الإسلام‌ مخاطب‌ شد در بزرگ‌ پنداشتن‌ نفس‌ خود، از حدّ بيرون‌ رفت‌؛ و گمان‌ كردكه‌ اُمَّت‌ آنچه‌ را كه‌ او مي‌گويد همچون‌ اُصول‌ مُسَلَّمه‌ مي‌پذيرد؛ و در حساب‌ با او مناقشه‌به‌ ميان‌ نمي‌آورد. و چون‌ اين‌ پندارش‌ مضطرب‌ و دگرگون‌ از آن‌ درآمد؛ و اميد وآرزويش‌ به‌ منصّه‌ ننشست‌؛ پس‌ اينك‌ بيابا من‌ در تُركتازي‌ او امعان‌نظر نمائيم‌؛ و دربارة ‌اين‌ حديث‌، آنچه‌ مانند أبر بي‌باران‌، و يا پوستي‌ كه‌ بر روي‌ زخم‌ بعد از بهبودش‌ مي‌ماند،ارائه‌ داده‌ است‌؛ بررسي‌ كنيم‌.

و شگفت‌آورتر از اين‌، آنستكه‌ اين‌ مرد بعد از اين‌ بر بعضي‌ از فقران‌ واردۀ در حديث‌ايرادي‌ گرفته‌؛ و با اين‌ ايراد درصدد برآمده‌ است‌ كه‌ آنرا تكذيب‌ و تضعيف‌ كرده‌؛ و ازجملۀ أكاذيب‌ پندارد.

و آن‌ جمله‌اي‌ است‌ كه‌ رسول‌ خدا فرموده‌ است‌: لَايَنْبَغِي‌ أن‌ْ أذْهَب‌َ إلَّا وَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌«سزاوار نيست‌ كه‌ من‌ براي‌ تبوك‌ بروم‌؛ مگر آنكه‌ تو خليفۀ من‌ باشي‌!» و چنين‌ اءظهارنظر كرده‌ است‌ كه‌: اين‌ كذب‌ است‌. و استدلال‌ نموده‌ كه‌ پيغمبر صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌،مرّات‌ و بارها از مدينه‌ بيرون‌ رفته‌اند؛ و خليفۀ او در مدينه‌ غير از علي‌ّ بوده‌ است‌.

شديد مي‌شناختند؛ تا آنكه‌جلوي‌ آن‌ شرّ مترقّب‌ و فتنه‌ و آشوب‌ و بَلْواي‌ مورد نظر گرفته‌ شود. وگرنه‌ معلوم‌ است‌ كه‌أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در هيچ‌ مشهدي‌ و غزوه‌اي‌ كه‌ رسول‌ خدا حضور داشته‌ است‌؛از او جدا نبوده‌ است‌؛ مگر غزوۀ تبوك[3]؛ و بر اين‌ مطلب‌ علماء سيره‌نويس‌ همانطور كه‌سِبْط‌ُ ابْن‌ُ جَوْزِي‌ّ در «تذكره‌» ص‌ 12 آورده‌ است‌؛ اتّفاق‌ دارند.

و در توان‌ و قدرت‌ شخص‌ بحث‌ كننده‌ است‌ كه‌ آنچه‌ را كه‌ ما بيان‌ كرديم‌ از گفتاررسول‌ خدا به‌ أميرالمؤمنين‌: كَذَبُوا وَلَكِن‌ْ خَلَّفْتُك لِمَاوَرَائي‌[4] «منافقين‌ دروغ‌ مي‌گويند؛وليكن‌ من‌ تو را براي‌ آنچه‌ در پشت‌ سرم‌ گذارده‌ام‌؛ جانشين‌ نموده‌ام‌!»

دريابد و نيز آنچه‌ به‌ روايت‌ صحيح‌ وارد شده‌ است‌ كه‌: چون‌ رسول‌ خدا عازم‌ تبوك‌بود؛ به‌ أميرالمؤمنين‌ گفت‌: وَلَابُدَّ مِن‌ْ أن‌ْ اُقِيم‌َ أوْتُقِيم‌َ فَخَلَّفَهُ[5] «چاره‌اي‌ نيست‌ كه‌ يا بايدبمانم‌؛ و يا بايد تو بماني‌؛ و او را جانشين‌ خود كرد.»

علي‌ّ را هم‌ برمدينه‌، در غير اين‌ واقعه‌، رسول‌ خدا منصوب‌ نمود، كلامي‌ است‌ باطل‌. زيرا در آن‌دفعات‌، اين‌ تهييج‌ و اءرجاف‌ و فتنه‌انگيزي‌ منافقين‌ نبوده‌ است‌؛ و احتياج‌ مبرِم‌ صحنۀكارزار به‌ وجود أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بيشتر بوده‌ است‌ چون‌ علي‌ّ مثل‌ و مانندي‌نداشته‌ است‌، تا صولت‌ مردان‌ شجاع‌ و دليران‌ روزگار را بشكند؛ و در مقابل‌ سَران‌ِلشگرها هجوم‌ آورد و به‌ ابطال‌ كتائب‌ حمله‌ور شود.

و پيوسته‌ رسول‌ خدا در آنكه‌ أميرالمؤمنين‌ را با خود به‌ جنگ‌ها ببرد؛ و يا در غيبت‌خود جانشين‌ خود نمايد؛ مراعات‌ أقوي‌ المصلحتين‌ را مي‌كرده‌ است‌.

