مباحثه امام صادق عليه السلام با ابن ابي ليلي در علم امير المؤمنين عليه السلام

و از سَعِيدُ بْنُ أبِي‌ الْخَضِيب‌ و غير او براي‌ ما روايت‌ شده‌ است‌ كه‌: حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السلام‌ به‌ ابْنِ أبي‌ لَيْلَي‌ گفتند: اي‌ عَبْدُ الرَّحْمَن‌! تو در ميان‌ مردم‌ حكم‌ مي‌كني‌ و فتوي‌ مي‌دهي‌؟!

گفت‌: آري‌ يابن‌ رسول‌ الله‌!

حضرت‌ گفتند: با چه‌ چيز حكم‌ مي‌كني‌ و فتوي‌ مي‌دهي‌؟!

گفت‌: با كتاب‌ خدا؟!

حضرت‌ گفتند: اگر در مسأله‌اي‌ در كتاب‌ خدا چيزي‌ را نيافتي‌؟ از كجا حكم‌ مي‌كني‌؟!

گفت‌: با سنّت‌ رسول‌ خدا! و اگر آن‌ مسأله‌ را در كتاب‌ خدا و سنّت‌ رسول‌ خدا نيافتم‌، آنرا از گفتار اصحاب‌ مي‌گيرم‌، جائي‌ كه‌ همه‌ اتّفاق‌ و اجماع‌ داشته‌ باشند، و اختلافي‌ نداشته‌ باشند!

حضرت‌ گفتند: در مسأله‌اي‌ كه‌ اصحاب‌ اختلاف‌ داشته‌ باشند؛ به‌ گفتار كدام‌ يك‌ عمل‌ مي‌كني‌؟

گفت‌: به‌ گفتار هر كدام‌ كه‌ بخواهم‌، و در اينصورت‌ با سايرين‌ مخالفت‌ كرده‌ام‌.

حضرت‌ گفتند: آيا با عليّ هم‌ در مسائلي‌ كه‌ حكم‌ و قضاي‌ او به‌ تو رسيده‌ است‌ كه‌ با آن‌ طريق‌ حكم‌ مي‌كرد؛ شده‌ است‌ كه‌ مخالفت‌ كني‌؟!

گفت‌: آري‌! چه‌ بسا مخالفت‌ با قول‌ عليّ كرده‌ام‌؛ و گفتار سايرين‌ را أخذ

كرده‌ام‌.

حضرت‌ گفتند: تو در روز قيامت‌ جواب‌ خدا را چه‌ مي‌دهي‌، در وقتيكه‌ كه‌ رسول‌ خدا بگويد: اي‌ پروردگار من‌! گفتار من‌ به‌ اين‌ مرد رسيد؛ و معذلك‌ مخالفت‌ آنرا كرد؟!

گفت‌: من‌ كجا مخالفت‌ قول‌ رسول‌ خدا را كرده‌ام‌ اي‌ پسر رسول‌ خدا؟

حضرت‌ گفت‌: آيا به‌ تو رسيده‌ است‌ كه‌ پيغمبر فرمود: أقْضَاكُمْ عَلِيٌّ؟! «بهترين‌ حكم‌ كننده‌ و فتوي‌ دهنده‌ در ميان‌ شما عليّ است‌؟!»

گفت‌: آري‌؟

حضرت‌ گفتند: در اينصورت‌ كه‌ مخالفت‌ با گفتار عليّ نموده‌اي‌؛ مخالفت‌ با گفتار رسول‌ خدا نكرده‌اي‌؟

در اين‌ حال‌ چهرۀ ابن‌ أبي‌ ليلي‌ زرد شد؛ و ديگر هيچ‌ نگفت‌! [186]

و در كتاب‌ «إبَانه‌» آورده‌ است‌ كه‌: أبُو امَامَه‌ گفت‌ كه‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ گفت‌: أعْلَمُ بِالسُّنْتَةِ وَالْقَضَاءِ بَعْدِي‌ عَلِيُّ بْنُ أَبِي‌طَالِبٍ.

«داناترين‌ فرد بعد از من‌، به‌ سنّت‌ من‌ و به‌ حكم‌ در ميان‌ مردم‌، عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ است‌.»

و در كتاب‌ جِلآءْ و شِفآءْ و إحَنْ و مِحَنْ آورده‌ است‌ كه‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السلام‌ گفتند: عليّ عليه‌ السلام‌ در يَمَن‌ در قضيّه‌اي‌ كه‌ پيش‌ آمده‌ بود، به‌ طرزي‌ حكم‌ نمود؛ اهل‌ يمن‌ به‌ نزد رسول‌ الله‌ آمدند و گفتند: إنَّ عَلِيّاً ظَلَمَنَا «عليّ در حكم‌ اين‌ قضيّه‌، به‌ ما ظلم‌ نموده‌ است‌.»

رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ گفت‌: إنَّ عَلِيّاً لَيْسَ بِظَالِمٍ وَ لَمْ يُخْلَقْ لِلظُّلْمِ وَ إنَّ عَلِيّاً وَلِيُّكُمْ بَعْدِي‌ وَالْحُكْمُ حُكْمُهُ وَالْقَوْلُ قَوْلُهُ لَا يَرُدُّ حُكْمهُ إلَّا كَافِرٌ وَ لَا يَرْضيِ بِهِ إلَّا مُوْمِنٌ.

«حقّاً و تحقيقاً عليّ ظالم‌ نيست‌؛ و براي‌ ظلم‌ خلق‌ نشده‌ است‌؛ و حقّا عليّ وليّ و صاحب‌ اختيار شماست‌ بعد از من‌! حكمْ حكمِ اوست‌، و گفتارْ، گفتارِ اوست‌؛ حكم‌ وي‌ را ردّ نمي‌كند مگر كافر؛ و او را نمي‌پسندد مگر مؤمن‌.»

و چون‌ اين‌ مطالب‌ ثابت‌ است‌؛ بنابراين‌ براي‌ ايشان‌ سزاوار نيست‌ كه‌ پس‌ از رسول‌ خدا در محاكمات‌ و قضاياي‌ خود به‌ غير عليّ رجوع‌ كنند. و عبارت‌ قَضَآء هم‌ كه‌ در اين‌ روايات‌ آمده‌ است‌، شامل‌ جميع‌ علوم‌ دين‌ مي‌شود. و بر اساس‌ اينكه‌ عَلِيّ أعْلَم‌ است‌ جايز نيست‌ غير او را بر او ترجيح‌ دهند و به‌ او رجوع‌ نمايند زيرا در اين‌ صورت‌ تَقْدِيم‌ مَفْضُول‌ بر فَاضِل‌ خواهد شد.

و عَوْني‌ شاعر معروف‌ گويد:

امَّنْ سِوَاهُ إذَا اُتِي‌ بِقَضِيَّةٍ                                         طَرَد الشُكُوكَ وَأخْرَسَ الحُكَّامَا؟ 1

فَإذَا رَأي‌ رَأيًا فَخَالَفَ رَأيَةُ                                                 قَوْمٌ وَ إنْ كَدُّوا لَهُ الافْهَامَا؟ 2

نَزَلَ الْكِتَابُ بِرَأيِهِ فَكَأنَّمَا                                                     عَقَدَ الإله بِرَأيِهِ الاحْكَامَا 3

1 ـ «آيا غير از عليّ كسي‌ بوده‌ است‌ كه‌: چون‌ قضيّه‌اي‌ را به‌ نزد او آورند؛ او تمام‌ جوانب‌ احتمال‌ و شكّ را كنار زند و زبان‌ حاكمان‌ را در دهانشان‌ در حلّ آن‌ قضيّه‌ ببندد؟!

