّ رئيس‌ منافقين‌جاري‌ نكرد، در وقتي‌ كه‌ بر زوجۀ او عائشة‌ افتراء بست‌؛ به‌ علّت‌ آنكه‌ از طرف‌ عبدالله ازاءجراي‌ اين‌ حدّ، تمانع‌ و تدافعي‌ بود؛ و رسول‌ خدا مي‌ترسيد كه‌ اگر حدّ جاري‌ كند، فتنه‌برپا شود؛ و كلمه‌ و هدف‌ِ مردم‌ و تصميم‌ آنها در اين‌ أمر، افتراق‌پذيرد. پس‌ چطور براي‌پيغمبر ترك‌ حدّ جايز است‌ به‌ جهت‌ ترسيدن‌ از فتنه‌ فساد با كثرت‌ اعوان‌ و انصار او،همينطور جايز است‌ براي‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ ترك‌ محاربه‌ و مقاتله‌ با نداشتن‌ معاون‌ وياران‌ كافي‌، به‌ عين‌ همان‌ علّت‌.[2]

و أمّا آيۀ مباركۀ: وَإن‌ْ كَادُوا لَيَفْتِنُونَك‌َ عَن‌ِ الَّذي‌ أوْحَيْنَا إلَيك‌َ لِتفْتَرِي‌َ عَلَيْنَا غَيْرَه‌ُ وَ إذاً لَاتَّخَذُوك‌َ خَلِيلاً ـ وَلَوْلَا أن‌ْ ثَبَّتْنَاك‌َ لَقَدْ كِدْت‌َ تَرْكَن‌ُ إلَيْهم‌ْ شَيْئاً قَلِيلاً ـ إذاً لَاذَقْنَاك‌َ ضِعْف‌َالْمَمَات‌ِ ثُم‌َّ لَاتَجِدُ لَك‌َ عَلَيْنَا نَصِيراً.[3]

نتيجه‌ ايشان‌ تورا دوست‌ مشفق‌ خود قرار دهند! و اگر ما تو را ثابت‌ و استوار نمي‌داشتيم‌، نزديك‌ بود كه‌به‌ ايشان‌ اندك‌ تمايل‌ و گرايشي‌ پيدا كني‌! و در آنصورت‌ عذاب‌ تو را در دنيا و درآخرت‌ دو چندان‌ و مضاعف‌ مي‌چشانديم‌؛ و پس‌ از آن‌ براي‌ ياري‌ خودت‌ بر عليه‌ ماهيچ‌ يار و ياوري‌ نمي‌يافتي‌!»

اين‌ آيه‌ راجع‌ به‌ نزديكي‌ و تمايل‌ پيامبر به‌ مشركان‌ است‌، در اصول‌ معارف‌ و توحيد؛يعني‌ در آنچه‌ خدا نازل‌ كرده‌ است‌، نه‌ در عدم‌ تمكّن‌ در اءجراءِ أحكام‌ به‌ واسطۀ عدم‌قدرت‌ و توانائي‌ در خارج‌. همچنانكه‌ در باب‌ غدير امامت‌ و وصايت‌ و خلافت‌أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ مي‌نمود؛ ولي‌ پيامبر مي‌ترسيد كه‌ شورش‌ و غوغا و فتنه‌ بر پاشود؛ فلهذا منتهز فرصت‌ بود تا چون‌ آيۀ وَإن‌ْ لَم‌ْ تَفْعَل‌ْ فَمَا بَلَّغْت‌َ رِسَالَتَه‌ُ:[4]

بر آب‌ دهد؛ و بيضۀاسلام و محور و كانون‌ بلاد اسلام كه‌ مدينه‌ است‌، با يورش‌ كفّار و مشركين‌ و همدستي‌ ومعاونت‌ و راه‌يابي‌ منافقين‌ سقوط‌ نكند؛ و زحمات‌ بيست‌ و دو سالۀ خدا تباه‌ نشود.