از اينها گذشته‌ اين‌ مرد (اين‌ تيميّه‌) درصدد برآمده‌ است‌، تا صورت‌ اين‌ استخلاف‌ راكوچك‌ جلوه‌ دهد؛ و گفته‌ است‌ كه‌: در جنگ‌ تبوك‌، استخلاف‌ بر زنان‌ و كودكان‌ و ذوي‌الاعذار و غيره‌ بوده‌ است‌. وليكن‌ دوربين‌ تَفَحُّص‌ تام‌ّ و بحث‌ بليغ‌ اين‌ استخلاف‌ را ازجهات‌ عديده‌اي‌ بزرگ‌ نشان‌ مي‌دهد.

جهاتي‌ را كه‌ علاّمۀ أميني‌ بر اهميّت‌ مفاد حديث‌ منزله‌ آورده‌ است‌

جهت‌ أوّل‌ آنكه‌: رسول‌ خدا گفت‌: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنَّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌؟و اين‌ عبارت‌ مي‌رساند كه‌ آنچه‌ براي‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ است‌ از ربته‌و عمل‌ و مقام‌ و نهضت‌ و حُكْم‌ و اءمارت‌ و سيادت‌ براي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌مي‌باشد؛ مگر آنچه‌ را كه‌ جملۀ استثناء بيرون‌ كرده‌ است‌ كه‌ همان‌ نبوّت‌ باشد؛[7] همانطوريكه‌ هارون‌ نسبت‌ به‌ موسي‌ همينطور بود. پس‌ اين‌ مقام‌، مقام‌ خلافت‌ از رسول‌الله است‌؛ و قرار دادن‌ علي‌ّ راست‌ به‌ منزلۀ نفس‌ رسول‌ خدا؛ نه‌ مجرّد به‌ عمل‌ واداشتن‌علي‌ّ است‌ در مدينه‌ همچنانكه‌ بعضي‌ از صاحبان‌ پندار پنداشته‌اند.

رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ قبل‌ از وقعۀ تبوك‌ بر شهرها أفرادي‌ را گماشت‌و بر شهر مدينه‌ نيز أفرادي‌ را گماشت‌؛ و در سَرِيَّه‌هائي‌ كه‌ گسيل‌ مي‌داشت‌، مرداني‌ را به‌اءمارت‌ منصوب‌ مي‌نمود؛ و دربارۀ هيچيك‌ از آنها آنچه‌ را كه‌ راجع‌ به‌ علي‌ّ در اين‌ موقف‌

گفته‌ است‌؛ نگفته‌ است‌؛ و اين‌ منقبتي‌ است‌ كه‌ اختصاص‌ به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌دارد و بس‌.

جهت‌ دوّم‌: گفتار رسول‌ خداست‌ در آنچه‌ از روايت‌ سَعْدُبْن‌ُ أبِي‌ وَقَّاص‌ گذشت‌ كه‌:كَذَبُوا وَلَكِن‌ْ خَلَّفْتُك‌َ لِمَاوَرَائي‌ در آن‌ وقتي‌ كه‌ مرداني‌ از منافقين‌ دربارۀ إمارت‌ علي‌ّطعن‌ مي‌زدند. و رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ در اين‌ گفترا خود مقصودي‌ را درنظر نداشته‌ است‌، مگر همان‌ را كه‌ ما اءشاره‌ كرديم‌ از فتنه‌ و آشوب‌ در مدينه‌ در مدّت‌غيبتش‌؛ و اينكه‌ قرار دادن‌ أميرالمؤمنين‌ براي‌ باقي‌ ماندن‌ محور و بيضۀ اسلام‌ است‌ ازآنكه‌ هتك‌ شود؛ و از ترس‌ آنكه‌ مبادا پارگي‌ كانون‌ دين‌ بواسطۀ سياست‌ مخفيانه‌ و زيرآب‌، و روش‌ آرام‌ و در عين‌ حال‌ سريع‌ منافقين‌ گسترده‌ شود، اگر در مدينه‌ نبوده‌ باشدكسي‌ كه‌ فَوَران‌ آنها را با گام‌هاي‌ قدرت‌ و شدّت‌ خود، و با عقل‌ و درايت‌ خود لگدمال‌كند. پس‌ رسول‌ خدا علي‌ّ را براي‌ أمر مهمّي‌ به‌ خلافت‌ گذارد كه‌ غير علي‌ با تحمّل‌مشقّت‌ تَعَب‌ نمي‌توانست‌ بر آن‌ قيام‌ كند.

جهت‌ سوّم‌: گفتار رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ به‌ عَلي‌ّ عليه‌ السّلام‌ درحديث‌ بَرَاءُ بْن‌ُ عَازِب‌ و زَيْدُ بْن‌ُ أرْقَم‌ است‌ كه‌ چون‌ رسول‌الله عازم‌ براي‌ غزوه‌ بود، به‌علي‌ّ گفت‌: إنَّه‌ُ لَابُدَّمِن‌ْ أن‌ْ اُقِيم‌َ أوْ تُقِيم‌َ فَخَلَّفَه‌.[8]

پس‌ اين‌ حفظ‌ و حراست‌، و اين‌ پاك‌ كردن‌ و زدودن‌، أمر واحدي‌ است‌ كه‌ به‌ هر يك‌از آن‌ دو نفس‌ شريف‌ بطور مساوي‌ قيام‌ دارد. و چقدر اين‌ منزله‌ و مقام‌ بزرگ‌ است‌ كه‌ تورا به‌ حدّ أعلاي‌ از درجات‌ متصّوره‌ دربارۀ علي‌ّ رهبري‌ مي‌كند.