2 ـ آيا مثل‌ عليّ كسي‌ ديده‌ شده‌ است‌ كه‌: چون‌ در مسأله‌اي‌ رأي‌ و نظريّۀ خود را بدهد؛ آنگاه‌ تمام‌ قوم‌ جمع‌ شوند و فهم‌هاي‌ خود را با شدّت‌ هر چه‌ بيشتر به‌ كار اندازند؛ بتوانند خلاف‌ آن‌ رأي‌ و نظريّه‌ را به‌ ثبوت‌ رسانند؟

3 ـ قرآن‌ كريم‌ طبق‌ نظريّۀ او آيات‌ را نازل‌ مي‌نمود. گويا خداوند أحكام‌ خود را طبق‌ رأي‌ او استوار كرده‌ است‌.»

و ابنُ حَمَّاد گويد:

عَليمٌ بِمَا قَدْ كَانَ أوْ هُوَ كَأيِنٌ                                         وَ مَا هُوَ دِقٌ فِي‌ الشَّرَايِعِ أوْجِلُّ 1

مُسَمَّي‌ مُجَلاً[187] فِي‌ الصَّحَايِفِ كُلِّهَا                         فَسَل أهْلَهَاوَاسْمَع تِلَاوَةَ مَنْ يَتلو 2

وَ لَوْلَا قَضَايَاهُ الَّتي‌ شَاعَ ذِكْرُهَا                                         لَعطَلَتِ الاحْكَامُ وَالْفَرْضُ وَالنَّفْلُ 3

1 ـ «عليّ عالم‌ است‌ به‌ وقايع‌ گذشته‌ و به‌ وقايع‌ آينده‌ و آنچه‌ در شرايع‌ أنبياي‌ سابقه‌ وارد شده‌ است‌؛ خواه‌ كوچك‌ باشد، و خواه‌ بزرگ‌ باشد.

2 ـ در همۀ صحيفه‌‌ها و كتابهاي‌ آسماني‌ علي‌ بزرگ‌ و بدون‌ عيب‌ و طاهر ناميده‌ شده‌ است‌. تو از أهل‌ آن‌ كتب‌ و صحيفه‌ها بپرس‌؛ و گوش‌ به‌ تلاوتِ

تلاوت‌ كنندۀ آنها فرا ده‌!

3 ـ و اگر هر آينه‌ احكام‌ و فتواهائي‌ كه‌ در اُمور مختلف‌ از او به‌ وقوع‌ پيوسته‌ و ذكر آن‌ شايع‌ شده‌ است‌، نبود؛ تحقيقاً تمام‌ أحكام‌ إلهيّه‌ و واجبات‌ و مستحبّات‌ تعطيل‌ شده‌ بود؛ و كسي‌ از آنها خبري‌ نداشت‌.»

و سيّد اسمعيل‌ حِمْيَري‌ گويد:

مَنْ كَانَ أعْلَمهُمْ وَ أقْضَاهُمْ وَ مَنْ                             جَعَلَ الرَّعِيَّةَ وَالرِّعَاءَ سَوَاءَ [188]

«عليّ كسي‌ است‌ كه‌ از همۀ اُمّت‌ و اصحاب‌ رسول‌ خدا أعلم‌ است‌؛ و در حكم‌ و قضاوت‌ راستين‌تر و استوارتر است‌؛ و كسي‌ است‌ كه‌ هم‌ رعيّت‌ و طبقۀ محكوم‌، و هم‌ فرماندهان‌ و حاكمان‌ و طبقۀ حاكم‌ را مساوي‌ قرار مي‌دهد.»

باري‌ علوم‌ آن‌ حضرت‌ بقدري‌ عميق‌ و در عين‌ حال‌ گسترده‌ است‌ كه‌ حقّاً اگر در اين‌ زمينه‌ كسي‌ بخواهد ادّعا كند كه‌ بتواند كتابي‌ بنويسد؛ جز شرمساري‌ و سرافكندگي‌ به‌ بار نخواهد آورد و خائباً خاسراً بر مي‌گردد.»

كتاب‌ فضل‌ترا آب‌ بحر كافي‌ نيست‌         كه‌تر كندسرانگشت‌ وصفحه‌بشمارد

علمائي كه قضاياومحاكمات امير المؤمنين را ذكر كرده‌اند

در تمام‌ مجاميع‌ شيعه‌ و عامّه‌ از كتب‌ حديث‌ و تفسير و تاريخ‌ و سُنَن‌ و سيره‌ و أدب‌ و فِقه‌ و معارف‌، آنقدر از علوم‌ آن‌ حضرت‌ وارد شده‌ است‌ كه‌ قابل‌ احصآء نيست‌. تنها در باب‌ قضاء و محاكمات‌ و جواب‌ از سؤالهاي‌ مشكل‌ آن‌ حضرت‌، كتابهاي‌ مستقلّ تدوين‌ شده‌ است‌. كُلَيني‌ در «كافي‌» و شيخ‌ صدوق‌ در «مَن‌ لَا يَحْضُرُهُ الْفَقِيهُ»، و شيخ‌ مفيد در «إرشاد»، و شيخ‌ طُوسي‌ در «تَهذيب‌» و سَيِّد رَضِي‌ در «خَصَآئِص‌ الائِمَّة‌»، و ابن‌ شهرآشوب‌ در «مناقب‌» قدري‌ از قضاياي‌ آن‌ حضرت‌ را روايت‌ نموده‌اند.

بسياري‌ از علمآء متقدّمين‌ مستقلاً در اين‌ موضوع‌ كتابهائي‌ نگاشته‌اند كه‌ فعلاً نسخه‌هاي‌ آن‌ به‌ دست‌ ما نرسيده‌ است‌؛ يا به‌ كلّي‌ در أثر گذشت‌ زمان‌ نسخه‌ مفقود شده‌ است‌؛ و يا در كتابخانه‌اي‌ فهرست‌ نشده‌ أحياناً ممكن‌ است‌ وجود داشته‌ باشد؛ مانند كتاب‌ اسمعيل‌ بن‌ خَالِد و كتاب‌ عبدالل‌ بن‌ أحمد بن‌ عَامِر همچنانكه‌

در فهرست‌ شيخ‌ و نجاشي‌ مذكور است‌ و كتاب‌ مُحمّد بن‌ قَيْس‌ أسَدِي‌ بنا بر نقل‌ نجاشي‌ و كتاب‌ محمّد بن‌ قَيْس‌ بَجَلي‌ كه‌ در فهرست‌ طوسي‌ و نجاشي‌ آمده‌؛ و مشايخ‌ حديث‌ از او روايت‌ مي‌كنند؛ و غير ذلك‌.

مجلسي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌ در «بحار» و شيخ‌ حرّ عاملي‌ در «وسائل‌ الشيعه‌»، بابي‌ را به‌ ذكر قضايا و محاكمات‌ آن‌ حضرت‌ اختصاص‌ داده‌اند. و ابن‌شهرآشوب‌ گويد: مُوَفّق‌ مَكِّي‌ كه‌ از عامّه‌ است‌ كتابي‌ در اين‌ موضوع‌ نوشته‌ است‌.

و أخيراً علاّمۀ أميني‌ در «الغدير»، ج‌ 6، باب‌ نوادر الاثر في‌ علم‌ عمر، به‌ بخشي‌ از قضاياي‌ آن‌ حضرت‌ اشاره‌ كرده‌ است‌؛ و شيخ‌ محمّد تقي‌ شوشتري‌ كتاب‌ «فَضَآء أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ » را تدوين‌ نموده‌؛ و شيخ‌ ذبيح‌ الله‌ محلاّتي‌ كتاب‌ «حقّ الْمُبين‌» در أحكام‌ قَضَائيّة‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ لسلام‌ را نگاشته‌؛ و سيّد محسن‌ أمين‌ عاملي‌ كتاب‌ عَجَائب‌ أحكام‌ أميرالمؤمنين‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ عليه‌ السلام‌ را از كتاب‌ عليّ بن‌ إبراهيم‌ قمّي‌ تحرير كرده‌اند.

مرحوم‌ أمين‌ در مقدّمۀ اين‌ كتاب‌ خود گويد: از جمله‌ كتب‌ تأليف‌ شده‌ در قضاياي‌ أميرالمؤمنين‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ عليه‌ السلام‌ و أحكام‌ آن‌ حضرت‌، يكي‌ كتاب‌ ضخيمي‌ است‌ كه‌ شيخ‌ بهائي‌ در شرح‌ حديث‌ 28 از أربعين‌ خود مي‌گويد: من‌ بر آن‌ در خراسان‌ دست‌ يافتم‌.