در اينجاست‌ كه‌ رسول‌ خدا به‌ آنحضرت‌ گفت‌: يَا عَلِي‌ُّ إن‌َّ الْمَدِينَة‌َ لَاتَصْلَح‌ُ إلَّابِي‌أوْبِك‌َ! أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنَّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌!

و علي‌ّ بن‌ برهان‌ الدّين‌ حَلَبي‌ شافعي‌ّ صاحب‌ «سيره‌»، بعد از ذكر مُحَمد بن‌ مَسْلَمَه‌ وسِبَاع‌ُ بْن‌ُ عُرْفُطَه‌ و ابن‌ اُم‌ّ مَكْتُوم‌ گويد كه‌: ابن‌ُ عَبْدِالْبِرّ گفته‌ است‌ كه‌: عَلِي‌ُّ بْن‌ُ أبِيطَالب‌ را درمدينه‌، خليفۀ خود قرار داد و اين‌ گفتار، استوارترين‌ و متقن‌ترين‌ گفتار است‌.[13]

گفتار شيخ‌ مفيد در جهت‌ و علّت‌ استخلاف‌ اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بر مدينه‌

شيخ‌ مفيد گفته‌ است‌: چون‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ ارادۀ خروج‌ ازمدينه‌ را نمودند؛ اِسْتَخْلَف‌َ أمِيرَالْمُؤْمِنِين‌َ عَلَيْه‌ِالسَّلَام‌ُ فِي‌ أهْلِه‌ِ وَ وُلْدِه‌ِ وَ أزْوَاجِه‌ِ وَمَهَاجِرِه‌ِ؛وَ قَال‌َ لَه‌ُ: يَا عَلِي‌ُّ! إن‌َّ الْمَدينَة‌َ لَاتَصْلُح‌ُ إلَّابِي‌ أوْ بِك‌َ!

جهت ‌سنگيني‌ من‌ بر تو؛ و از جهت‌ غضب‌ و خشمي‌ كه‌ از من‌ داشتي‌ مرا با خود نبرده‌اي‌؛ وخليفۀ خود گذارده‌اي‌!

فَقَال‌َ لَه‌ُ النَّبِي‌ُّ صلي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌: اِرْجِع‌ْ يَا أخِي‌ الَي‌ مَكانِك‌َ! فَإن‌َّ الْمَدِينَة‌َلَاتَصْلُح‌ُ إلَّابِي‌ أوْبِك‌َ! فَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌ فِي‌ أهْل‌ِ بَيْتِي‌ وَدَارِ هِجْرَتِي‌ وَقَوْمِي‌! أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْتَكُون‌َ مِنَّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّه‌ُ لَانَبي‌َّ بَعْدِي‌![14]

«رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ به‌ علي‌ گفتند: اي‌ برادر من‌! برگرد به‌ مكان‌خودت‌! چون‌ مدينه‌ به‌ صلاح‌ نمي‌ماند مگر آنكه‌ يا بايد من‌؛ و يا بايد تو در آن‌ بوده‌باشيم‌. و بنابراين‌ تو جانشين‌ من‌ هستي‌ در أهل‌ بيت‌ من‌، و در خانۀ هجرت‌ من‌؛ و درميان‌ أقوام‌ من‌! آيا راضي‌ نيستي‌ كه‌ نسبت‌ تو با من‌ نسبت‌ هارون‌ با موسي‌ باشد، بجزآنكه‌ بعد از من‌ پيغمبري‌ نيست‌.»