جهت‌ چهارم‌: گفتار سَعْدبن‌ أبي‌ وَقَاص‌ است‌ كه‌ در حديث‌ صحيح‌ وارد شده‌ است‌ كه‌ وَاللهِ لَان‌َ يَكُون‌َ لِي‌ وَاحِدَة‌ٌ مِن‌ْ خِصاَل‌‌ْ ثَلَاث‌ٍ أحَب‌ُّ إلَي‌َّ مَن‌ْ أن‌ْ يَكُون‌َ لِي‌ مَا طَلَعَت‌ْ عَلَيْه‌ِالشَّمْس‌ُ. لَان‌ْ يَكُون‌َ قَال‌َ لِي‌ مَاقَال‌َ لَه‌ُ حِين‌َ رَدَّه‌ُ مِن‌ْ تَبُوك‌َ: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزَلَة ‌ِهَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌، إلَّا أنَّه‌ُ لَا نَبِي‌ بَعْدِي‌، أحَب‌ُّ إلَي‌ مِن‌ْ أن‌ْ يَكُون‌َ لِي‌ مَاطَلَعَت‌ْ عَلَيْه‌ِ الشَّمْس‌ُ ـالحديث‌.[9]

«سوگند به‌ خدا كه‌ اگر من‌ يكي‌ از سه‌ خصلت‌ بود؛ محبوب‌تر بود نزد من‌ از آنكه‌آنچه‌ خورشيد بر آن‌ طلوع‌ مي‌كند، متعلّق‌ به‌ من‌ بود. هر آينه‌ آنچه‌ را كه‌ رسول‌ خدا به‌علي‌ّ گفت‌ در وقت‌ برگرداندن‌ او را از حركت‌ به‌ تبوك‌، اگر به‌ من‌ مي‌گفت‌ كه‌: «آيانمي‌پسندي‌ كه‌ منزلۀ تو با من‌ مانند منزلۀ هارون‌ با موسي‌ باشد؛ بجز آنكه‌ پس‌ از من‌پيامبري‌ نيست‌» محبوب‌تر بود نزد من‌ از آنكه‌ آنچه‌ را كه‌ خورشيد بر آن‌ طلوع‌ مي‌كندمتعلّق‌ به‌ من‌ بود.

در اينجا علاّمۀ أميني‌ روايتي‌ را كه‌ ما «مروج‌ الذَّهَب‌» در همين‌ جلد در ص‌ 168 و169 آورديم‌؛ مي‌آورد؛ و پس‌ از آن‌ مي‌گويد:

در نزد حافظان‌ حديث‌ِ ثَبْت‌ و ثِقَه‌ به‌ طور روايت‌ صحيح‌ وارد است‌ كه‌ معاويه‌، سَعْدرا أمر كرده‌ و گفت‌: چه‌ جلوگير تو شده‌ است‌ كه‌ از سَب‌َ أبوتراب‌ خودداري‌ مي‌كني‌؟!سعد در جواب‌ گفت‌: آگاه‌ باش‌ كه‌ هر وقت‌ به‌ ياد مي‌آورم‌ سه‌ داستاني‌ را كه‌ رسول‌ خداصلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ دربارۀ علي‌ّ گفت‌، هيچگاه‌ او را سب‌ّ نخواهم‌ كرد؛ به‌ طوريكه‌اگر يكي‌ از آنها براي‌ من‌ بود محبوب‌تر بود نزد من‌ از شتران‌ سرخ‌! من‌ در هنگاميكه‌رسول‌ خدا علي‌ّ را در غزوۀ تبوك‌ در مدينه‌ قائم‌ مقام‌ خود كرد و علي‌ّ گفت‌: يا رسول‌الله! تو مرا با زنان‌ و كودكان‌ باقي‌ مي‌گذاري‌؟! شنيدم‌ كه‌ به‌ او گفت‌: أمَا تَرْضَي‌ أن‌ْ تَكُون‌َمِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌؛ إلَّا أنَّه‌ُ لَا نَبِي

بَعْدِي‌؟! الحديث‌.[10]‌َّ

إبراهيم‌ و ياعامِر: دو پسران‌ سَعْدُبْن‌ُ أبِي‌ وَقَّاص‌ شنيد، مي‌گويد كه‌: من‌ بدين‌ شنيدن‌ اكتفا نكرده‌راضي‌ نشدم‌، و دوست‌ داشتم‌ كه‌ به‌ طور شَفَاهي‌ از خود سَعْد بشنوم‌؛ فلهذا نزد او رفتم‌، وگفتم‌: آن‌ حديثي‌ كه‌ پسرت‌ عامر براي‌ من‌ بيان‌ كرده‌ است‌ چيست‌؟!

سَعْد دو انگشت‌ خود را در دو گوش‌ خود فرو برد و گفت‌: سَمِعْت‌ُ مِن‌ْ رَسُول‌ِاللهِ وَإلاّ اسْتَكَّتا[12] «من‌ با دو گوش‌ خودم‌ از رسول‌ خدا شنيدم‌، و اگر اينطور نباشد، كَر شوند.»

آنچه‌ را كه‌ سعيد بن‌ مُسَيّب‌ عظيم‌ شمرد، از مفاد اين‌ حديث‌ چه‌ بود، تا درصدد برآمداز واقعيّت‌ آن‌ تا آخرين‌ حدّ امكان‌ استخبار كند؛ و از خود سعد جويا شود؛ پس‌ از آنكه‌از پسرش‌ شنيده‌ بود؟ و آنگاه‌ سَعْد هم‌ با آن‌ تأكيد تام‌ّ تأكيد نمايد. آيا مي‌تواند غير از آن‌باشد كه‌ از مفاد و مؤدّاي‌ آن‌ عظمتي‌ را فهميده‌ بود كه‌ ما ذكر كرديم‌؟

جهت‌ ششم‌: گفتار أبُوبَسْطام‌ شُعَبَة‌ُ بْن‌ُ حَجَّاج‌ دربارۀ اين‌ حديث‌ است‌ كه‌ هَارُون‌أفضل‌ اُمَّت‌ موسي‌ بود پس‌ لازم‌ است‌ كه‌ عَلِي‌ّ عليه‌ السّلام‌ أفضل‌ از تمام‌ اُم‌َّ مُحَمَّد صلّي‌الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ باشد؛ به‌ جهت‌ صيانت‌ و حفظ‌ اين‌ نَصّر صحيح‌ صريح‌؛ همانطور كه‌موسي‌ به‌ برادرش‌ هارون‌ گفت‌: اخْلُفْنِي‌ فِي‌ قَوْمِي‌ وَأصْلِح‌ْ:[13] «تو در ميان‌ قوم‌ من‌،جانشين‌ باش‌، و إصلاح‌ أمُور را بنما!»

