مقام‌ سيزدهم‌ از حديث‌ منزله‌ ، در معراج‌ رسول‌ الله‌ است‌

مَقام‌ و مَوْطِن‌ سيزدهم‌ در معراج‌ رسول‌ الله است‌ كه‌ چنين‌ منزله‌اي‌ را خداوندبراي‌ علي‌ّ بن‌ ابيطالب‌ نسبت‌ به‌ پيغمبرش‌ قرار دادند؛ و رسول‌ خدا براي‌ اُمَّت‌بيان‌ كرد.

شيخ‌ صَدُوق‌: محمّد بن‌ علي‌ّ بن‌ الحسين‌ بن‌ بابويه‌ قُمّي‌ با سند متّصل‌ خود ازوَهَب‌ بن‌ منبّه‌ مرفوعاً از ابن‌ عبّاس‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ رسول‌ خداصلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ گفت‌: چون‌ مرا پروردگار من‌ به‌ معراج‌ برد؛ ندا رسيد: يامُحمَّدُ! گفتم‌: لَبَّيْك‌َ رَب‌َّ الْعَظَمَة‌ِ لَبَّيْك! آنگاه‌ خدا به‌ من‌ وحي‌ كرد كه‌: اي‌ محمّد! به‌چه‌ سبب‌ تنها براي‌ عالم‌ بالا معيّن‌ شدي‌؟ گفتم‌: اي‌ پروردگار من‌، نمي‌دانم‌!خطاب‌ آمد: آيا از آدميان‌ براي‌ خود، وزير، و برادر و وصيّي‌ پس‌ از خودت‌برگزيده‌اي‌؟! گفتم‌: آنرا كه‌ بايد من‌ برگزينم‌، تو براي‌ من‌ انتخاب‌ بفرما! وحي‌رسيد: اي‌ محمّد! من‌ براي‌ تو از آدميان‌، علي‌ّ بن‌ ابيطالب‌ را انتخاب‌ كرده‌ام‌!

نياشامند؛ و اين‌ حقّي‌ است‌ كه‌ هيچ‌ جاي‌ شبهه‌ نيست‌.

اي‌ محمّد! من‌ جميع‌ اُمَّت‌ تو را داخل‌ در بهشت‌ مي‌كنم‌؛ مگر آن‌ كسي‌ كه‌ اءبا وامتناع‌ كند از بندگان‌ من‌! من‌ گفتم‌: مگر مي‌شود اي‌ خداي‌ من‌، كسي‌ از دخول‌در بهشت‌ امتناع‌ ورزد؟!

خدا به‌ من‌ وحي‌ كرد كه‌: آري‌! گفتم‌: چگونه‌ امتناع‌ مي‌ورزد؟

فَاوْحَي‌ اللهُ لِي‌: يَا مُحَمَّدُ اخْتَرْتُك‌َ مِن‌ْ خَلْقِي‌، وَاخْتَرْت‌ُ لَك‌َ وَصِيّاً مِن‌ْ بَعْدِك‌َ؛ وَجَعَلْتُه‌ُ مِنْك‌َ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌، إلَّا انَّه‌ُ لَا نَبِي‌َّ بَعْدَك‌َ؛ وَ الْقَيْت‌ُ مَحَبَّتَه‌ُ فِي‌ قَلْبِك‌َ؛ وَجَعَلتُه‌ُ اباً لِوُلْدِك‌َ؛ فَحَقُّه‌ُ بَعْدَك‌َ عَلَي‌ اُمَّتِك‌َ كَحَقِّك‌َ عَلَيْهِم‌ْ فِي‌ حَيَاتِك‌َ؛ فَمَن‌ْ جَحَدَه‌ُ حَقَّه‌ُ جَحَدَ حَقَّك‌َ؛ وَمَن‌ْ ابي‌َ ان‌ْ يُوَالِيَه‌ُ فَقَدْ ابي‌َ ان‌ْ يَدْخُل‌َ الْجَنَّة‌َ. فَخَزَرْت‌ُ لِلّه‌ِ سَاجِداً شُكْراً لِمَا انْعَم‌َ عَلَي‌َّ.

بخواهم‌ به‌ واسطۀ علي‌ّ هلاك‌ كنم‌؛ و هر كه‌ را بخواهم‌ به‌ واسطۀ علي‌ هدايت‌ كنم‌.و پس‌ از تو، علم‌ تو را به‌ او دادم‌؛ و او را خليفه‌ بر اهل‌ تو و اُمَّت‌ تو پس‌ از توقرار دادم‌؛ و حكم‌ جدّي‌ و إرادۀ حتمي‌ من‌ است‌ كه‌: كسي‌ را كه‌ او را مبغوض‌ ودشمن‌ دارد، و پس‌ از تو ولايت‌ او را إنكار مي‌كند؛ داخل‌ بهشت‌ ننمايم‌. و كسي‌كه‌ او را مبغوض‌ بدارد، تو را مبغوض‌ داشته‌ است‌؛ و كسي‌ كه‌ تو را مبغوض‌بدارد، مرا مبغوض‌ داشته‌ است‌؛ و كسي‌ كه‌ او را دشمن‌ بدارد، تو را دشمن‌ داشته‌است‌؛ و كسي‌ كه‌ تو را دشمن‌ بدارد، مرا دشمن‌ داشته‌ است‌؛ و كسي‌ كه‌ او رادوست‌ بدارد، تو را دوست‌ داشته‌ است‌؛ و كسي‌ كه‌ تو را دوست‌ بدارد، مرادوست‌ داشته‌ است‌؛ و من‌ اين‌ فضيلت‌ را براي‌ علي‌ّ قرار دادم‌. و من‌ به‌ تو عنايتي‌نموده‌ام‌ كه‌ از صُلْب‌ او يازده‌ مَهْدي‌ّ را خارج‌ كنم‌ كه‌ همۀ آنها از ذُرّيّۀ تو هستند،از بانوي‌ بكر بتول‌! و از ايشان‌ بيرون‌ آورم‌ مردي‌ را كه‌ عيسي‌ بن‌ مريم‌ در پشت‌سر او نماز بخواند. او زمين‌ را از عدل‌ پر مي‌كند. همچنانكه‌ از مردم‌ پر از جور وستم‌ شده‌ باشد. به‌ واسطۀ آن‌ مرد، نجات‌ مي‌دهم‌ از هلاكت‌؛ و هدايت‌ مي‌كنم‌ ازضلالت‌؛ و از كوري‌ شفا مي‌دهم‌؛ و از مرض‌ بهبود مي‌بخشم‌.