شواهد قطعيّه‌ بر خلافت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بر مدينه‌ در غزوۀ تبوك‌

و ثالثاً عباراتي‌ كه‌ با حديث‌ منزله‌، حضرت‌ رسول‌ الله به‌ أميرالمؤمنين‌ عليهماالصّلوة‌والسّلام‌ گفته‌اند و يا از رُوات‌ آمده‌ است‌؛ دلالت‌ بر خلافت‌ آنحضرت‌ بر جميع‌ مردم‌مدينه‌ دارد؛ همچون‌ روايت‌ أبو داود طيالسي‌ در «مسند» خود از شعبه‌ از حكم‌ از مصعب‌بن‌ سَعْد كه‌ او گفت‌: خَلَّف‌َ رَسُول‌ُاللهِ صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ عَلِي‌َّ بْن‌َ أبِيطَالِب‌ٍ فِي‌ غَزْوَة ‌ٍتَبُوك‌َ؛ فَقَال‌َ: يَا رَسُول‌َاللهِ! أتُخَلِّفُنِي‌ فِي‌ النِّسآءِ وَ الصِّبْيَان‌ِ؟! فَقَال‌َ: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنَّي‌بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌؟![15]

زيرا أوَّلاً كلمۀ خَلَّف‌ إطلاق‌ دارد؛ و جانشيني‌ او را بر همه‌ مي‌رساند؛ و بالاخص‌ّجواب‌ آنحضرت‌ در روايت‌ ابن‌ اسحق‌ آمده‌ است‌ كه‌ رسول‌ خدا فرمود: كَذَّبُوا وَلكِنِّي‌خَلَّفْتُك‌َ لِمَا تَرَكْت‌ُ وَرَائي[16] (دروغ‌ مي‌گويند منافقين‌؛ وليكن‌ من‌ تو را جانشين‌ خودكردم‌ براي‌ همۀ آن‌ چيزهائي‌ كه‌ پشت‌سر گذارده‌ام‌) و معلوم‌ است‌

كه‌ اين‌ جمله‌ نه‌ تنهااطلاق‌، بلكه‌ عموميّت‌ دارد براي‌ تمام‌ اُمور مدينه‌ و مايحتاج‌ تمامي‌ مردم‌ آن‌ شهر وغيره‌.

و ثانياً جملۀ إن‌َّ الْمَدِينَة‌َ لَاتَصْلَح‌ُ ألَّابِي‌ أوْ بِك‌َ[17] (شهر مدينه‌ به‌ صلاح‌ باقي‌ نمي‌ماندمگر آنكه‌ يا من‌ و يا تو بايد در آن‌ بوده‌ باشيم‌) اين‌ جمله‌ صراحت‌ دارد بر استخلاف‌ برجميع‌ مدينه‌.

و ثالثاً در تفسير علي‌ّ بن‌ إبراهيم‌ وارد است‌: وَخَلَف‌ أمِيرِالْمُؤمِنِين‌َ عليه‌ السّلام‌ُ عَلَي‌الْمَدِينَة[18] (رسول‌ خدا، أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ را براي‌ شهر مدينه‌ قائم‌ مقام‌ خودفرمود) و چون‌ آنحضرت‌ براي‌ بيان‌ شِكْوِة‌ از منافقين‌، به‌ نزد رسول‌ خدا آمد؛ رسول‌ خداصلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ فرمود:

يَا عَلِي‌ُّ ألَم‌ْ اُخَلِّفْك‌َ عَلَي‌ الْمَدِينَة‌[19] (اي‌ علي‌ّ مگر من‌ تو را قائم‌ مقام‌ خود براي‌ شهرمدينه‌ قرار ندادم‌؟!)

و رابعاً در روايت‌ شيخ‌ مفيد ديديم‌ كه‌ وارد است‌: فَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌ فِي‌ أهْل‌ِ بَيْتِي‌ وَدَارِهِجْرَتَي‌ وَ قَوْمِي[20] (پس‌ تو جانشين‌ من‌ هستي‌ در أهل‌ِ بيت‌ من‌، و خانۀ هجرت‌ من‌، وأقوام‌ من‌) و اين‌ عبارت‌ صراحت‌ در عموم‌ دارد.