جهت‌ هفتم‌: طَيِّبِي‌ّ گفته‌ است‌: مِنِّي‌ در اين‌ عبارت‌ خبرِ مُبتداء است‌؛ و مِن‌ْ اتّصاليّه‌است‌؛ و مُتعلِّق‌ خبر از أفعال‌ خصوص‌ است‌ و بَاء زائده‌ است‌؛ همانطور كه‌ در قول‌خداوند تعالي‌ آمده‌ است‌: فَإن‌ْ آمَنِوا بِمِثْل‌ِ مَا آمَنْتُم‌ْ بِه[14] أي‌ فَإن‌ْ آمَنُوا ايمَاناً مِثْل‌َ ايمانِكُم‌ْ«يعني‌ اگر ايمان‌ بياورند، ايماني‌ كه‌ مثل‌ ايمان‌ شما باشد.» و بنابراين‌ مفاد حديث‌ اينطورمي‌شود كه‌: أنْت‌َ مُتَّصِل‌ٌ وَ نَازِل‌ٌ مِنّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هارُون‌َ مِن‌ْ

مُوسَي‌ «تو متّصل‌ هستي‌ و جاي‌گرفته‌اي‌ نسبت‌ به‌ من‌، در جايگاه‌ هارون‌ نسبت‌ به‌ موسي‌.» و در اين‌ عبارت‌ تشبيهي‌است‌، و وجه‌ شباهت‌ مبهم‌ است‌ كه‌ آن‌ ابهام‌ را إلَّا أنَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ مُبَيّن‌ مي‌كند. و از اينجادانسته‌ مي‌شود كه‌: اتّصال‌ مذكور بين‌ رسول‌الله و بين‌ أميرالمؤمنين‌ از جهت‌ نبوّت‌ نيست‌؛بلكه‌ از جهت‌ مادون‌ نبوّت‌ است‌ كه‌ همان‌ مقام‌ خلافت‌ است‌.[15]و[16]

غرض‌ از بيان‌ اين‌ روايت‌، علاوه‌ بر فوائدي‌ كه‌ در برداشت‌؛ آن‌ بود كه‌ حتّي‌ ابن‌ تَيْميّة‌حَرَّاني‌ ناصيبي‌ّ و دشمن‌ آل‌ رسول‌، در خلافت‌ اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بر شهر مدينه‌ درغيبت‌ رسول‌ الله أبداً خرده‌اي‌ نگرفته‌ است‌؛ و روايت‌ مُسْنَدي‌ را كه‌ أحمد بن‌ حَنْبل‌: اءمام‌و رئيس‌ مذهب‌ او در مسند خود با شمار يكايك‌ روات‌ مُعَنْعَناً آورده‌ است‌؛ چون‌ علاّمۀحلّي‌ رضوان‌الله عليه‌ در «مِنْهاج‌ الكَرَامة‌» با حذف‌ اسناد ذكر كرده‌ است‌؛ روايت‌ رامرسل‌ پنداشته‌؛ و ايراد را بر اءرسال‌ روايت‌ متوجّه‌ ساخته‌ است‌؛ و دچار اين‌ خَبْط‌ و غَلَط‌عظيم‌ شده‌ است‌؛ و در معناي‌ لَايَنْبَغِي‌ أن‌ْ أذْهَب‌َ إلَّا وَأنْت‌َ خَلِيفَتِي‌ مانده‌ است‌؛ كه‌ اينهم‌ناشي‌ از عدم‌ خبرويّت‌ او به‌ تاريخ‌ و وضع‌ منافقين‌ است‌؛ كه‌ ما شرح‌ حالات‌ آنها رامفصّلاً در اين‌ كتاب‌ ذكر كرديم‌.

شمارش‌ مناقب‌ ده‌گانه‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌، مي‌رسد به‌ اينجا كه‌ مي‌گويد: أصحاب‌ بَدْر و أصحاب‌شَجَرَه‌ نبايد از خود راضي‌ باشند؛ و به‌ مجرّد آنكه‌ با رسول‌ خدا در غزوۀ بدر شركت‌كردند؛ و يا در زير شجره‌ بيعت‌ كردند؛ و آيۀ لَقَدْ رَضِي‌َ اللهُ عَن‌ِ الْمُؤمِنِين‌َ اِذْيُبَايِعُونَك‌َتَحْت‌َ الشَّجَرَة‌ِ[18] دربارۀ ايشان‌ نازل‌ شد، به‌ خود مغرور شوند و ببالند و خود را بهشتي‌بدانند. اين‌ رضايت‌ موقّتي‌ بر حسب‌ حال‌ آنها در آن‌ موقع‌ بوده‌ است‌؛ و بعداً كه‌ خداوندبر بعضي‌ از آنها سخط‌ و غضب‌ نمود، ديگر آن‌ رضايت‌ خدا دوام‌ ندارد. و أميرالمؤمنين‌علي‌ّ بن‌ أبيطالب‌ عليه‌ السّلام‌ است‌ كه‌ در بَدر و حُنَيْن‌ شركت‌ كرد، و از همه‌ پيشقدم‌ بود؛و سَخَط‌ و غضبي‌ هم‌ خداوند به‌ واسطۀ تغيير روش‌ بر او نكرد؛ چون‌ تغيير روش‌ نداد؛ وبر منهاج‌ رسول‌ خدا بود. و أمّا عُمَر تغيير روش‌ داد؛ و از سُنَّت‌ خارج‌ شد فلهذا آيۀ سَخَط‌و غَضَب‌ِ خداوند و جهنّمي‌ بودن‌ او نازل‌ شد؛ و رسول‌ خدا بيان‌ كرد.