و دوّم‌ كتاب‌ محمّد بن‌ قيس‌ بَجَلي‌ از اصحاب‌ حضرت‌ صادق‌ و حضرت‌ كاظم‌ عليهما السلام‌ است‌ كه‌ به‌ نام‌ كتاب‌ «قَضيايا أميرالمؤمنين‌» بوده‌، و شيخ‌ نجاشي‌ و شيخ‌ طوسي‌ با دو سند خودشان‌ از آن‌ روايت‌ مي‌نمايند.

و سوّم‌ كتاب‌ مُعَلِّي‌ بن‌ محمّد بَصْري‌ است‌ كه‌ نجاشي‌ گويد: له‌ كتاب‌ قَضَايا أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌.

و چهارم‌ كتاب‌ محدّث‌ شهير تِرْمَذِي‌ صاحب‌ صحيح‌ است‌ كه‌ در حلقۀ اوّل‌ از سيرۀ حسين‌ عليه‌ السلام‌، فاضل‌ معاصر: شيخ‌ عبدالله‌ عَلَايلي‌، ص‌ 142، آورده‌ است‌. كه‌: إمام‌ تِرْمَذِي‌ قضاياي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ را مورد اهتمام‌ و ضبط‌ و حفظ‌ قرار داده‌ است‌؛ و آنها را در مجموعه‌اي‌ گرد آورده‌ است‌؛ و مقدار عظيمي‌ از آنها را عَلَّامه‌ ابْن‌ قَيِّم‌ جَوْزي‌ در كتاب‌ «السِّيَاسَةُ الشَّرْعِيَّة‌» از ترمذي‌ روايت‌ نموده‌

 است‌.

و پنجم‌ كتاب‌ «عجائب‌ أحكام‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ » است‌ كه‌ نسخۀ خطّي‌ آن‌ نزد ماست‌ كه‌ تمام‌ روايات‌ آن‌ از محمّد بن‌ علي‌ بن‌ ابراهيم‌ بن‌ هاشم‌ است‌ كه‌ اين‌ روايات‌ همگي‌ از عليّ بن‌ إبراهيم‌ قمّي‌ از پدرش‌ ابراهيم‌ بن‌ هاشم‌ است‌ كه‌ با سندهاي‌ متّصل‌ خود به‌ أصْبَغ‌ بن‌ نُبَاتَه‌،[189] و حضرت‌ امام‌ محمّد باقر و حضرت‌ امام‌ جعفر صادق‌ و حضرت‌ امام‌ حسن‌ عسكري‌ عليهم‌ السلام‌، و حَارِث‌ أعْوَ هَمْدَاني‌، و عَدِيّ بْن‌ حَاتم‌ طَائي‌ ميرساند.

در تمام‌ اين‌ مجموعه‌ محمّد بن‌ عليّ بن‌ إبراهيم‌، از پدرش‌، با إسناد فوق‌ روايت‌ مي‌نمايد. [190]

شيخ‌ مفيد پس‌ از آنكه‌ به‌ آياتي‌ از قرآن‌ مجيد[191]

كه‌ دربارۀ فضيلت‌ علم‌

شده‌ است‌؛ استدلال‌ بر وجوب‌ متابعت‌ از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ به‌ ملاك‌ علم‌ و اعلميّت‌ مي‌كند؛ و او را أحقّ در خلافت‌ و امامت‌ مي‌شمارد؛ سپس‌ فصولي‌ را در كتاب‌ خود، به‌ قضايا و محاكمات‌ آن‌ حضرت‌ اختصاص‌ داده‌ است‌.

دعاي رسول خدا به امير المؤمنين عليهما السلام: الّلهم اهد قلبه وثبت لسانه

از جمله‌ آورده‌ است‌ كه‌ چون‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ اراده‌ كرد قضاوت‌ يَمَن‌ را بر عهدۀ علي‌ عليه‌ السلام‌ گذارد؛ و وي‌ را به‌ سوي‌ أهل‌ يمن‌ بفرستد تا أحكام‌ را به‌ آنها بياموزد؛ و حلال‌ و حرام‌ را براي‌ آنها روشن‌ سازد؛ و در ميان‌ ايشان‌ به‌ أحكام‌ قرآن‌ حكم‌ كند و قضاوت‌ بنمايد؛ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ عرض‌ كرد:

تَنْدُبُنِي‌ يَا رَسُولَ اللهِ لِلْقَضَاءِ وَ أنَا شَابٌ وَ لَا عِلْمَ لِي‌ بِكُلِّ الْقَضَآءِ؛ «اي‌ رسول‌ خدا، تو مرا براي‌ أمر قضاوت‌، و قيام‌ به‌ اين‌ مهم‌ اختيار و انتخاب‌ مي‌فرمائي‌؛ درحالي‌ كه‌ من‌ جوان‌ هستم‌؛ و علم‌ و درايت‌ به‌ جميع‌ فنون‌ قضآء و مسائل‌ مختلفۀ آن‌ كه‌ پيش‌ مي‌آيد ندارم‌!»

فَقَالَ لَهُ: ادْنُ مِنِّي‌! فَدَنَا مِنْهُ، فَضَرَبَ عَلَي‌ صَدْرِهِ بِيَدِهِ؛ وَ قَالَ: اللَّهُمَّ اهْدِ قَلْبَهُ وَ ثَبِّتْ لِسَانَهُ! «پس‌ رسول‌ خدا به‌ او گفت‌: نزديك‌ من‌ بيا! أميرالمؤمنين‌ نزديك‌

رسول‌ خدا آمد؛ رسول‌ خدا با دست‌ خود بر سينۀ عليّ زد و گفت‌: بار پروردگار من‌! تو خودت‌ أنديشه‌ و رأي‌ او را به‌ صواب‌ رهبري‌ كن‌! و زبان‌ وي‌ را براي‌ بيان‌ حقائق‌ و واقعيّات‌ ثابت‌ بدار.»

قَالَ أمِيرُالْمُؤمِنِينَ: فَمَا شَكَكْتُ فِي‌ قَضَاءٍ بَيْنَ اثْنَيْنِ بَعْدَ ذَلِكَ الْمَقَامِ. [192]

«أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ مي‌گويد: پس‌ از آن‌ موقف‌ و مقام‌ در نزد رسول‌ خدا، در هيچ‌ مرافعه‌ و خصومت‌ و دعوائي‌ كه‌ در ميان‌ دو نفر اتفاق‌ افتاد، در قضاوتِ خود و حلّ آن‌ مشكل‌ شكّ نكردم‌، و دچار ترديد نشدم‌.»

حكم به الحاق بچه متولّد، به يكي از مدّعيان:وغرامت قيمت بقيه به حساب سهام

چون‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ به‌ يمن‌ رفت‌؛ و در آنجا استقرار يافت‌؛ شروع‌ كرد در انجام‌ وظيفه‌اي‌ را كه‌ رسول‌ خدا به‌ او مُحَوَّل‌ نموده‌ بود، از قضاوت‌ و حكم‌ در بين‌ مسلمانان‌ آن‌ خِطَّه‌؛ دو نفر مرد براي‌ مرافعه‌ به‌ نزد او آمدند و دربارۀ پسري‌ كه‌ از كنيزي‌ كه‌ مشترك‌ بين‌ آن‌ دو نفر بود و به‌ دنيا آمده‌ بود، و هر يك‌ ادّعاي‌ آن‌ پسر را مي‌نمودند، مرافعه‌ كردند. داستان‌ از اين‌ قرار است‌ كه‌ آن‌ دو نفر كه‌ مشتركاً بالسَّوِيَّه‌ مالك‌ آن‌ كنيز بودند؛ نمي‌دانستند كه‌ آميزش‌ و مواقعه‌ با كنيز در طُهْرِ واحد (زماني‌ كه‌ زنان‌ از خون‌ حيض‌ پاك‌ هستند) حرام‌ است‌ و چون‌ قريب‌ العهد به‌ اسلام‌ بودند، و معرفت‌ چنداني‌ به‌ أحكام‌ شريعت‌ نداشتند، به‌ گمان‌ آنكه‌ مواقعه‌ و اختلاط‌ با كنيزِ مشترك‌ در طُهر واحد جايز است‌، با او هم‌ بستر شدند. و آن‌ كنيز حامله‌ شد و پسري‌ زائيد.