و خامساً شيخ‌ طبرسي‌ آورده‌ است‌ كه‌: وَاسْتَعْمَل‌َ عَلَي‌ الْمَدِينَة‌ِ عَلِيّاً وَ قَال‌َ: إنَّه‌ُ لَابُدَّ لِلْمَدينَة‌ِ مِنِّي‌ أوْمِنْك‌َ[21] (و علي‌ّ بن‌ أبيطالب‌ را بر مدينه‌ گماشت‌؛ و گفت‌: برا شهر مدينه‌چاره‌اي‌ نيست‌ كه‌ يا بايد من‌ و يا بايد تو در آن‌ بوده‌ باشد) و نيز آورده‌ است‌ كه‌: إمَّا أن‌ْتَخْرُج‌َ أنْت‌َ وَيُقِيم‌َ عَلِي‌ٌّ وَ إمَّا أن‌ْ يَخْرُج‌َ عَلِي‌ٌّ وَتُقِيم‌َ أنْت‌َ[22]

استناد به‌مصادر عامّه‌، و تفهيم‌ آنان‌ به‌ مُسَلَّمات‌ِ موجودۀ در كتبشان‌ راه‌ چاره‌اي‌ نيست‌.

كتابهاي‌ مرحوم‌ علاّمه‌ سيّد شرف‌الدّين‌ عاملي‌ همچون‌ الْمُرَاجِعَات‌ و الْفُصُول‌ُ الْمُهِمَّة‌و أبُوهُرَيْرَه‌ همين‌ تعهّد را عهده‌دار است‌؛ و با استناد به‌ مصادر متقن‌ عامّه‌، راه‌ حقيقت‌ رانشان‌ مي‌دهد، و مخالف‌ را إلزام‌ به‌ قبول‌ مي‌كند.

لَه‌ُ النَّبِي‌ُّصَلَّي‌ الله عَلَيْه‌ِ (وَآلِه‌ِ) وَسَلَّم‌: لَابْعَثَن‌َّ رَجُلاً لَايُخْزِيه‌ِ أبَداً يُحِب‌ُّ اللهَ وَ رَسُولَه‌ُ. قَال‌َ:فَاسْتَشْرَف‌َ لَهَا مَن‌ِ اسْتَشْرَف‌َ. قَال‌َ: أيْن‌َ عَلِي‌ٌّ؟! قَالُوا: الرَّحْل‌ِ يَطْحَن‌ُ! قَال‌َ: وَ مَا كَان‌َ أحَدُكُم‌ْلِيَطْحَن‌َ؟! قَال‌َ فَجَاءَ وَ هُوَ أرْمَدُ لَايَكَادُ يُبْصِرُ. قَال‌َ: فَنَفَث‌َ فِي‌ عَيْنَيْه‌ِ؛ ثُم‌َّ هَزَّالرَّايَة‌َ ثَلاثاً؛فَأعْطَاهَا اياه‌ُ، فَجَاءَ بِصَفِيَّة‌َ بِنْت‌ِ حُيَي‌ًّ.

(2) قَال‌َ: وَقَال‌َ لِبَنِي‌ عَمَّه‌ِ: أيُّكُم‌ْ يُوَالِينِي‌ فِي‌ الدُّنْيَا وَالآخِرَة‌ِ؟! قَال‌َ: وَ عَلِي‌ٌّ مَعَه‌ُ جَالس‌ٌ؛فَأبَوْا. وَقَال‌َ عَلِي‌ٌّ: أنَا اُوَالِيك‌َ فِي‌ الدُّنْيَا وَ الآخِرَة‌ِ! قَال‌َ: أنْت‌َ وَلِيِّي‌ فِي‌ الدُّنْيَا وَ الآخِرَة‌ِ. قَال‌َ:فَتَرَكَه‌ُ ثُم‌َّ أقْبَل‌َ عَلي‌' رَجُل‌ٍ مِنْهُم‌ْ فَقَال‌َ: أيُّكُم‌ْ يُواليني‌ فِي‌ الدُّنْيا وَ الآخِرَة‌ِ؟ فَقَال‌َ عَلِي‌ٌّ: أَنَااُواليك‌َ فِي‌ الدُّنْيَا وَ الآخِرَة‌ِ! فَقَال‌َ: أنْت‌َ وَلِيِّي‌ فِي‌ الدُّنْيَا وَ الآخِرَة‌ِ. وَ كَان‌َ أوَّل‌َ مَن‌ْ أسْلَم‌َ مِن‌َالنَّاس‌ِ بَعْدَ خَدِيجَة‌َ.