‌ مي‌شود؛ و يكبار در مغرب‌ زمين‌؛ و يكبار در جزيرة‌العرب‌. و بصره‌ به‌ دست‌ يك‌ مرد از ذُرّيّۀ تو كه‌ زنجي‌ها [1] از او پيروي‌ مي‌كنندخراب‌ مي‌شود؛ و مردي‌ از اولاد حسين‌ بن‌ علي‌ّ بن‌ ابيطالب‌ خروج‌ مي‌كند! ودّجال‌ از مشرق‌ زمين‌ از سجستان [2]‌ خروج‌ مي‌كند؛ و سفياني‌ ظاهر مي‌شود!

من‌ عرض‌ كردم‌: اي‌ خداي‌ من‌! اين‌ فتنه‌ها بعد از من‌ چه‌ موقع‌ خواهد شد؟!

پروردگار من‌ به‌ من‌ وحي‌ فرستاد كه‌: بلآء و حوادث‌ بني‌ اُميّه‌، و فتنه‌ پسران‌عمويم‌ عبّاس‌ پيش‌ مي‌آيد؛ و خدا به‌ من‌ از جميع‌ وقايع‌ موجوده‌، و آنچه‌ را كه‌بعداً تا روز قيامت‌ پيش‌ مي‌آيد خبر داد.

و من‌ چون‌ به‌ روي‌ زمين‌ هبوط‌ كردم‌، تمام‌ اين‌ مطالب‌ و وقايع‌ را به‌ پسرعمويم‌ رساندم‌، و رسالت‌ خود را تاديه‌ كردم‌. وَلِلّه‌ِ الْحَمْدُ عَلَي‌ ذَلِك‌َ كَمَا حَمِدَه‌ُالنَّبِيُّون‌َ وَكَمَا حَمِدَه‌ُ كُل‌ُّ شَي‌ْءٍ قَبْلِي‌ ومَاهُوَ خَالِقُه‌ُ إلَي‌ يَوْم‌ِ الْقِيامَة‌ِ.[3]

حضور انصار مدينه‌ است‌ ـ از كتاب‌ «طرائف‌» ازحضرت‌ امام‌ موسي‌ كاظم‌ عليه‌ السلام‌، روايتي‌ بسيار راقي‌ با محتويات‌ اكيد درسفارش‌ رسول‌ خدا به‌ انصار آمده‌ است‌، كه‌ ما تمام‌ روايت‌ را در ص‌ 141 تاص‌ 143 از همين‌ مجلد «اءمام‌شناسي‌» آورده‌ايم‌؛ و در اينجا فقط‌ به‌ يك‌ فقره‌ ازآن‌ فقره‌ از آن‌ كه‌ راجع‌ به‌ حديث‌ منزله‌ است‌ اكتفا مي‌شود:

اَللهَ! اللهَ فِي‌ اهْل‌ِ بَيْتِي‌! مَصَابِيح‌ِ الظَّلَام‌ِ؛ وَمَعَادِن‌ِ الْعِلْم‌ِ وَيَنَابِيع‌ِ الْحِكَم‌ِ وَمُسْتَقَرِّالْمَلَائِكَة‌ِ؛ مِنْهُم‌ْ وَصِيِّي‌ وَامِينِي‌ ووَارِثِي‌، مِنَّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌؛ الَاهَل‌ْبَلَّغْت‌ُ؟![4]

«خدا را در نظر آوريد! خدا را در نظر آوريد در اهل‌ بيت‌ من‌! چراغهاي‌تابندۀ در ظلمات‌؛ و معدن‌هاي‌ دانش‌؛ و چشمه‌هاي‌ حكمت‌؛ و محل‌ّ تمكّن‌ واستقرار فرشتگان‌. و از آنهاست‌ وصي‌ّ من‌، و امين‌ من‌، و وارث‌ من‌، و نسبت‌ او بامن‌ مثل‌ نسبت‌ هارون‌ است‌ با موسي‌! آيا من‌ تبليغ‌ كردم‌ و واقع‌ امر را رساندم‌؟»

بايد دانست‌ كه‌ اين‌ چهارده‌ مقام‌ و موطن‌ مختلف‌ از گفتار رسول‌ الله درخصوص‌ حديث‌ منزله‌، و بيان‌ نسبت‌ اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ با آن‌ حضرت‌،به‌ مثابه‌ نسبت‌ هارون‌ با موسي‌ بوده‌ است‌؛ و گرنه‌ مواطن‌ و مقاماتي‌ كه‌ رسول‌خدا او را به‌ عنوان‌ وزير ناميده‌؛ و يا در دعاهاي‌ خود مقام‌ وزارت‌ را براي‌ وي‌طلب‌ نموده‌ است‌ بسيار است‌؛ و همچنين‌ اين‌ چهارده‌ موطن‌ و مقام‌، مقاماني‌است‌ كه‌ ما بحمدالله و منّه‌ در اثر فحص‌ به‌ دست‌ آورده‌ايم‌؛ و شايد در واقع‌ امربيش‌ از اينها باشد؛ و بر متتبّع‌ خبير و متضلّع‌ بصير، مقامات‌ و مواطن‌ ديگري‌مكشوف‌ آيد؛ وَلِلّه‌ِ الْحَمْدُ وَلَه‌ُ الْمِنَّة‌ُ.