آن‌ دو مالكِ زن‌، نزد حضرت‌ آمدند، و هر يك‌ پسر را از آن‌ خود مي‌دانست‌.

حضرت‌ آن‌ پسر را به‌ نام‌ هر يك‌ از آن‌ دو نفر به‌ قرعه‌ در آوردند. [193] و به‌ نام‌ آنكس‌ كه‌ در آمد پسر را به‌ او دادند؛ و او را الزام‌ كردند كه‌ نصف‌ قيمت‌ پسر را در صورتي‌ كه‌ فرض‌ شود غلام‌ بچه‌ بوده‌ و قيمت‌ داشته‌ است‌؛ به‌ آن‌ مرد ديگر كه‌ شريك‌ او بوده‌ است‌ بدهد. و نيز افزودند كه‌: اگر مي‌دانستم‌ كه‌ شما به‌ اين‌ كار پس‌ از علم‌ و آشنايي‌ به‌ حرمت‌ آن‌ دست‌ زده‌ايد؛ در عقوبت‌ و مجازات‌ شما كوتاهي‌ نمي‌كردم‌ [194]....

چون‌ داستان‌ اين‌ ماجرا را براي‌ رسول‌ خدا بيان‌ كردند؛ آنرا امضا كرد؛ و حكم‌ به‌ آن‌ را در اسلام‌ بر همين‌ نهج‌ تثبيت‌ نمود و گفت‌: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي‌ جَعَلَ فِينَا أهْلَ الْبَيْتِ مَنْ يَقْضِي‌ عَلَي‌ سُنَنِ دَاوُدَ وَ سَبِيلِهِ فِي‌ الْقَضَآءِ.

«حمد و سپاس‌ مختصّ خداوندي‌ است‌ كه‌ در ميان‌ ما أهل‌ بيت‌، كسي‌ را قرار داده‌ است‌ كه‌ بر طريقه‌ و روش‌هاي‌ داود پيغمبر عليه‌ السلام‌ قضاوت‌ مي‌كند؛ و بر راه‌ و منهاج‌ او در فصل‌ خصومت‌ و قضاوت‌ عمل‌ مي‌نمايد.»

و ابن‌ شهرآشوب‌ از فضائل‌ أحمد حَنْبَل‌، از اسمعيل‌ بن‌ عيّاش‌، با إسناد خود از عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ عليه‌ السلام‌ آورده‌ است‌ كه‌ آن‌ حضرت‌ در زمان‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ قضاوتي‌ كرد كه‌ موجب‌ شگفت‌ رسول‌ الله‌ شد و گفت‌: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي‌ جَعَلَ الْحِكْمَة‌ فِينَا أهْلَ الْبَيْتِ.[195]

«حمد و سپاس‌ اختصاص‌ به‌ خداوند دارد كه‌ حكمت‌ را در ميان‌ ما أهل‌ بيت‌ قرار داد.»

و نيز ابن‌ شهرآشوب‌، از أبو داود، و ابن‌ ماجة‌ در سُنَن‌هاي‌ خودشان‌، و از ابن‌ بَطَّة‌ در «ابَانَة‌» و أحمد در «فضائل‌ الصَّحابة‌»، و أبوبكر مردَوَيْه‌ در كتاب‌ خود، با طرق‌ كثيري‌ از زَيد بن‌ أرقم‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ او گفت‌: [196] به‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ گزارش‌ دادند كه‌: در أيّام‌ جاهليّت‌ سه‌ نفر كه‌ با كنيزي‌ در طُهر واحد آميزش‌ نموده‌؛ و او بچّه‌اي‌ آورده‌ بود؛ در يَمَن‌ آن‌ سه‌ تن‌ به‌ نزد عليّ عليه‌ السلام‌ آمده‌، و هر يك‌ آن‌ طفل‌ را از آنِ خود مي‌دانست‌. آن‌ حضرت‌ گفت‌: شُرَكَآءُ مُتَشَاكِسُونَ [197] «اينها شريكاني‌ هستند كه‌ در دعواي‌ خود تضادّ دارند». و آن‌ پسر را به‌ نام‌ هر يك‌ از آن‌ سه‌ تن‌ قرعه‌ زد، و او را بدان‌ كه‌ قرعه‌ به‌ نامش‌ در آمده‌ بود، ملحق‌ كرد، و بدو سپرد؛ و او را الزام‌ كرد تا دو ثلث‌ ديه‌ را (دو ثلث‌ قيمت‌ پسر) به‌ دو منازع‌ خود در دعوي‌ بپردازد. و ايشان‌ را از مثل‌ چنين‌ عملي‌ منع‌ نمود. چون‌ به‌ پيامبر خبر رسيد؛ فرمود: الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذِي‌ جَعَل‌ فِينَا أهْلَ الْبَيْتِ مَنْ يَقْضِي‌ عَلَي‌ سُنَنِ دَاوُدَ [198].

حضرت‌ در اينجا به‌ قاعدۀ عدل‌ و إنصاف‌ رفتار نمودند؛ زيرا اوّلاً چون‌ يك‌ بچّه‌ را نمي‌توان‌ به‌ بيش‌ از يك‌ پدر نسبت‌ داد، از روي‌ قواعد علمي‌ و أحكام‌ شرعي‌؛ فلهذا از آنِ يكي‌ خواهد بود. ولي‌ چون‌ اين‌ فرزند بچّه‌ كنيز است‌؛ و اولاد كنيز از منافع‌ و نمائات‌ او بشمار مي‌آيد؛ نه‌ از منافع‌ غلامي‌ كه‌ با او هم‌ بستر شده‌ است‌. و از طرفي‌ چون‌ آن‌ سه‌ مرد هر يك‌ آزاد بوده‌اند؛ نه‌ غلام‌ و بنده‌، و فرزند شخص‌ آزاد حتماً بايد آزاد باشد؛ فلهذا اين‌ پسر متولّد شده‌ را كه‌ از كنيز است‌؛ بايد در فرض‌ غلام‌ و بنده‌ بودنِ پدرش‌ قيمت‌ كرد، و دو ثلث‌ از قيمت‌ آنرا به‌ دو شريك‌ مخاصم‌ داد؛ و حكم‌ به‌ حرّيت‌ طفل‌ نمود؛ و آنرا از روي‌ قرعه‌ به‌ يكي‌ از ايشان‌ فقط‌ ملحق‌ ساخت‌.