(4) قَال‌َ: وَ أخَذَ رَسُول‌ُاللهِ صَلَّي‌ الله عَلَيْه‌ِ (وآلِه‌ِ) وَسَلِّم‌ْ ثَوْبَه‌ُ فَوَضَعَه‌ُ عَلَي‌ عَلِي‌ٍّ وَفَاطِمَة‌َوَ حَسَن‌ٍ وَ حُسَيْن‌ٍ؛ فَقَال‌َ: إنَّمَا يُرِيدُ اللهُ لِيُذْهِب‌َ عَنْكُم‌ُ الرِّجْس‌َ أهْل‌َ الْبَيْت‌ِ وَيُطَهِّرَكُم‌ْ تَطْهِيراً.

(5) قَال‌َ: وَشَرَي‌ عَلِي‌ٌّ نَفْسَه‌ُ لَبس‌َ ثَوْب‌َ النَّبِي‌َّ صَلَّي‌ الله عَلَيْه‌ِ (وَآلِه‌ِ) وَسَلَّم‌ ثُم‌َّ نَام‌َ مَكَانَه‌ُ.قَال‌َ: وَ كَان‌َ الْمُشْرِكُون‌َ يَرْمُون‌َ رَسُول‌َاللهِ صَلَّي‌َالله عَلَيْه‌ِ (وَآلِه‌ِ) وَسَلَّم‌ْ فَجَاءَ أبُوبَكْرٍ وَعَلِي‌ٌّنَائِم‌ٌ قَال‌َ: وَ أبُوبَكٌرٍ يَحْسَب‌ُ أنَّه‌ُ نَبِي‌ُّاللهِ. قَال‌َ: فَقَال‌َ: يَا نَبِي‌َّ اللهِ! قَال‌َ فَقَال‌َ لَه‌ُ عَلِي‌ٌّ: إن‌َّ نَبِي‌َّاللهِ صَلَّي‌الله عَلَيْه‌ِ (وَآلِه‌ِ) وَسَلَّم‌ قَدِانْطَلَق‌َ نَحْوَبِئْرِ مَيْمُون‌ٍ فَأدْرِكْه‌ُ! قَال‌َ: فَاْنَطَلَق‌َ أبُوبَكْرٍ فَدَخَل‌َمَعَه‌ُ الْغَارَ. قَال‌َ: وَ جُعِل‌َ عَلِي‌ٌّ يُرْمَي‌ بِالْحِجَارَة‌ِ كَمَايُرْمَي‌ نَبِي‌ُّاللهِ وَ هُوَ يَتَضَوَّرُ قَدْلَف‌َّ رَأْسَه‌ُ فِي‌الثَّوْب‌ِ لَايُخْرِجُه‌ُ حَتَّي‌ أصْبَح‌َ، ثُم‌َّ كَشَف‌َ عَن‌ْ رَأْسِه‌ِ فَقَالُوا!: اءنَّك‌َ لَلَئيم‌ٌ كَان‌َ صَاحِبُك‌َ نُرَامِيه‌ِ فَلَايَتَضَوَّرُ وَ أنْت‌َ تَتَضَوَّرُ وقَدِ اسْتَنْكَرْنَا ذَلِك‌َ.

(6) قَال‌َ: وَ خَرَج‌َ النَّاس‌ُ فِي‌ غَزْوَة‌ِ تَبُوك‌َ. قَال لَه‌ُ عَلِي‌ٌّ: أخْرُج‌ُ مَعَك‌َ؟! قَال‌َ: فَقَال‌َ لَه‌ُنَبِي‌ُّاللهِ: لَا، فَبَكَي‌ عَلِي‌ٌّ، فَقَال‌َ لَه‌ُ: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا أنَّك‌َلَسْت‌َ بِنَبِي‌ٍّ! إنَّه‌ُ لَايَنْبَغِي‌ أن‌ْ أذْهَب‌َ إلَّا وَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌!