ذيل‌ روايت‌ اينست‌ كه‌: ابن‌ عبّاس‌ مي‌گويد: وَقَدْ أخْبَرَنَا اللهُ عَزَّوَجَل‌َّ فِي‌ الْقُرْآن‌ِ أنَّه‌ُرَضِي‌َ عَنْهُمْ[19] عَن‌ْ أصْحَاب‌ِ الشَّجَرَة‌ِ فَعَلِم‌َ مَا فِي‌ قُلُوبِهِم‌ْ؛ فَهَل‌ْ أخْبَرَنَا أنَّه‌َ سَخِط‌َ عَلَيْهِم‌ْ بَعْدَذَلِك‌َ؟

قَال‌َ ابْن‌ُ عَبَّاس‌ٍ: وَقَال‌َ نَبِي‌ اللهِ صَلّي‌ الله عليه‌ و آله‌ وسلّم‌ لِعُمَرَ حِين‌َ قَال‌َ: ائذَن‌ْ لِي‌فَأضْرِب‌َ عُنُقَه‌ُ! قَال‌َ: وَكُنْت‌َ فَاعِلاً وَ مَايُدْرِيك‌َ لَعَل‌َّ اللهَ قَدِ اطَّلَع‌َ عَلَي‌ أهْل‌ِ بَدْرٍ فَقَال‌َ: اعْمَلُوامَاشِئْتُم‌ْ.

ابن‌ عبّاس‌ مي‌گويد: در آن‌ وقتي‌ كه‌ عُمَر به‌ رسول‌ خدا گفت‌: به‌ من‌ اءجازه‌ بده‌ تا گردن‌او را بزنم‌ (گردن‌ حَاطِب‌ُ بْن‌ُ أبِي‌ بُلْتَعَه‌ كه‌ در صحيح‌ بخاري‌ّ و مُسلم‌ آمده‌ است‌ كه‌ أخبارمسلمين‌ را به‌ مشركين‌ مكّه‌ در پنهاني‌ مي‌فرستاد)[20] رسول‌ خدا صلّي‌ الله عليه‌ و آله‌وسلّم‌ به‌ عمر گفتند: آيا تو كشندۀ او هستي‌؟! و چه‌ خبر داري‌ كه‌ شايد خداوند برأصحاب‌ بَدْر مطّلع‌ شده‌ است‌ و آيۀ: اِعْمَلِوا مَاشِئْتُم‌ْ (بكنيد هر چه‌ را كه‌ مي‌خواهيد) رافرستاده‌ است‌؟!

آيۀ وارده‌ : إِنَّ الَّذِينَ يُلْحِدُونَ فِي‌ ءَايَاتِنَا دربارۀ عمر و ياران‌ او

اين‌ آيه‌، آيۀ 40، از سورۀ 41: فصّلت‌ است‌: إن‌َّ الَّذِين‌َ يُلْحِدُون‌َ فِي‌ آيَاتِنَا لَايَخْفَوْن‌َعَلَينْا أفَمَن‌ْ يُلْقَي‌ فِي‌ النَّارِ خَيْرٌ أم‌ْ مَن‌ْ يَأْتِي‌ آمِناً يَوْم‌َ الْقِيَمَة‌ِ اِعْمَلُوا ما شِئْتُم‌ْ إنَّه‌ُ بِمَا تَعْمَلُون‌َبَصِيرٌ.

«آن‌ كساني‌ كه‌ حرمت‌ آيات‌ ما را مي‌شكنند، و پردۀ حريم‌ ما را مي‌درند؛ بر ما پنهان‌نيستند. آيا آن‌ كس‌ كه‌ در آتش‌ انداخته‌ شود بهتر است‌، يا آن‌ كس‌ كه‌ با أمان‌ و آرامش‌در روز قيامت‌ بيايد؟ هر چه‌ مي‌خواهيد بكنيد كه‌ حقّاً من‌ به‌ آنچه‌ شما عمل‌ مي‌كنيد بيناهستم‌.» و اين‌ گفتارِ حضرت‌ براي‌ انحراف‌ و اءلحاد عُمَر و دستيارانش‌ بسيار قوي‌ است‌.

توضيح‌ آنكه‌: با اين‌ عبارات‌ أوَّلاً رسول‌ خدا خواسته‌اند به‌ عُمَر بفهمانند كه‌ او برحَاطِب‌ُ بْن‌ُ أبِي‌ بُلْتَعَه‌: خائن‌ و جاسوس‌ كفّار و مشركين‌ عرب‌، مزيّتي‌ ندارد؛ كه‌ سزاوارباشد كه‌ كشندۀ او باشد؛ و عُمَر بما أنَّه‌ عُمَر حق‌ّ كشتن‌ او را ندارد. و ثانياً عُمَر و أمثال‌ اوكه‌ در غزوۀ بدر حاضر بودند؛ و يا در تحت‌ شجره‌ بيعت‌ كرده‌اند؛ و آيۀ دالّۀ بر رضاي‌خداوند براي‌ جميع‌ آنها نازل‌ شده‌ است‌؛ به‌ خود مغرور نشوند، و نبالند. زيرا آيۀ دالّۀ برسَخَط‌ و غَضَب‌ خداوند بر ايشان‌ به‌ واسطۀ إلحادي‌ كه‌ مي‌نمايند؛ و آيات‌ الهيّه‌ را هتك‌مي‌كنند؛ و حرام‌ خدا را حلال‌ مي‌شمارند؛ و پردۀ عصمت‌ ناموس‌ خداوندي‌ و رسول‌ اورا مي‌درند؛ بعداً نازل‌ شده‌ است‌.