و اين‌ قاعدۀ عدل‌ و انصاف‌ در بسياري‌ از موارد به‌ كار مي‌رود، همچون‌ دو نفري‌ كه‌ در مِلكي‌ و خانه‌اي‌ نزاع‌ داشته‌ باشند؛ و هر يك‌ از آن‌ دو ادّعاي‌ شش‌ دانگ‌ خانه‌ را براي‌ خود كنند؛ و بَيِّنَه‌ (دو شاهد عادل‌) در ميان‌ نباشد. و يا هر دو اقامه‌ كنند، و ساير أمارات‌ مِلكيّت‌ همچون‌ يَدْ و امثالها، هيچ‌ در بين‌ نباشد. و بطور كلّي‌ دو نفر شخص‌ مُدّعي‌ از تمام‌ جهات‌ يكسان‌ باشند. در اين‌ صورت‌ بايد خانه‌ را بين‌ آن‌ دو نفر تقسيم‌ كرد. نصف‌ به‌ اين‌ داد، و نصف‌ به‌ آن‌ ديگر. و اين‌ از مواردي‌ است‌ كه‌ مخالفت‌ قطعيّه‌ را بر موافقت‌ احتماليّه‌ مقدّم‌ مي‌دارند. زيرا قطعاً نصف‌ اين‌ خانه‌ به‌ شخص‌ غير مالك‌ داده‌ شده‌ است‌. و اگر با قرعه‌ به‌ يكي‌ مي‌داديم‌، احتمال‌ ملكيّت‌ صاحب‌ قرعه‌ وجود دارد. ولي‌ معذلك‌ قاعدۀ عدل‌ را بر قاعدۀ قُرعه‌ مقدم‌ مي‌دارند؛ ولي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ در ادّعايِ دو تن‌ و يا سه‌ تن‌ در طفل‌ واحد، نمي‌تواند حتّي‌ قاعدۀ عدل‌ و انصاف‌ را در نَسَب‌ جاري‌ كند، و طفل‌ را

 به‌ دو پدر و يا سه‌ پسر الحاق‌ نمايد. زيرا عقلاً طبق‌ مدارك‌ علميّۀ تحقيقيۀ ضروريّۀ علوق‌ از يك‌ إسپرم‌ صورت‌ مي‌گيرد و طبق‌ أحكام‌ شرعيّه‌ إلحاق‌ طفل‌ فقط‌ به‌ يك‌ پدر از ضروريّات‌ است‌. فلهذا فرمود: شُرَكَاءُ مُتَشَاكِسُونَ اين‌ شريكان‌ صد در صد در مدّعاي‌ خود تضادّ و تخالف‌ دارند. و در اين‌ فرض‌ قاعدۀ انصاف‌ فقط‌ در قرعه‌ پياده‌ مي‌شود. و نيز در پرداخت‌ قيمت‌ پسر بچّه‌ كنيز به‌ حساب‌ سهام‌ شركاء صورت‌ مي‌گيرد [199].

و اين‌ مرافعه‌ در موردي‌ بوده‌ است‌ كه‌ مادر بچّه‌ كنيز بوده‌ است‌؛ و طفل‌ را داراي‌ قيمت‌ بايد فرض‌ كرد؛ وگرنه‌ در صورتي‌ كه‌ مادر طفل‌ حرّه‌ و آزاد باشد؛ ديگر براي‌ پدري‌ كه‌ از روي‌ قرعه‌ فرزندش‌ مشخّص‌ شده‌ است‌؛ غرامت‌ قيمت‌ براي‌ مدّعيان‌ خود نخواهد بود.

مراد از حكم‌ داودي‌ كه‌ در اين‌ روايات‌ آمده‌ است‌، قضاوت‌ به‌ طريق‌ الهام‌ است‌؛ يعني‌ حضرت‌ داود علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليه‌ السلام‌ در مرافعات‌ با خبر گرفتن‌ از ضمير خود به‌ طور الهام‌ حكم‌ مي‌نمود؛ و اين‌ طريق‌ براي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ در دعاي‌ پيامبر در هنگام‌ اعزام‌ به‌ يمن‌ تحقّق‌ پيدا كرد.

از جملۀ اين‌ موارد، حُكمي‌ است‌ كه‌ شيخ‌ مفيد در «إرشاد» آورده‌ است‌ كه‌: در زمان‌ عمر، دو زن‌ دربارۀ كودكي‌ مرافعه‌ و تنازع‌ كردند، هر يك‌ از آن‌ دو مي‌گفت‌: اين‌ طفل‌ را من‌ زائيده‌ام‌، و بَيِّنه‌ و شاهدي‌ هم‌ هيچكدام‌ نداشتند؛ و غيز از اين‌ دو زن‌ هم‌ مدّعي‌ سوّمي‌ در كار نبود. مطلب‌ بر عُمر مشكل‌ شد. و به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ متوسّل‌ گشت‌. حضرت‌ آن‌ دو زن‌ را طلبيدند، و هر چه‌ آنها را موعظه‌ كردند، و يا ترسانيدند، مؤثّر نيفتاد، و بر نزاع‌ و اختلاف‌ خود اصرار مي‌ورزيدند.

چون‌ حضرت‌ ديدند ايشان‌ بر تخاصم‌ و تنازع‌ خود پافشاري‌ مي‌كنند؛ گفتند: أرّه‌اي‌ براي‌ من‌ بياوريد! آن‌ دو زن‌ گفتند: أرّه‌ براي‌ چه‌ مي‌خواهي‌؟!

حضرت‌ فرمود: براي‌ آنكه‌ اين‌ بچّه‌ را با أرّه‌، به‌ دو نصف‌ كنم‌. و هر كدام‌ از شما نصف‌ خود را بردارد!

يكي‌ از آن‌ دو زن‌ ساكت‌ شد و ديگري‌ گفت‌: اللهَ اللهَ يا أبَاالحَسن‌ اگر چاره‌اي‌ جز أرّه‌ كردن‌ نيست‌، من‌ اين‌ طفل‌ را به‌ آن‌ زن‌ بخشيدم‌!

حضرت‌ فرمود: اللهُ أكْبَر، اين‌ طفل‌ فرزند تست‌؛ نه‌ از آن‌ ديگري‌! اگر از آنِ ديگري‌ بود شفقت‌ و رقّت‌ مي‌آورد. در اين‌ حال‌ آن‌ زن‌ ديگر اعتراف‌ كرد كه‌ حقّ با زن‌ اوّلي‌ است‌ و بچّه‌ متعلّق‌ به‌ اوست‌. عمر اندوه‌ و نگرانيش‌ بر طرف‌ شد، و براي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ كه‌ در قضاوت‌ مشكل‌ او را گشودند، دعاي‌ خير نمود[200].

اين‌ روايت‌ را ابن‌ شهرآشوب‌ آورده‌ است‌، و در خاتمۀ آن‌ اين‌ جمله‌ را اضافه‌ دارد كه‌: وَ هَذَا حُكْمُ سُلَيْمَانَ عَلَيه‌ السَّلَامُ فِي‌ صِغَرِهِ [201]. اين‌ طرز از حُكم‌، قضاوت‌ سليمان‌ پيامبر در صغر سنّ او بوده‌ است‌.

با امتحان وزن شير معلوم كرد كه پسر ودختر متعلّق به كدام زن است

سيّد بن‌ طاووس‌ گويد: من‌ بر نسخۀ اصلي‌ از مجموع‌ محمّد بن‌ حسين‌ مَرزبان‌ كه‌ به‌ خطّ او بود واقف‌ شدم‌، كه‌ از ظريح‌ قاضي‌ روايت‌ كرده‌ است‌، كه‌ او مي‌گويد: من‌ براي‌ عمر بن‌ خطّاب‌ قضاوت‌ مي‌نمودم‌. روزي‌ مردي‌ به‌ نزد من‌ آمد و گفت‌: اي‌ أبَا اُمَيَّةَ! مردي‌ در نزد من‌ دو زن‌ خود را به‌ امانت‌ گذارده‌ است‌، يكي‌ از آنها آزاد و داراي‌ مَهر است‌، و ديگري‌ كنيز. من‌ از دو زن‌ در خانه‌اي‌ محافظت‌ مي‌كردم‌، و امروز صبح‌ مطّلع‌ شديم‌ كه‌ آن‌ دو زن‌ زائيده‌اند، يكي‌ پس‌ و ديگري‌ دختر، وليكن‌ هر يك‌ از آن‌ دو زن‌ ادّعا مي‌كنند كه‌ پسر را من‌ زائيده‌ام‌، و دختر را از خود نفي‌ مي‌كنند. اينك‌ تو ميان‌ آنها قضاوت‌ كن‌!

شُرَيْح‌ مي‌گويد: در حلّ خصومت‌ در اين‌ مورد، من‌ راهي‌ را نمي‌دانستم‌، و به‌ نزد عمر آمدم‌، و قصّه‌ را براي‌ او بازگو كردم‌. عمر گفت‌: تو چطور بين‌ آن‌ دو حكومت‌ كردي‌؟

من‌ گفتم‌: اگر راه‌ قضاوت‌ را در ميان‌ آنها مي‌دانستم‌، ديگر به‌ نزد تو نمي‌آمدم‌!