همچنانكه‌ گفتار رسول‌ خدا را در حين‌ مرگ‌ به‌ اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ كه ‌فَإنَّك‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌! وَلَك‌َ بِهَارُون‌َ اُسْوَة‌ٌ حَسَنَة‌ٌ إذَا اسْتَضْعَفَه‌ُ قَوْمُه‌ُ وَكَادُوا يَقْتُلُونَه‌ُ، فَاصْبِرْ لِظُلْم‌ِ قُرَيْش‌ٍ اياك‌َ وَتَظَاهُرِهِم‌ْ عَلَيْك‌َ فَإنَّك‌َ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون ‌َوَمَن‌ْ تَبعَه‌ُ، [5]

تا آخر روايت‌ را كه‌ در حديث‌ «كمال‌ الدّين‌ و تمام‌ النعمه‌» وارد شده‌است‌، پس‌ از ورود فاطمه‌ و سرازير شدن‌ اشكهاي‌ او در حضور رسول‌ خدا؛ وبيان‌ رسول‌ خدا فضائل‌ و مناقب‌ علي‌ّ را براي‌ او؛ اگر جُدا بگيريم‌ از وصيّت‌ به‌انصار در حين‌ مرگ‌، مقامات‌ و مواطن‌ اين‌ حديث‌ به‌ پانزده‌ عدد مي‌رسد.[6]

وايضاً معلوم‌ مي‌شود كه‌ آن‌ روايتي‌ كه‌ در مودّت‌ هفتم‌ از «ينابيع‌ المودّة‌» ازحضرت‌ صادق‌ از پدرانشان‌ عليهم‌ السلام‌ آمده‌ است‌ كه‌ در ده‌ موضع‌ رسول‌خدا به‌ اميرالمومنين‌ عليهما السلام‌ بيان‌ منزله‌ را نموده‌اند؛ مواضع‌ مهمّه‌ بوده‌است‌؛ نه‌ جميع‌ مواضع‌.[7]

بحث‌ كلامي‌ در مفاد حديث‌ منزله‌

بايد دانست‌ كه‌ آنچه‌ را كه‌ ما تا به‌ حال‌ از حديث‌ منزله‌ بيان‌ كرديم‌، در سندآن‌ و موارد متعددّي‌ بود كه‌ رسول‌ خدا آنرا بيان‌ كرده‌اند؛ و در موارد احتجاج‌ واستشهاد به‌ آن‌، و كتب‌ علمائي‌ كه‌ در آن‌ ذكر شده‌ است‌؛ و علمائي‌ كه‌ آنرا ذكركرده‌اند، بوده‌ است‌؛ و امَّا بحث‌ كلامي‌ يعني‌ بحث‌ در مفاد و محتواي‌ مضمون‌ آن‌و كيفيّت‌ دلالت‌ آن‌ بر خلافت‌ و وصايت‌ و وزارت‌ و امامت‌ اميرالمومنين‌ عليه‌صلوات‌ الله و صلوات‌ المصلّين‌ بطور مستقل‌ نبوده‌ است‌، مگر به‌ عنوان‌ اءشاره‌ ومگر گفتار مختصري‌ از علاّمۀ اميني‌ كه‌ ما آنرا در ص‌ 366 تا ص‌ 373 از همين‌مجلّد «امام‌شناسي‌» آورديم‌؛ و دنبالۀ بحث‌ را تا ص‌ 375 كشانديم‌.سيّدمرتضي‌ عَلَم‌ الهدي‌ در كتاب‌ شافي‌ [8] و در تلخيص‌ الشَّافي‌ [9] بحث‌ بسيار مفصّل‌و كافي‌ فرموده‌ است‌؛ كه‌ آن‌ شرح‌ كلام‌ و بحث‌ و تتمّۀ كلام‌ صدوق‌ در معاني‌الاخبار[10] است‌ و مجلسي‌ّ در بحارالانوار [11] كلام‌ اين‌ دو استوانۀ علم‌ را آورده‌ است‌؛و نيز

شيخ‌ مفيد در إرشاد، [12] و شيخ‌ طبرسي‌ در إعلام‌ الوَرَي‌ [13] و ابن‌ شهر آشوب‌ درمناقب‌ [14] و شيخ‌ محمّد حسين‌ مظفّر در دلائل‌ الصدق [15]‌ و غيرهم‌ من‌ الاعلام‌والاساطين‌ در كتب‌ خود آورده‌اند.