(7) قَال‌َ: وَقَال‌َ لَه‌ُ رَسُول‌ُ اللهِ: أنْت‌َ وَلِيي‌ِّ فِي‌ كُل‌ِّ مُؤمِن‌ٍ بَعْدِي‌!

(8) وَقَال‌َ: سُدُّوا أبْوَاب‌َ الْمَسْجِدِ غَيْرَبَاب‌ِ عَلِي‌ٍّ فَقَال‌َ: فَيَدْخُل‌ُ الْمَسْجِدَ جُنُباً وَ هُوَ طَرِيقُه‌ُلَيْس‌َ لَه‌ُ طَرِيق‌ٌ غَيْرُه‌ُ.

(9) قَال‌َ: وَقَال‌َ: مَن‌ْ كُنْت‌ُ مَوْلاه‌ُ فَإن‌َّ مَوْلَاه‌ُ عَلِي‌ٌّ.

(10) قَال‌َ: وَأخْبَرَنَا اللهُ عَزَّوَجَل‌َّ فِي‌ الْقُرْآن‌ِ إنَّه‌ُ قَدْرَضِي‌َ عَنْهُم‌ْ عَن‌ْ أصْحَاب‌ِ الشَّجَرَة ‌ِفَعَلِم‌َ مَافِي‌ قُلُوبِهِم‌ْ هَل‌ْ حَدّثَنَا أنَّه‌ُ سَخِط‌َ عَلَيْهِم‌ْ بَعْدُ؟ قَال‌َ وَقَال‌َ نَبِي‌ُّاللهِ صَلَّي‌ الله عَلَيْه‌ِ (وَآلِه‌ِ)وَسَلَّم‌ْ: لِعُمَرَ حِين‌َ قَال‌َ: ائْذَن‌ْ لِي‌ فَلاِضْرِب‌َ عُنُقَه‌ُ! قَال‌َ: أوَكُنْت‌َ فَاعِلاً؟! وَمَايُدْرِيك‌َ! لَعَل‌َّ اللهَ قَدِاطَّلَع‌َ عَلَي‌ بَدْرٍفَقَال‌َ: اعْمَلُوا مَا شِئْتُم‌ْ؟[28]

ابن‌ عبّاس‌ گفت‌ كه‌: رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ ـ در وقتي‌ كه‌ عُمَر به‌آنحضرت‌ گفت‌: اءجازه‌ بده‌ تا من‌ گردن‌ او را بزنم‌ (گردن‌ حَاطِب‌ُ بْن‌ُ أبِي‌ بُلْتَعَه‌) ـ به‌ عُمَرگفت‌: آيا تو زنندۀ گردن‌ او هستي‌؟! تو چه‌ خبر داري‌ كه‌ شايد خداوند بر أهل‌ بدر اطّلاع‌يافته‌ و سپس‌ آيۀ اِعْمَلُوا مَاشِئتُم‌ْ «هر كاري‌ را كه‌ مي‌خواهيد بكنيد» را فرو فرستاده‌است‌.»

عَلاّمۀ حِلِّي‌ در كتاب‌ مِنْهَاج‌ُ الْكَرَامَة‌ِ اين‌ روايت‌ را با حذف‌ روات‌ آن‌ از عُمْرُوبْن‌ُمَيْمُون‌ تا قول‌ رسول‌ خدا: مَن‌ْ كُنْت‌ُ مَوْلَاه‌ُ فَهَذا عَلِي‌ٌّ مَوْلَاه‌ُ روايت‌ كرده‌ است‌ و گفته‌ است‌:و عَن‌ْ عَمْرِوبْن‌ِ مَيْمُون‌.[29]