عمر، جميع‌ اصحاب‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم را كه‌ حاضر بودند گرد آورد؛ و به‌ من‌ أمر كرد تا داستان‌ را براي‌ آنها شرح‌ دادم‌ و با ايشان‌ مشورت‌ كرد. همگي‌ متّفقاً گفتند: اين‌ راجع‌ به‌ تست‌ و راجع‌ به‌ شريح‌ است‌. و ما در اين‌ موضوع‌ چيزي‌ را

نمي‌دانيم‌!

عمر گفت‌: وَلَكِنِّي‌ أعْرِف‌ حَيْثُ مَفْزَعُهَا وَ أَيْنَ مُنْتَزَعُهَا «وليكن‌ من‌ مي‌دانم‌ كه‌: ملجأ و فرياد رس‌ اين‌ مشكله‌ كيست‌؟ و محلّ استخراج‌ و گشودن‌ معني‌ و راه‌ حلّ آن‌ كجاست‌؟!»

گفتند: گويا عَلِيُّ بْنُ أبِي‌طَالِب‌ را در نظر داري‌؟! گفت‌: آري‌! ولي‌ چگونه‌ راه‌ به‌ او پيدا كنيم‌؟

گفتند: بفرست‌ به‌ نزد او تا حضور يابد!

گفت‌: لَا، لَهُ شَمْخَةٌ مِنْ هَاشِمٍ وَ اُثْرَةٌ مِنْ عِلْمٍ يُؤْتَي‌ لَهَآ وَ لَا يَأتِي‌، وَ فِي‌ بَيْتِهِ يُؤْتَي‌ الْحُكْمُ؛ فَقُومُوا بِنَا إلَيْهِ! «نه‌! براي‌ عليّ، عزّت‌ و بلندي‌ در مقام‌ و استقلال‌ در شخصيّتي‌ است‌ كه‌ از هاشم‌ ارث‌ برده‌ است‌، و بقيّه‌ و باقيماندۀ كانون‌ علم‌ است‌، بايد بسوي‌ او رفت‌، و او نمي‌آيد. و در بيت‌ او حكم‌ وارد مي‌شود! شما ما را به‌ نزد او ببريد!»

ما همه‌ با هم‌ حركت‌ كرديم‌ و به‌ نزد أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ آمديم‌، و ديديم‌ او در خارج‌ مدينه‌ در باغي‌ با بيل‌ مشغول‌ شخم‌ زدن‌ است‌، و اين‌ آيه‌ را مي‌خواند: أَيَحْسَبُ الْإِنِسَـٰنُ أَنْ يُتْرَكَ سُدًي‌.[202]

«آيا انسان‌ چنين‌ مي‌پندارد كه‌ يله‌ و رها شده‌ است‌، و در تحت‌ عهده‌ و مسؤليّتي‌ نيست‌؟» و زار زار مي‌گريست‌. به‌ او مهلت‌ دادند تا آرام‌ گرفت‌ و پس‌ از آن‌ از او اذن‌ خواستند كه‌ ملاقات‌ و گفتگو كنند. عليّ عليه‌ السلام‌ به‌ نزد آنها آمد و در حاليكه‌ بر تن‌ او پيراهن‌ نيمه‌ آستيني‌ بود و گفت‌: اي‌ أميرالمؤمنين‌، چرا اينجا آمده‌اي‌؟! عمر گفت‌: قضيّه‌اي‌ براي‌ ما پيدا شده‌ است‌! گفت‌: چيست‌؟ عمر قصّه‌ را شرح‌ داد. گفت‌: تو به‌ چه‌ حكم‌ كردي‌؟

عمر گفت‌: من‌ حكم‌ اين‌ مسأله‌ را نمي‌دانم‌! علي‌ خمّ شد، و از روي‌ زمين‌ چيزي‌ را برداشت‌ و گفت‌: حكم‌ در اين‌ مسأله‌ از برداشتن‌ اين‌ چيز از زمين‌ آسان‌تر

 است‌! آنگاه‌ دو زن‌ را احضار نمود، و ظرفي‌ را طلبيد، و به‌ يكي‌ از آن‌ دو زن‌ داد؛ و گفت‌: شير خود را در اين‌ بدوش‌! و آن‌ زن‌ شير خود را دوشيد. و سپي‌ آن‌ ظرف‌ را وزن‌ كرد؛ و آن‌ ظرف‌ را به‌ ديگري‌ داد و گفت‌: شير خود را بدوش‌! و آن‌ زن‌ دوشيد و پس‌ از آن‌، آن‌ ظرف‌ را وزن‌ كرد. و به‌ زني‌ كه‌ شيرش‌ سبك‌ وزن‌تر بود گفت‌: دخترت‌ را برگير! و به‌ زني‌ كه‌ شيرش‌ سنگين‌تر بود گفت‌: پسرت‌ را برگير! آنگاه‌ رو به‌ عمر گرد و گفت‌: آيا نمي‌داني‌ كه‌ خداوند زن‌ را از مرد پائين‌تر قرار داده‌ است‌؟ و عقل‌ و ميراث‌ زن‌ را از عقل‌ و ميراث‌ مرد پائين‌تر معيّن‌ نموده‌ است‌؟ همچنين‌ است‌ كه‌ شير دختر از شير پسر سبك‌تر است‌!

اعتراف عمر به حقانيّت علي عليه السلام درخلافت

عمر گفت‌: لَقَدْ أرَادَكَ الْحَقُّ يَا أبَالْحَسَنِ وَلَكِنَّ قَوْمَكَ أَبَوْا!

«اي‌ أبوالحسن‌! حقّ متعال‌ تو را براي‌ خلافت‌ و امامت‌ خواسته‌ بود، وليكن‌ قوم‌ تو قريش‌ نخواستند.»

علي‌ عليه‌ السلام‌ گفت‌: خَفَّضْ عَلَيْكَ يَا أبَا حَفْصٍ، إِنَّ يَوْمَ الْفَصْلِ كَانَ مِيقَـٰتًا [203].

«اي‌ أبوحَفْص‌! بر خودت‌ سهل‌ بگير! همانا روز قيامت‌ در موقف‌ حساب‌ و جدائي‌ حقّ از باطل‌؛ وعدگاه‌ و زمان‌ رسيدگي‌ به‌ اُمور است‌.»

و اين‌ روايت‌ را مختصراً ابن‌ شهرآشوب‌، از قَيْس‌ بن‌ ربيع‌ از جابر جُعفي‌ از تميم‌ بن‌ حَزَام‌ اسدي‌ روايت‌ كرده‌ است‌؛ و در پايان‌ آن‌ آورده‌ است‌ كه‌ عمر گفت‌: اي‌ أبوالحسن‌ اين‌ مطلب‌ را از روي‌ چه‌ دليلي‌ مي‌گوئي‌؟

حضرت‌ فرمود: به‌ جهت‌ آنكه‌ خداوند حظّ و بهرۀ هر مردي‌ را دو برابر زن‌ قرار داده‌ است‌؛ لِلذَّكَرِ مِثْلُ حَظِّ الانْثَيَنِ[204]. آنگاه‌ گويد: اين‌ قاعده‌ را اطبّاء، اساس‌

براي‌ تشخيص‌ براي‌ جنس‌ مرد و زن‌ قرار داده‌اند [205].

معيّن ساختن غلام را از آقا

نزاع‌ دو مرد كه‌ هر كدام‌ مي‌گفتند: من‌ آقا هستم‌ و ديگري‌ غلام‌.