و ما قبل‌ از ورود در اين‌ بحث‌، سزاوار است‌ دو روايتي‌ را كه‌ خود مبيِّن‌ وشارح‌ اين‌ حديث‌ مبارك‌ است‌ ذكر كنيم‌: اوّل‌ شيخ‌ صدوق‌ از حسن‌ بن‌ محمّدبن‌ سعيد هاشمي‌ در كوفه‌ با سند متّصل‌ خود از ابوهارون‌ عبدي‌، روايت‌ كرده‌است‌ كه‌ او مي‌گفت‌: من‌ از معناي‌ قول‌ رسول‌ الله صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ به‌ علي‌ّعليه‌ السلام‌: انْت‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌، از جابر بن‌عبدالله انصاري‌، سوال‌ كردم‌! قال‌: اسْتَخْلَفَه‌ُ بِذَلِك‌َ وَاللهِ عَلَي‌ اُمَّتِه‌ِ فِي‌ حَيَاتِه‌ِ وَبَعْدَوَفَاتِه‌ِ، وَفَرَض‌َ عَلَيْهِم‌ْ طاعَتَه‌ُ، فَمَن‌ْ لَم‌ْ يَشْهَدْ لَه‌ُ بَعْدَ هَذَا الْقَول‌ِ بِالْخِلافَة‌ِ فَهُوَ مِن‌َ الظَّالِمين‌َ.[16]

گفت‌: اَنْت‌َ مِنِّي‌ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌، إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌؛ چه‌مي‌كنند؟! در زمان‌ موسي‌ مثل‌ هارون‌ چه‌ كسي‌ بوده‌ است‌؟![17]

و شيخ‌ مفيد بعد از آنكه‌ آمدن‌ اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ را در جُرْف‌ به‌حضور رسول‌ خدا و شِكْوۀ او را از منافقين‌ بيان‌ كرده‌ است‌، و نيز بعد از آنكه‌جواب‌ رسول‌ الله را به‌ او كه‌: اِرْجِع‌ْ يَا اخِي‌ إلَي‌ مَكَانِك‌َ! فَإن‌َّ الْمَدِينَة‌َ لَاتَصْلَح‌ُ إلَّا بِي ‌أوْ بِك‌َ! فَانْت‌َ خَلِيفَتِي‌ فِي‌ اهْل‌ِ بَيْتِي‌ وَدَارِ هَجْرَتِي‌ وَقَوْمِي‌! امَا تَرْضَي‌ ان‌ْ تَكُون‌َ مِنِّي‌بِمَنْزِلَة‌ِ هِارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌، إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ [18]، بيان‌ كرده‌ است‌؛ چنين‌ گفته‌ است‌:اين‌ گفتار رسول‌ خدا صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ متضمّن‌ تنصيص‌ آن‌ حضرت‌ برامامت‌ اميرالمومنين‌ است‌؛ و اينكه‌ او را از ميان‌ جميع‌ مخلوقات‌ براي‌ خلافت‌جدا كرده‌ است‌؛ و دليل‌ بر فضيلتي‌ است‌ كه‌ هيچيك‌ از اُمَّت‌ را با او در اين‌ جهت‌شريكي‌ نيست‌؛ و جميع‌ منازل‌ و مقامات‌ و خصائص‌ هارون‌ را نسبت‌ به‌ موسي‌براي‌ او اثبات‌ نموده‌ است‌، مگر آن‌ خصائص‌ و آثاري‌ كه‌ مانند اُخُوَّت‌، عُرْف‌آنرا تخصيص‌ مي‌زند؛ و يا مانند نَبوّتي‌ كه‌ خود رسول‌ خدا آنرا استثنا كرده‌ است‌.مگر نمي‌بيني‌ كه‌ تمامي‌ درجات‌ و مراتب‌ هارون‌ را نسبت‌ به‌ موسي‌ مگر آنچه‌ راكه‌ لفظاً و يا عقلاً استثنا شده‌ است‌، براي‌ علي‌ّ قرار داده‌ است‌؟!

داشته‌ است‌ كه‌ موسي‌ داشته‌ است‌؛ و هارون‌محبوب‌ترين‌ مردم‌ و با فضيلت‌ترين‌ آنها در نزد موسي‌ بوده‌ است‌. خداوندعزّوجل‌ّ از زبان‌ موسي‌ حكايت‌ مي‌كند كه‌:

قَال‌َ رَب‌ِّ اشْرَح‌ِ لِي‌ صَدْرِي‌، وَيَسِّرْلِي‌ امْرِي‌ وَاحْلُل‌ْ عُقْدَة‌ً مِن‌ْ لِسَانِي‌ يَفْقَهُواقَوْلِي‌ وَاجْعَل‌ْ لِي‌ وَزِيراً مِن‌ْ اهْلِي‌ هَارُون‌َ اخِي‌ اُشْدُدْ بِه‌ِ ازْرِي‌ وَاشْرِكْه‌ُ فِي‌ امْرِي‌ كَي‌ْنُسَبِّحَك‌َ كَثِيراً ونَذْكُرَك‌َ كَثِيراً.[19]

«بار پروردگار من‌! سينۀ مرا براي‌ من‌ بگشا! و امر مرا براي‌ من‌ آسان‌ كن‌! وگره‌ را از زبان‌ من‌ باز كن‌، تا سخن‌ مرا بفهمند! و از براي‌ من‌ از اهل‌ من‌ هارون‌ راكه‌ برادر من‌ است‌، وزير من‌ قرار بده‌! پشت‌ مرا بدو استوار كن‌! و او را در امر من‌شريك‌ گردان‌؛ تا تسبيح‌ تو را بسيار كنيم‌؛ و ذكر تو را بسيار گوئيم‌!»

خداون‌ اين‌ سوال‌ و حاجت‌ موسي‌ را پاسخ‌ مثبت‌ داد؛ و در اين‌ تمنّا وخواهش‌ مسئلت‌ او را برآورد؛ آنجا كه‌ گويد: قَدْ اُوتِيت‌َ سُوْلَك‌َ يَا مُوسَي‌.[20]

«اي‌ موسي‌؛ حاجتت‌ برآورده‌ شد؛ و مسئلتت‌ داده‌ شد!»