حجر هيثمي‌ در «مجمع‌ الزوائد» ج‌9، ص‌ 120 آورده‌ است‌ و گفته‌ است‌: آنرا أحمد وطبراني‌ نيز در «كبير» و «أوسط‌»با اختصار آورده‌ است‌.

أبيات‌ منسوب‌ به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ دربارۀ حديث‌ منزله‌

باري‌ ما بحمدالله و توفيقه‌ دربارۀ اين‌ مَقام‌ و مَوْطِن‌ يعني‌ مَوْطِن‌ حديث‌ منزله‌ درهنگام‌ سفر رسول‌ الله به‌ تبوك‌، در اينجا بحث‌ كافي‌ نموديم‌؛ و سزاوار است‌ كه‌ با أبياتي‌كه‌ منسوب‌ به‌ ديوان‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ است‌ آنرا خاتمه‌ دهيم‌:

ألَابَاعَدَاللهُ أهْل‌َ النِّفَاق‌ْ                       وَأهْل‌َ الارِاجيف‌ِ وَالْبَاطِل‌ِ1

يَقُولُون‌َ لِي‌ قَدْ قَلَاك‌َ الرِّسُول‌ْ         فَخَلَّاك‌َ فِي‌ الْخَالِف‌ِ الْخَاذِل‌2

وَمَاذَذاك‌َ إلَّالاِن‌َّ النَّبِي‌ّ                     جَفَاك‌َ وَ مَا كَان‌َ بِالْفَاعِل‌ِ3

فَسِرْت‌ُ وَسَيْفِي‌ عَلَي‌ عَاتِقِي        ‌ إلي‌ الرَّاحِم‌ِ الْحَاكِم‌ِ الْفَاضِل‌ِ4

فَلَمَّا رَآنِي‌ هَفَا قَلْبُه‌ُ                         وَقَال‌َ مَقَال‌َ الاخ‌ِ السَّائِل‌ِ5

أمِم‌َّ ابْن‌َ عَمَّي‌؟ فَأنْبَأتُه‌ُ                     بَأرْجَاف‌ِ ذِي‌ الْحَسَدِ الدَّاغِل‌ِ6

فَقَال‌َ: أخِي‌ أنْت‌َ مِن‌ْ دُونِهِم‌ْ         كَهارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ وَلَم‌ْ يَأْتَل‌ِ7[22]

5 و 6 ـ چون‌ مرا ديد، دلش‌ به‌ اضطراب‌ آمد؛ و همانند گفتار برادر جستجو كننده‌ ازمن‌ پرسيد: اي‌ پسر عموجان‌ِ من‌ به‌ چه‌ جهت‌ آمدي‌؟ و من‌ او را از گفتار و أراجيف‌حسودان‌ِ حَقود كه‌ شك‌ّ در دل‌هاي‌ مي‌آفريند خبر دادم‌.

7 ـ در اينحال‌ رسول‌ خدا گفت‌: اي‌ برادر من‌! تو ـ و نه‌ ايشان‌ ـ با من‌ همانند هارون‌ باموسي‌ هستي‌! و پيامبر در اين‌ گفتار قصور و كوتاهي‌ نكرد.

و به‌ اين‌ رباعي‌ متوسّل‌ باشيم‌:

رَأيْت‌ُ وَلائي‌ آل‌َ طَه‌َ وَسيلَة‌ً         عَلي‌' رَغْم‌ِ أهْل‌ِ الْبُعْدِ يُورِثُنِي‌ الْقُرْبَي‌

فَما طَلَب‌َ الْمَبْعُوث‌ُ أجْراً عَلَي‌ الْهُدي        ‌ بِتَبْليغِه‌ِ إلَّا الْمَوَدَّة‌َ لِلْقُرْبَي[23]

«من‌ علي‌ رغم‌ مردمان‌ دور از ولايت‌ و مؤدت‌، ديدم‌ كه‌ وِلآء من‌ نسبت‌ به‌ آل‌طه‌مورث‌ قرب‌ و نزديكي‌ مي‌شود. پيامبر برگزيده‌ از جانب‌ خدا پاداشي‌ براي‌ هدايت‌ مردم‌در برابر تبليغ‌ خود نخواست‌ مگر مودّت‌ ذوي‌ القربي‌ را.»