كُليني‌ در «كافي‌»، و شيخ‌ در «تهذيب‌» هر دو از علي‌ بن‌ ابراهيم‌، از پدرش‌، از عبدالله‌ بن‌ عثمان‌، از مردي‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السلام‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌: در زمان‌ خلافت‌ عليّ عليه‌ السلام‌ مردي‌ از ناحيۀ جَبَل‌ عازم‌ حجّ بيت‌ الله‌ الحرام‌ شد، و با خود غلامي‌ را همراه‌ آورد. در بين‌ راه‌ غلام‌ مخالفتي‌ كرد، و آقايش‌ او را زد. غلام‌ گفت‌: تو آقاي‌ من‌ نيستي‌! بلكه‌ من‌ آقاي‌ تو هستم‌ و تو غلام‌ مني‌! و پيوسته‌ در راه‌ اين‌ مشاجره‌ ادامه‌ داشت‌: اين‌ آن‌ را تهديد مي‌كرد، و آن‌ اين‌ را تهديد مي‌كرد، و هر كدام‌ مي‌گفتند: اي‌ دشمن‌ خدا به‌ همين‌ حال‌ باشد؛ تا به‌ كوفه‌ وارد شويم‌؛ و من‌ تو را به‌ حضور أميرالمؤمنين‌ عليه‌السلام‌ ببرم‌!

چون‌ داخل‌ كوفه‌ شدند؛ نزد أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ آمدند، و آن‌ مردي‌ كه‌ غلام‌ را زده‌ بود، گفت‌: أصْلَحَكَ اللهُ! اين‌ مرد غلام‌ من‌ است‌، و در راه‌ گناهي‌ كرد؛ و من‌ او را زدم‌، و او بر من‌ جَسته‌ و ادّعاي‌ آقائي‌ مي‌كند.

آن‌ مرد ديگر نيز گفت‌: سوگند به‌ خدا اين‌ مرد غلام‌ من‌ است‌، پدرم‌ او را با من‌ فرستاده‌ است‌؛ تا أحكام‌ حجّ را به‌ من‌ تعليم‌ دهد؛ و اينك‌ بر من‌ جَسته‌؛ و ادّعا مي‌كند كه‌ من‌ غلام‌ او هستم‌، تا مال‌ مرا ببرد!

پيوسته‌ و دائماً اين‌ قسم‌ مي‌خورد؛ و آن‌ قسم‌ مي‌خورد؛ و اين‌ آنراتكذيب‌ مي‌كرد، و آن‌ اين‌ را تكذيب‌ مي‌نمود.

حضرت‌ گفتند: برويد و امشب‌ تا به‌ صبح‌ مهلت‌ است‌؛ و از روي‌ صدق‌ و

واقع‌ با يكديگر كنار بيائيد؛ و فردا نزد من‌ نيائيد مگر بر اصل‌ صدق‌ و درستي‌ و حقّ.

چون‌ صبح‌ شد، أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ به‌ قنبر غلام‌ خود فرمود: در ديوار دو سوراخ‌ و شكاف‌ درست‌ كن‌ ـ و حضرت‌ چون‌ صبح‌ مي‌شد تا بعد از طلوع‌ آفتاب‌ به‌ مقداري‌ كه‌ خورشيد به‌ درازاي‌ يك‌ نيزه‌ از افق‌ بالا آيد، به‌ تسبيح‌ مشغول‌ مي‌شد ـ آن‌ دو مرد آمدند و مردم‌ اجتماع‌ كردند و مي‌گفتند: قضيّه‌اي‌ براي‌ أميرالمؤمنين‌ پيشامد كرده‌ است‌ كه‌ تا به‌ حال‌ آن‌ پيشامد نكرده‌ است‌. و او از اين‌ قضيّه‌ بيرون‌ نمي‌آيد [206].

حضرت‌ به‌ آنها فرمود: چه‌ مي‌گوئيد؟ اين‌ سوگند ياد كرد كه‌ آن‌ غلام‌ من‌ است‌ و آن‌ سوگند ياد كرد كه‌ اين‌ غلام‌ من‌ است‌. حضرت‌ فرمود برخيزيد! من‌ نمي‌بينيم‌ كه‌ شما به‌ حقّ تنازل‌ كنيد؛ و بر صدق‌ و راستي‌ بگرويد! آنگاه‌ به‌ يكي‌ از آنها گفت‌: سرت‌ را در اين‌ شكاف‌ داخل‌ كن‌! و پس‌ از آن‌ به‌ ديگري‌ گفت‌: سرت‌ را در آن‌ شكاف‌ داخل‌ كن‌! در اين‌ حال‌ به‌ قنبر فرمود: يا قَنْبَر! شمشير رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ را بياور! آنگاه‌ گفت‌: بشتاب‌ و با عجله‌ گردن‌ غلام‌ را بزن‌!

غلام‌ سر خود را فوراً به‌ عقب‌ كشيد، و ديگري‌ در شكاف‌ باقي‌ داشت‌.

علي‌ عليه‌ السلالا به‌ غلام‌ فرمود: مگر تو چنين‌ نمي‌پنداشتي‌، كه‌ غلام‌ نيستي‌؟!

گفت‌: آري‌ وليكن‌ اين‌ آقايم‌ مرا زد؛ و بر من‌ تعدّي‌ كرد. حضرت‌ از مولايش‌ عهد و ميثاق‌ با سوگند گرفت‌ كه‌ از اين‌ به‌ بعد او را نزند، و او را به‌ وي‌ سپردند[207].

دو نفر كه هشت رغيف نان داشتند؛ در حق خود نزاع كردند.

دو نفر كه‌ در قيمت‌ هشت‌ گردۀ نان‌، در حقّ خود نزاع‌ داشتند.

شيخ‌ مفيد از حسن‌ بن‌ محبوب‌ از عبدالرّحمن‌ بن‌ حجّاج‌ روايت‌ مي‌كند كه‌: او مي‌گفت‌: شنيدم‌ از ابن‌ أبي‌ لَيْلي‌ كه‌ مي‌گفت‌: أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ در قضيّه‌اي‌ به‌ طوري‌ قضاوت‌ كرد كه‌ بر آن‌ حضرت‌ هيچكس‌ سبقت‌ نگرفته‌ بود:

داستان‌ از اين‌ قرار است‌ كه‌ دو نفر در سفري‌ كه‌ بودند با همه‌ مصاحبت‌ داشتند؛ نشستند تا نهار بخورند؛ يكي‌ از آن‌ پنج‌ رغيف‌ (گردۀ نان‌) بيرون‌ آورد؛ و ديگري‌ سه‌ رغيف‌. در اين‌ حال‌ مردي‌ بر ايشان‌ عبور كرد و سلام‌ كرد. اينها به‌ او گفتند: بفرمائيد نهار بخوريد! و او نشست‌؛ و با آنها مشغول‌ خوردن‌ شد؛ و چون‌ از خود بپرداخت‌، هشت‌ درهم‌ نزد آنها افكند و گفت‌: اين‌ عوض‌ آن‌ طعامي‌ است‌ كه‌ من‌ از شما خوردم‌.

آن‌ دو نفر در تقسيم‌ اين‌ هشت‌ درهم‌، مرافعه‌ كردند. آن‌ كه‌ سه‌ رغيف‌ نان‌ داشت‌ مي‌گفت‌: بايد بين‌ ما به‌ تساوي‌ قسمت‌ شود. و آنكه‌ پنج‌ رغيف‌ داشت‌ مي‌گفت‌: بايد پنج‌ درهم‌ به‌ من‌ برسد و به‌ تو كه‌ سه‌ رغيف‌ داشته‌اي‌ سه‌ درهم‌. نزاع‌ خود را به‌ نزد أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ بردند؛ و شرح‌ ماجرا را گفتند.

حضرت‌ به‌ آن‌ دو نفر گفت‌: در اين‌ نزاع‌، پستي‌ و دنائت‌ است‌؛ و خصومت‌ در آن‌ نيكو نيست‌؛ و صلح‌ بهتر است‌.

صاحب‌ سه‌ گرده‌ نان‌ گفت‌: من‌ أبداً راضي‌ به‌ صلح‌ نخواهم‌ شد مگر آنكه‌ به‌ مُرِّقَضاء (عين‌ واقع‌ أمر) در ميان‌ ما حكم‌ كني‌!