و نيز خداوند از زبان‌ موسي‌، خطاب‌ به‌ هارون‌ در قرآن‌ كريم‌ حكايت‌مي‌كند:

وَقَال‌َ مُوسَي‌ لاِخِيه‌ِ هَارُون‌َ اخْلُفْنِي‌ فِي‌ قَوْمِي‌ وَاصْلِح‌ْ وَلَاتَتَّبِع‌ْ سَبيِل‌َالْمُفْسِدِين‌َ.[21]

نمي‌توانند قرار گيرند.[22]

و شيخ‌ مظفّر بعد از بيان‌ اين‌ آيات‌، و حديث‌ منزله‌، و حديث‌ و دعاي‌ رسول‌الله پس‌ از نزول‌ اين‌ آيات‌ كه‌: خداوند تو هم‌ علي‌ّ را وزير قرار بده‌؛ و استجابت‌دعاي‌ او كه‌: يَا احْمَدُ قَدْ اوتِيت‌َ مَا سَاَلْت‌َ [23]«آنچه‌ مسئلت‌ نمودي‌ به‌ تو داده‌ شد!»گويد: اين‌ آيۀ مباركه‌ اگر چه‌ در اصل‌ نزولش‌، ربطي‌ به‌ اميرالمومنين‌ عليه‌السلام‌ نداشته‌ است‌؛ وليكن‌ چون‌ ممكن‌ است‌ به‌ ضميمۀ احاديث‌ حاكي‌ ازدعاي‌ رسول‌ خدا، آنرا دليل‌ بر امامت‌ آن‌ حضرت‌ گرفت‌؛ صحيح‌ است‌ كه‌ اين‌آيه‌ را نيز از جملۀ ادلّۀ آيات‌ قرآن‌ بر امامت‌ علي‌ّ به‌ شمار آريم‌.[24]

و شاملي‌ كه‌ در جملۀ مستثني‌ منه‌ اءراده‌ شده‌ است‌. و چون‌ در اين‌ حديث‌،عبارت‌ إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ وارد شده‌ است‌؛ به‌ دست‌ مي‌آيد نبوّت‌ كه‌ يكي‌ ازمنازل‌ است‌؛ و استثناء گرديده‌ است‌؛ از معناي‌ عام‌ّ و شاملي‌ بوده‌ است‌ كه‌ درعبارت‌ مستثني‌' منه‌ آمده‌؛ و آن‌ لفظ‌ منزله‌ است‌. پس‌ لفظ‌ منزله‌ به‌ معناي‌ همگي‌منازل‌ و مقامات‌ است‌.

در اينجا نيز ناگفته‌ نماند كه‌ مراد از لفظ‌ بَعْدي‌ در عبارت‌ إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ به‌معناي‌ بعد از مردن‌ من‌ نيست‌؛ بلكه‌ به‌ معناي‌ بعد از نبوّت‌ من‌ است‌. و رسول‌ خدامي‌فرمايد: ديگر پس‌ از اين‌ پيغمبري‌ من‌، پيغمبري‌ نيست‌؛ چه‌ آن‌ پيامبر درزمان‌ حيات‌ من‌ باشد؛ و چه‌ بعد از مرگ‌ من‌.

و از اينجا روشن‌ مي‌شود كه‌ عبارت‌ انْت‌َ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌، شامل‌تمامي‌ منازل‌ براي‌ آن‌ حضرت‌ مي‌شود؛ از وزارت‌، و امامت‌، و خلافت‌، چه‌رسول‌ خدا در زندگي‌ باشند؛ و چه‌ پس‌ از رحلت‌، همچنانكه‌ همۀ اين‌ منازل‌،براي‌ هارون‌ به‌ همين‌ گونه‌ ثابت‌ بود؛ و نيز استخلاف‌ رسول‌ خدا اميرالمومنين‌ رادر شهر مدينه‌ در واقعۀ تبوك‌ كه‌ بدون‌ شك‌ّ يكي‌ از مواطن‌ و مواقف‌ اين‌ حديث‌است‌؛ بر اين‌ معني‌ دلالت‌ دارد.

‌ شود. و اين‌ شرط‌ براي‌ علي‌ّ ثابت‌ شود؛ و علي‌ّ در قوم‌ باقي‌ بماند، و زنده‌باشد؛ لازم‌ است‌ كه‌ خليفۀ پيغمبر در اُمَّتش‌ گردد، نظير همين‌ مثالي‌ را كه‌ ما براي‌زَيْد و عَمْرو زديم‌؛ و اين‌ گفتار اگر بر قياس‌ صحيح‌ و برهان‌ قطعي‌ عرضه‌ شود؛قابل‌ إنكار نيست‌.[26]

وصف‌ تحقيقي‌ يعني‌ خلافت‌ هارون‌ محقّقاً در زمان‌ حيات‌ او، و اين‌ براي‌اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ محقّق‌ هست‌.

يعني‌ هارون‌ در زمان‌ حيات‌ موسي‌ تحقيقاً و فعلاً خليفه‌ بوده‌ است‌؛ و اين‌خلافت‌ با مرگ‌ او قبل‌ از موت‌ موسي‌ منقطع‌ شد، و پايان‌ پذيرفت‌؛ واميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ در زمان‌ حيات‌ رسول‌ خدا صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌نيز تحقيقاً و فعلاً خليفه‌ بوده‌ است‌؛ و اين‌ خلافت‌ با إدامۀ حيات‌ او تا بعد ازرحلت‌ رسول‌ الله اءدامه‌ يافت‌. فلهذا او خليفۀ آنحضرت‌ و اءمام‌ و والي‌ بر اُمَّت‌ بعداز ارتحال‌ رسول‌ خدا بوده‌ است‌.