اللَّهُم‌َّ صَل‌ِّ عَلَي‌ سِرِّا لاسْرَارِ؛ وَمَشْرِق‌ِ الانْوَارِ، الْمُهَنْدِس‌ِ فِي‌ الْغُيُوب‌ِ اللَّاهُوتِيَّة‌ِ، السَّيَّاح‌ِفِي‌ الْفَيَافِي‌ الْجَبَرُوتِيَّة‌ِ، الْمُصَوِّرِلِلْهَيُولَي‌ الْمَلَكُوتَيَّة‌ِ، الْوَالِي‌ لِلْوَلَابَة‌ِ النَّاسُوتِيَّة‌ِ، اُنْمُورَج‌ِالْوَاقِع‌ِ، وَشَخْص‌ِ الإطْلَاق‌ِ، الْمُنْطَبِع‌ِ فِي‌ مَرايَا الانْفُس‌ِ وَ الآفَاق‌ِ، سِرِّالانْبِيَآءِ وَالْمُرْسَلِين‌َ،سَيَّدِ الاوْصِيَآءِ وَالصِّدِّيقِين‌َ، صُورَة‌ِ الامَانَة‌ِ الإلـٰهيَّة‌ِ، مَادَّة‌ِ الْعُلُوم‌ِ الْغَيْرِ الْمُتَنَاهِيَة‌ِ، الظَّاهِرِبِالْبُرْهَان‌ِ، الْبَاطِن‌ِ بِالْقُدْرَة‌ِ وَالشَّان‌ِ، بَسْمَلَة‌ِ كِتَاب‌ِ الْعُلُوم‌ِ الْغَيْرِ الْمُتَنَاهِيَة‌ِ، الظَّاهِرِ بِالْبُرْهَان‌ِ،الْبَاطِن‌ِ بِالْقُدْرَة‌ِ وَالشَّان‌ِ، بَسْمَلَة‌ِ كَتَاب‌ِ الْمَوْجُودِ، فَاتِحَة‌ِ مُصْحَف‌ِ الْوُجُودِ، حَقِيقَة‌ِ النُّقْطَة‌ِالْبَائِيَّة‌ِ، الْمُتَحَقَّق‌ بِالْمَراتِب‌ِ الإنْسَانِيَّة‌ِ حَيْدَرِ آجَام‌ِ مُصْحَف‌ِ الْوُجُودِ، حَقِيقَة‌ِ النُّقْطَة‌ِ الْبَائِيَّة‌ِ،الْمُتَحَقِّق‌ِ بِالْمَرَاتِب‌ِ الإنْسَانِيَّة‌ِحَيْدَرِ آجَام‌ِ الإبْداع‌ِ، الْكَرَّارِفِي‌ مَعَارِك‌ِ الاخْتِرَاع‌ِ،السِّرِّالْجَلِي‌ِّ، وَالنَّجْم‌ِ الثّاقِب‌ِ، عَلِي‌ِّ بْن‌ِ أبِيطَالِب‌ٍ عَلَيْه‌ِ الصَّلَوة‌ُ وَالسَّلام‌ُ.[24]

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين، و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

و لما رجع موسى الى قومه غضبان اسفا قال بئسما خلفتمونى من بعدى اعجلتم امر ربكم و القى الالواح و اخذ براس اخيه يجره اليه قال ابن ام ان القوم استضعفونى و كادوا يقتلوننى فلا تشمت‏بى الاعدآء و لا تجعلنى مع القوم الظالمين ^[25].

«و چون موسى به سوى قوم خود مراجعت نمود، در حاليكه خشمناك و متاسف بود، به قوم خود گفت: شما در غياب و پشت‏سر من، بد عملى براى من بجاى گذاشتيد! آيا شما بر امر پروردگار من عجله كرديد؟ و او الواح تورات را به روى زمين انداخت، و موى سر برادرش را گرفت، و به سوى خود مى‏كشيد.برادرش گفت: اى پسر مادر من، اين قوم مرا ضعيف شمردند و بر من غلبه كردند و نزديك بود كه مرا بكشند، پس تو اين دشمنان را در اين بليه به من دلشاد مكن، و زبان شماتت ايشانرا مگشا! و مرا با اين گروه ستمكار در رديف واحد قرار مده.»

قال رب اغفر لى و لاخى و ادخلنا فى رحمتك و انت ارحم الراحمين - آيه 151.

«گفت: اى پروردگار من، غفران خود را شامل حال من و برادر من بگردان! و ما را در رحمت‏خود داخل كن! و تو مورد انتخاب و اختيار از ميان جميع رحمت

‏آورانى!»

اين آيات راجع به تخلف قوم موسى از آئين توحيد در غيبت او براى مناجات و تكلم با خدا در كوه طور در مدت چهل شب است، كه به دعوت سامرى گوساله پرست‏شدند، و آنقدر طرفداران سامرى بسيار بودند كه حضرت هارون نتوانست از قيام ايشان به شرك جلوگيرى بعمل آورد، تا به حديكه نزديك بود او را بكشند.و چون حضرت موسى از طور، بازگشت، و قوم خود را گوساله پرست ديد، و بر برادر خود خشمگين شد كه چرا تو از روش من پيروى نكردى؟! و از اين فعل زشت‏بازشان نداشتى؟ و امور آنها را به اصلاح نياوردى؟ و هارون عذر خود را بيان كرد، و حضرت موسى آن عذر را موجه ديد، بر برادر خود رحمت آورد، و درباره او و خودش طلب رحمت و غفران نمود.

چرا قرآن‌ قضاياي‌ موسي‌ و قوم‌ او را بيشتر از ساير انبياء آورده‌ است‌

آيات راجع به موسى و بنى اسرائيل در بسيارى از آيات قرآن بالاخص در سوره بقره و اعراف و طه و قصص آمده است، و به قدرى نام آنحضرت در قرآن برده شده، و از قضايا و داستان‏هاى او و قوم او سخن به ميان آمده است كه درباره هيچيك از انبياء حتى حضرت ابراهيم عليه السلام كه از رسول اكرم خاتم الانبياء و المرسلين گذشته، از تمامى پيامبران افضل و اشرف و در توحيد ذات حق داراى مقامى شامخ‏تر بوده است، به اين مقدار گفتگو نشده و سخن به ميان نيامده است.

و علت اين امر آنستكه قرآن، كتاب داستان سرائى و قصه‏گوئى نيست كه فقط براى مجرد اطلاع از احوال پيغمبران و اقوام آنها به طور سرگذشت‏براى ما حكاياتى را بازگو كند، بلكه كتاب حكمت و موعظه و اندرز و بيان فضايل و كمالات انسان است تا افراد بشر از آن پيروى نموده، و به سعادت مطلقه فائز گردند، و نيز از قبايح اعمال و اخلاق و عقائد و سنن و آداب سخن به ميان مى‏آورد، تا از آنها اجتناب كنند.