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ گفتند: اينك‌ كه‌ تو حاضر به‌ مصالحه‌ نيستي‌ مگر به‌ حقيقت‌ و واقع‌ أمر، پس‌ براي‌ تو يك‌ درهم‌ است‌؛ و براي‌ رفيق‌ تو هفت‌ درهم‌! آن‌ مرد گفت‌: سُبْحَان‌ اللهِ چگونه‌ حكم‌ اين‌ مسأله‌ اينطور مي‌شود؟

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السلام‌ گفتند: من‌ تو را از اين‌ حكم‌ آگاه‌ مي‌كنم‌! آيا براي‌ تو سه‌ رغيف‌ نبود؟ گفت‌: آري‌، و براي‌ رفيقت‌ پنج‌ رغيف‌ نبود؟ گفت‌: آري‌.

حضرت‌ فرمود: بنابراين‌ مجموع‌ اين‌ مقدار بيست‌ و چهار ثلث‌ نان‌ مي‌شود. از اين‌ مقدار تو هشت‌ ثلث‌ خورده‌اي‌! رفيقت‌ هم‌ هشت‌ ثُلث‌؛ و ميهمان‌ هم‌ هشت‌ ثلث‌! و چون‌ او هشت‌ درهم‌ داده‌ است‌ حقّ رفيق‌ تو هفت‌ درهم‌، و براي‌ تو يك‌ درهم‌ است‌. آن‌ دو مرد در اين‌ قضيّه‌ بصيرت‌ يافتند و از منازعه‌ رفع‌ يد نموده‌ و

منصرف‌ شدند. [208]

منظور حضرت‌ اين‌ است‌ كه‌: رفيق‌ تو كه‌ پانزده‌ ثُلث‌ از رغيف‌ داشته‌؛ و هشت‌ ثُلْث‌ را خودش‌ خورده‌ است‌؛ هفت‌ ثُلث‌ از رغيف‌ خود را به‌ مهمان‌ داده‌ و مستحقّ هفت‌ درهم‌ است‌؛ و تو كه‌ نُه‌ ثُلث‌ رغيف‌ داشته‌، و هشت‌ ثلثش‌ را خورده‌اي‌! پس‌ از نان‌ خودت‌ فقط‌ يك‌ ثُلث‌ به‌ مهمان‌ داده‌اي‌ و مستحقّ يك‌ درهم‌ از هشت‌ درهم‌ هستي‌!

اين‌ داستان‌ را كليني‌ با دو سند: اوّل‌ از محمّد بن‌ يحيي‌ از أحمد بن‌ محمّد؛ و دوّم‌ از عليّ بن‌ ابراهيم‌، از پدرش‌، جميعاً از ابن‌ محبوب‌ از عبدالرّحمن‌ بن‌ حجّاج‌ از ابن‌ أبي‌ ليلي‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ او به‌ اصحاب‌ خود اين‌ قضيّه‌ را حكايت‌ مي‌كرد [209]. و شيخ‌ طوسيّ با سند اوّل‌ كلينيّ، به‌ همين‌ نهج‌ آنرا روايت‌ كرده‌ است‌.[210]

و از عامّه‌ ابن‌ عبدالبرّ در «استيعاب‌»، از شيخ‌ خود أبوالاصبع‌: عيسي‌ بن‌ سعد بن‌ سعيد مُقْري‌، يكي‌ از معلّمين‌ قرآن‌، از حسن‌ بن‌ أحمد بن‌ محمّد بن‌ قاسم‌ مُقْري‌ كه‌ بر او در منزلش‌ قرائت‌ كرده‌ بود در بغداد، از أبوبكر احمد بن‌ ] يحيي‌ بن‌ [ موسي‌ بن‌ عبّاس‌ بن‌ مجاهد مُقْري‌ در مسجد خود، از عبّاس‌ بن‌ محمّد دُوري‌، از يَحيي‌ بن‌ مُعين‌، از ابوبكر بن‌ عيّاش‌ از عاصم‌ از زِرّبن‌ حُبَيْش‌ روايت‌ كرده‌ است‌: كه‌ دو نفر براي‌ نهار خوردن‌ نشستند. و آنگاه‌ اين‌ قضيّه‌ را مفصّل‌ با تفصيلي‌ طولاني‌تر از آنچه‌ ما در اينجا از «إرشاد» نقل‌ كرديم‌ ذكر كرده‌ است‌. [211]

بايد دانست‌ رواياتي‌ كه‌ ما از كليني‌ و شيخ‌ در «كافي‌» و «تهذيب‌» در اين‌

 قضيّه‌ آورديم‌ همگي‌ صحيح‌ السند است‌. و روايت‌ مفيد در «إرشاد» از ابن‌ أبي‌ ليلي‌: قاضي‌ و مُفْتي‌ كوفه‌ در زمان‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السلام‌ بوده‌ و او با أبوحنيفه‌ و سُليمان‌ بن‌ مَهْران‌ أعْمَش‌ (شيعي‌ و فقيه‌ نادر آن‌ زمان‌) بحث‌هائي‌ داشته‌ است‌؛ و همان‌ كسي‌ است‌ كه‌ أخيراً ديديم‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السلام‌ در مسجد مدينه‌ به‌ علّت‌ أخذ فتاواي‌ أبوبكر و عمر به‌ او شديداً اعتراض‌ كردند، بطوريكه‌ در پاسخ‌ فرو ماند، و چهره‌اش‌ زرد شد.

و عجيب‌ اينجاست‌ كه‌ خود اين‌ مرد از عمر روايت‌ مي‌كند كه‌ گفت‌: عَلِيٌّ أقْضَانَا چنانكه‌ ابن‌ عبدالبرّ، از عبدالوارث‌ بن‌ سفيان‌، از قاسم‌ بن‌ أصبغ‌، از أبوبكر أحمد بن‌ زُهَيْر، از أبُو خَيْثَمَه‌، از أبو سَلَمه‌ تَبُوذَكِي‌، از عبدالواحد بن‌ زياد، از أبو فَرْوَه‌ روايت‌ مي‌كند كه‌ گفت‌: شنيدم‌ از عبدالرّحمن‌ بن‌ أبي‌ لَيْلي‌ كه‌ مي‌گفت‌: قَالَ عُمَرُ (رضي‌ الله‌ عنه‌): عَلِيٌّ أقْضَانَا.[212] «عليّ استوارترين‌ و راسيتن‌ترين‌ مردي‌ است‌ كه‌ در ميان‌ ما قضاوت‌هاي‌ او با واقع‌ مطابقت‌ دارد؛ و در اين‌ امر ماهرتر و چيره‌دست‌تر است‌.»

و توضيح‌ اين‌ مسأله‌ آن‌ است‌ كه‌ حضرت‌ بين‌ تعداد آنها كه‌ 3 بوده‌، و بين‌ 8 رغيف‌، و 8 درهم‌؛ مخرج‌ مشترك‌ گرفته‌اند كه‌ 24 ميشود. آنوقت‌ مشخّص‌ كرده‌اند كه‌ از اين‌ عدد هر يك‌ 8 واحد خورده‌اند؛ و صاحب‌ 5 رغيف‌ كه‌ 15 واحد مي‌شود، 7 واحد از سهم‌ خود را به‌ ميهمان‌ داده‌است‌. و صاحب‌ سه‌ رغيف‌ كه‌ 9 واحد مي‌شود، 1 واحد به‌ ميهمان‌ داده‌ است‌؛ فلهذا بايد 7 درهم‌ به‌ آن‌ و 1 درهم‌ به‌ اين‌ برسد.

مقداري‌ كه‌ دوّمي‌ به‌ ميهمان‌ داده‌ است‌ 7 = 8 ـ (5*3)

واحد 24 = 241=13: 8 رغيف‌

مقداري‌ كه‌ اوّلي‌ به‌ ميهمان‌ داده‌ است‌ 1 = 8 ـ (3*3)

و چون‌ هشت‌ درهم‌ به‌ نسبت‌ 7 و 1 تقسيم‌ شود سهميّه‌ 7 درهم‌ و 1 درهم‌ مي‌گردد.

درهم‌ سهم‌ دوّمي‌ 7 = 78*8 درهم‌ سهم‌ اوّلي‌ 1 = 18*8