و امّا آنچه‌ را كه‌ شيخ‌ صدوق‌ در جواب‌ اين‌ شبهه‌ كه‌ اين‌ منزله‌ را پيامبر براي‌علي‌ّ در زمان‌ حيات‌ خودش‌ معيّن‌ كرده‌ است‌، فرموده‌ است‌؛ تمام‌ نيست‌ ومستلزم‌ اشكالاتي‌ است‌:

او فرموده‌ است‌: ما اءثبات‌ مي‌كنيم‌ كه‌: مراد از منزله‌اي‌ را كه‌ رسول‌ خدا درحديث‌ منزله‌ براي‌ علي‌ّ عليه‌ السلام‌ معيّن‌ كرده‌ است‌، آن‌ منزله‌ را براي‌ او بعد ازوفات‌ خودش‌ قرار داده‌ است‌؛ نه‌ براي‌ علي‌ّ در زمان‌ حيات‌ خود.

و بعد از شرح‌ و تفصيل‌ بسياري‌ محصّلاً به‌ دو دليل‌ درصدد إثبات‌ اين‌ مدّعي‌برآمده‌ است‌.

اوَّل‌ آنكه‌: چون‌ نفي‌ نبوّت‌ در جملۀ إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ به‌ جهت‌ علّت‌ فضيلت‌و منزلتي‌ است‌ كه‌ موجب‌ نبوّت‌ مي‌شده‌ است‌؛ بنابر اين‌ نفي‌ نبوّت‌ از علي‌ّ، بايددر وقتي‌ باشد كه‌ آن‌ فضيلت‌ براي‌ او همانند هارون‌ در همان‌ وقت‌ مقرّر شده‌باشد؛ و چون‌ نفي‌ نبوّتي‌ را كه‌ رسول‌ خدا بعد از خودش‌ نموده‌ است‌، بعد ازوفات‌ اوست‌؛ نمي‌تواند اين‌ منزله‌ براي‌ علي‌ در زمان‌ حيات‌ او باشد. زيرا اين‌موجب‌ لغويّت‌ گفتار مي‌گردد كه‌: انْت‌َ مِني‌ِّ بِمَنْزِلَة‌ِ هَارُون‌َ مِن‌ْ مُوسَي‌ را در زمان‌حيات‌ رسول‌ الله بگيريم‌؛ آنگه‌ جملۀ إلَّا انَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدِي‌ را بعد از وفات‌ او، و بايدحتماً مُسْتَثْني‌' و مستثني‌' منه‌ در يك‌ زمان‌ بوده‌ باشند.

دوّم‌ آنكه‌: چون‌ استثناء نبوّت‌ بعد از حيات‌ شده‌ است‌؛ اگر منزله‌اي‌ كه‌موجب‌ نبوّت‌ شود، در حيات‌ باشد؛ لازم‌ مي‌آيد كه‌ علي‌ّ در زمان‌ حيات‌ رسول‌خدا پيغمبر باشد؛ و اين‌ امر فاسد است‌.

و اگر كسي‌ بگويد: مراد از گفتار رسول‌ خدا در لفظ‌ بَعْدِي‌ بعد از نبوّت‌ باشد؛نه‌ بعد از مردن‌. اين‌ گفتار اشتباه‌ است‌؛ زيرا كه‌ لازم‌ مي‌آيد از خبري‌ كه‌ مسلمين‌روايت‌ كرده‌اند كه‌ إنَّه‌ُ لَانَبِي‌َّ بَعْدَ مُحَمَّدٍ صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ (بعد از محمّدپيامبري‌ نيست‌) اينطور استفاده‌ شود كه‌: در زمان‌ حيات‌ رسول‌ خدا پيغمبري‌نيست‌؛ و ليكن‌ اشكالي‌ ندارد كه‌ بعد از ارتحال‌ او پيامبراني‌ بيايند.[28]

و شيخ‌ طبرسي‌ نيز دچار اشتباه‌ ديگري‌ در استدلال‌ شده‌ است‌: او در وجه‌دوّم‌ از استدلال‌ خود، بدين‌ حديث‌ گويد: چون‌ لفظ‌ بَعْدِي‌ دلالت‌ بر بعد ازرحلت‌ رسول‌ خدا دارد؛ اين‌ خبر دلالت‌ بر ثبوت‌ جميع‌ منازل‌ هارون‌ براي‌اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ بعد از وفات‌ رسول‌ خدا مي‌كند.

زيرا استثناء در خبر دلالت‌ بر بقاء منازلي‌ براي‌ اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ بعداز رسول‌ خدا دارد كه‌ استثناء نشده‌ است‌. زيرا همانطور كه‌ اگر استثناء مطلق‌باشد، مي‌فهماند كه‌: آنچه‌ را كه‌ استثناء نشده‌ است‌؛ نيز مطلق‌ است‌؛ همينطور اگرمُقَيَّد به‌ حال‌ و يا وقتي‌ شد، مي‌فهماند كه‌: آنچه‌ را كه‌ استثناء نشده‌ است‌؛ نيز درهمان‌ حال‌ و يا وقت‌ بوده‌ است‌. مثل‌ گفتار گوينده‌ كه‌ بگويد: من‌ ياران‌ خودم‌ رازدم‌ مگر زيد را در خانه‌؛ كه‌ دلالت‌ دارد بر اينكه‌ زدن‌ِ ياران‌ او در خانه‌ واقع‌شده‌ است‌.[29]

و نظير اين‌ اشتباه‌ را نيز ابن‌ شهر آشوب‌ نموده‌ است‌؛ آنجا كه‌ مي‌گويد: و به‌جهت‌ آنكه‌ آن‌ حالي‌ كه‌ مستثني‌ در آن‌ نفي‌ مي‌شود؛ لازم‌ است‌ كه‌ براي‌ مستثني‌منه‌ ثابت‌ باشد؛ به‌ جهت‌ لزوم‌ مطابقه‌ بين‌ آن‌ دو.