و چون نفوس بشرى در سرشت، و طريق پيمودن راه تكامل، و يا سقوط در دره هواى نفس يكسان است، و طايفه بنى اسرائيل بيشتر از ساير طوائف و امم با پيامبر خود چون و چرا داشتند، و ايرادهاى بيجا از روى تكاهل و تساهل و تكاسل و

تسامح در امور عظيم و حياتى، و گرايش به مال و اندوخته‏هاى فانى، و زر و زيور دنيا و توجه به اعتباريات و مصلحت انديشى‏هاى بى‏اساس مى‏نمودند، و با وجود ارائه طريق و هدايت تامه و كامله حضرت موسى و برادرش هارون، باز از راه و روش نفسانى خود ست‏برنمى‏داشتند، فلهذا از ايشان بيشتر سخن گفته شده است، تا نفوس تمامى كسانى كه بعد از نزول قرآن تا روز قيامت‏به عرصه وجود مى‏آيند، و از جهات نفسانيات و مهلكات و منجيات و تطور احوال و تشتت‏خاطرات و پيدايش آراء و مقاصد نوين، و عقائد و اخلاق تازه پديد، بعينها مانند قوم بنى اسرائيل مى‏باشند، با قرائت اين آيات و تطبيق آنها را با خودشان، و نفوس خودشان، و با اعمال و اخلاق و رفتار خودشان را با پيامبرشان، و با ائمه دين و واليان شرع مبين، راه را درست‏بشناسند، و در مزال اقدامى كه سابقين قرار گرفتند، قرار نگيرند، و با ايرادها، و تقاعدها، و تكاسل‏ها، از قيام و اقدام در امور حياتى و عدم پيروى و اطاعت محض از اولياى دين و پيشوايان راستين منصوب از ناحيه سيد المرسلين، همانند آن گروه بدبخت و واژگون بنى اسرائيل نگردند، و بدانند كه نفوس يكسان است، و نام مسلمان، و نام يهود، دو اسم بيش نيست، و در ميزان حقايق و روز باز پسين، امتحان و آزمايش بر ترازوى واقعيت و صلاح و تقوى و ايمان و ولايت قرار مى‏گيرد نه بر اسم، و اگر چنانچه اينان همانند آنان از جهت تباهى نفس، و كجروى راه و روش، و عدم انقياد صرف، و چون و چرا كردن در امور باشند، با همان طائفه بنى اسرائيل تفاوتى ندارند، و عاقبتشان همان عاقبت‏خواهد بود.

اينست كه در اين كتاب آسمانى: قرآن مجيد، مردم از ناحيه خداوند مامورند كه آنرا فى اطراف نهارهم و آناء ليلهم تلاوت كنند، تا به خصوصيات نفسانى، و عزم راستين، و صبر و استقامت‏حضرت موسى و هارون كه نمونه‏هائى از آن در نفس هر ذى نفسى خداوند به وديعت نهاده است، پى ببرند، و نيز بخصوصيات آن قوم و راههاى منفى و بى‏اثر آنان، واقف گردند، و هيچگاه خيال و پندار و خاطره بنى اسرائيل را بر نور توحيد و ايمان راسخ و صبر و استقامت موسوى

و هارونى خود ترجيح ندهند، و پيوسته نور توحيد در كانون نفوسشان تتق زند، و گرداب‏هاى ظلمت را نابود سازد.

و بناء عليهذا كسى كه قرآن را تلاوت كند و از احوال و آثار آنقوم مطلع شود، و علت‏سقوط و نكبت آنها را دريابد، درست مثل كسى است كه در احوال و آثار نفس خود بررسى كند، و نتيجه مخالفت‏با دين و دستورات دين و اولياء دين را در صورت تمرد، و نتيجه موافقت‏با آنها را در صورت انقياد، در خود و نفس خود و شئون خود بدست آورد.

حضرت موسى على نبينا و آله و عليه الصلوة و السلام داراى مقام نبوت و رسالت و از پيامبران اولوا العزم ^[26] است كه داراى كتاب آسمانى و شريعت و قانون است.خداوند وى را به عوالم غيب راه داده، و در تكلم و گفتگو را با او گشود و كليم الله

‏شد.در مصر در تحت تسلط و سيطره فرعون و فرعونيان و اهل ملت او كه قبطيان بودند، از خانواده سبطيان متولد شد.و اسباط و يا سبطيان كه از نسل حضرت يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم بودند، و محل موطنشان در شام و بيت المقدس و كنعان بود، و به واسطه غلبه خصم از دار و ديار خود رانده و در سرزمين مصر همچون بردگان مى‏زيستند، و فرعونيان پسران آنها را ذبح مى‏كردند، و دخترانشان را همچون كنيزان در خانه‏هاى خود نگاه مى‏داشتند، به واسطه بركت و رحمت اين پيامبر گرامى مجتمع شده، و در تحت لواى توحيد در آمدند.و پس از آنكه معجزه آنحضرت بر سحر ساحران فرعونى غلبه كرد، و عصاى اژدها شده او ريسمان‏هاى متحرك در اثر سحر سحره را بلعيد، و ساحران همگى به رسالت او، و پروردگار موسى و هارون ايمان آوردند، خداوند آنحضرت را امر كرد تا سبطيان را از مصر كوچ دهد، و به شام موطن و زادگاه اجدادى خود منتقل كند، تا از دست قبطيان و آزار آنها برهند، و سيادت و حريت اوليه خود را بازيابند.