و چون‌ رسول‌ خدا صلي‌الله عليه‌و آله‌ وسلم‌ استثناء نبوّت‌ را پس‌ از وفات‌خود نموده‌اند؛ لازم‌ است‌ كه‌ غير از نبوّت‌ از ساير منزله‌ها نيز بعد از وفات‌ بوده‌باشد.[30]

اشتباه‌ اين‌ بزرگواران‌ در اين‌ بوده‌ است‌ كه‌ كلمۀ بَعْدِي‌ را پس‌ از رحلت‌رسول‌ خدا معني‌ كرده‌اند؛ فلهذا ناچار شده‌اند صدر حديث‌ را نيز در آن‌ وقت‌بگيرند. و اشكالات‌ اين‌ بسيار است‌. از جمله‌ آنكه‌ كلمۀ بَعْد، اطلاق‌ دارد؛ چه‌در زمان‌ حيات‌ و چه‌ در ممات‌. زيرا اگر به‌ معني‌ بعد از نبوّت‌ گرفتيم‌؛ لازم‌نمي‌آيد كه‌ بفهماند: بعد از ممات‌ جائز است‌ پيغمبري‌ بيايد؛ بلكه‌ اءطلاق‌ آن‌ نفي‌هرگونه‌ آمدن‌ رسولي‌ را مي‌كند. و جملۀ مستثني‌ اگر مطلق‌ باشد؛ ضرري‌ نداردكه‌ جملۀ مستثني‌ منه‌ آن‌ مقيّد باشد. مثل‌ آنكه‌ مي‌گوئيم‌: من‌ همه‌ ياران‌ خود رااءكرام‌ كردم‌،

مگر زيد را در خانه‌. و اين‌ نمي‌فهماند كه‌ اءكرام‌ ياران‌ همگي‌ در خانه‌بوده‌ است‌.

و علاوه‌ بر تمام‌ اينها صدور اين‌ حديث‌ در وقت‌ عزيمت‌ به‌ تبوك‌ جاي‌شبهه‌ نيست‌؛ و در نزد همگي‌ از عامّه‌ و شيعه‌ مورد اتّفاق‌ است‌؛ آنگاه‌ چگونه‌مي‌توان‌ انتصاب‌ اميرالمومنين‌ را در مدينه‌ به‌ اين‌ حديث‌ اثبات‌ نمود؛ آن‌وقت‌مفاد و معناي‌ آنرا كه‌ منزله‌ است‌؛ بعد از رسول‌ خدا دانست‌؟! و اُصولاً اين‌حديث‌ را مي‌فهماند كه‌: اميرالمومنين‌ عليه‌ السلام‌ مطلقاً مثل‌ هارون‌ داراي‌مناصب‌ و مقاماتي‌ در زمان‌ رسول‌ الله بوده‌ است‌؛ و شخص‌ دوَم‌ِ عالَم‌ِ نبوّت‌ ورسالت‌ پيغمبر اكرم‌ بوده‌ است‌. و اين‌ معناي‌ مستفاد از اين‌ حديث‌، منافات‌ بامنازل‌ او در خصوص‌ زمان‌ بعد از فوت‌ رسول‌ خدا مي‌كند.

ختم‌ كتاب‌ و علّت‌ عدم‌ پيروي‌ أكثريّت‌ منحرف‌ از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌

باري‌ بعد از اين‌ همه‌ نصوص‌ و تصريحات‌ رسول‌ الله در نصب‌ و تعيين‌اميرالمومنين‌ بر مقام‌ جانشيني‌ و إعطاء منزلۀ هاروني‌، اگر كسي‌ بگويد: چطورممكن‌ است‌ مخالفت‌ اين‌ نصوص‌ را نمود؟ چطور مي‌شود علي‌ّ را خانه‌نشين‌كرد؟ چطور مي‌شود حق‌ّ مُسَلِّم‌ او را غصب‌ كرد؟ چگونه‌ متصوّر است‌ اكثريّت‌افراد پس‌ از رسول‌ خدا از بيعت‌ با او سرپيچي‌ كنند؟

دارند؛ ولي‌ نظر به‌ پاره‌اي‌ دواعي‌ تاويل‌ شده‌ و سر پوشي‌روي‌ آنها گذاشته‌ شده‌ است‌»[31].

و جواب‌ همانست‌ كه‌ ابن‌ مَكّي‌ نيلي‌ در اشعار خود آورده‌ است‌ كه‌ اگراجماع‌ صحيح‌ باشد، هميشه‌ و همگي‌ إجماع‌ بر عليه‌ حق‌ّ و براي‌ اءبطال‌ آن‌نموده‌اند. او در ردّ دو بيت‌ يُوسُف‌ وَاسِطِي‌ّ كه‌ در طعن‌ بر اميرالمومنين‌ عليه‌السلام‌ و تخلّف‌ او از بيعت‌ سقيفه‌ بعد از رسول‌ خدا آورده‌ است‌؛ چنين‌ گويد:

اي‌ متجاوز عصيانگر!

6 ـ و بر عبارت‌ آن‌ گوساله‌ پايدار ماندند؛ در حاليكه‌ هارون‌ منفرد و تنها وبي‌ ياور بود.

7 ـ بنابراين‌ خطاكاران‌ بسيار بودند؛ و أهل‌ صواب‌ و درستي‌ تنها يكنفر بودكه‌ همان‌ هارون‌ بود.

ابيات‌ قاضي‌ جليس‌ در محبّت‌ اهل‌ البيت‌ عليهم‌ السّلام‌

باري‌ در اينجا كه‌ مي‌خواهيم‌ به‌ حول‌ و قوّۀ خداي‌ متعال‌ اين‌ مجلّد از«اءمام‌شناسي‌» را پايان‌ دهيم‌؛ چقدر مناسب‌ است‌ با اين‌ أبيات‌ قاضي‌ جَليس‌ به‌ترنّم‌ پردازيم‌:

حُبِّي‌ لآل‌ِ رَسُول‌ِ الله‌ِ يَعصِمُني        ‌ مِن‌ كُل‌َّ إثم‌ٍ؛ وَهُم‌ ذُخرِي‌ وَهُم‌ جَاهِي‌ 1

يَا شِيعَة‌َ الحَق‌َّ قَولِي‌ بِالوَفآءِ لَهُم‌             وَ فَخِرِي‌ بِهِم‌ مَن‌ شِئت‌ُ أو بَاهِي‌ 2

إذَا عَلِقت‌ُ بِحَبل‌ٍ مِن‌ أبِي‌ حَسَن‌ٍ                 فَقَد عَلِقت‌ُ بِحَبْل‌ٍ فِي‌ يَدِالله‌ِ 3

حَمَي‌ الإلَه‌ُ بِه‌ِ الإسلام‌ فَهوَ بِه‌ِ                 يُزهِي‌ عَلَي‌ كُل‌َّ دِين‌ٍ قَبلَه‌ُ زَاه‌ِ 4

بَعل‌ُ البَتُول‌ِ وَمَا كُنَّا لِتَهدِيَنَا                             أئِمَّة‌ٌ مِن‌ْ نَبِي‌ِّ الله‌ِ لَوْ لَاهِي‌ 5

نَص‌َّ النَّبِي‌ُّ عَلَيْه‌ِ فِي‌ الغَدِيرِ فَمَا                     زَوَاه‌ُ إلَّا ظَنِين‌ٌ دِينُه‌ُ وَاه‌ِ 6 [33]

از اسلام داراي‌ قيمت‌ و علّو بودند.

5 ـ أبوالحسن‌ علي‌ّ بن‌ أبيطالب‌ شوهر بتول‌ عذراء صدّيقۀ كبري‌ است‌؛ و اگرفاطمۀ زهراء نبود؛ اماماني‌ نبودند، تا ما را به‌ دين‌ِ رسول‌ خدا رهبري‌ كنند.

6 ـ پيغمبر أكرم‌ در روز غدير بر خلافت‌ و امامت‌ او تصريح‌ نمودند؛ وبنابراين‌ كسي‌ علي‌ّ را از منصب‌ او بر كنار نكرد، مگر آن‌ كس‌ كه‌ در دينش‌ متّهم‌باشد، و دينش‌ بی‌ارزش‌ و سُست‌ باشد.

والحمدللّه‌ وله‌ المنّة‌ كه‌ اين‌ مجلّد از كتاب‌ «اءمام‌شناسي‌» كه‌ جلد دهم‌ آن‌است‌؛ و تمام‌ آن‌ در پيرامون‌ روايت‌ منزله‌ تحرير يافته‌ است‌؛ در ليلۀ بيست‌ وپنجم‌ از شهر جمادي‌ الاُولي‌ سنۀ يكهزار و چهار صدو هفت‌ هجريّۀ قمريّه‌ ـعلي‌ هاجرها و وصي‌ّ هاجرها آلاف‌ التحية‌ والسّلام‌ ـ پايان‌ يافت‌.

اَللَّهُم‌َّ صَل‌ِّ عَلَي‌ مُحَمَّدٍ نَبيِّنَا وَ آلِه‌ِ كَمَا صَلَّيْت‌َ عَلَي‌ مَلَائِكَتِك‌َ المُقَرَّبِين‌َ! وَصَل‌ِّعَلَيْه‌ِ وَآلِه‌ِ كَمَا صَلَّيْت‌َ عَلَي‌ أنْبِيَآءِك‌َ الْمرْسَلِين‌َ! وَصَل‌َّ عَلَيْه‌ِ وَ آلِه‌ِ كَمَا صَلَّيْت‌َ عَلَي‌عِبَادِك‌َ الصَّالِحِين‌َ! وَ أفْضَل‌َ مِن‌ْ ذَلِك‌َ يَا رَب‌َّ العَالَمِين‌َ؛ صَلَوة‌ً تَبْلُغُنَا بَرَكَتُهَا، وَ يَنَالُنَانَفْعُهَا، وَ يُسْتَجَاب‌ُ لَهَا دُعَآوُنَا، اءنَّك‌َ أكْرَم‌ُ مَن‌ْ رُغِب‌َ إلَيه‌ِ؛ وَأكْفَي‌ مَن‌ْ تُوُكِّل‌َ عَلَيْه‌ِوَأعْطَي‌ مَن‌ْ سُئِل‌َ مِن‌ْ فَضْلِه‌ِ، وَ أنْت‌َ عَلَي‌ كُل‌ِّ شَي‌ْءٍ قَدِيرٌ! [34]

پاورقي