ابيات‌ حكيمانۀ مجنون‌ راجع‌ به‌ معشوقه‌اش‌ ليلي‌

قَيس‌ بن‌ مُلوَّح‌ عامري‌ ابياتي‌ راجع‌ به‌ عشق‌ و محبّت‌ دخترعمويش‌: لَيلَي‌ عامِريَّه‌ سروده‌ است‌ كه‌ حقيقةً حاوي‌ يك‌ كتاب‌ حكمت‌ در ظرائف‌ و دقائق‌ عقلاني‌ و يك‌ كتاب‌ عرفان‌ در اسرار و رموز شهودي‌ راه‌ وصول‌ به‌ محبوب‌ است‌. گرچه‌ بصورت‌ ظاهر دربارۀ عشق‌ مجازي‌ مي‌باشد، وليكن‌ در واقع‌ حاوي‌ نكات‌ عاليۀ كلّيّۀ عامّه‌ايست‌ كه‌ دربارۀ هر عاشق‌ صادقي‌ صدق‌ مي‌كند. و مخصوصاً راجع‌ به‌ عشق‌ به‌ خداوند متعال‌، بطور شگفت‌ انگيزي‌ از اسرار سلوك‌إلي‌الله‌ و وصول‌ إلي‌ الله‌ و فناي‌ در ذات‌ اقدس‌ وي‌ پرده‌ برمي‌دارد، و سرّ اعظم‌ حجابهاي‌ معنوي‌ را روشن‌ مي‌سازد، و دقيق‌ترين‌ طرق‌ مُوصلۀ به‌ مقام‌ اقدس‌ و حضرت‌ مقدّسش‌ را ارائه‌ مي‌دهد.

قيس‌ بن‌ مُلوّح‌ كه‌ نزد عامّه‌ به‌ مجنون‌ نام‌گذاري‌ شده‌ است‌ مي‌گويد:

تَمَنَّيْتُ مِنْ لَيْلَي‌ عَلَي‌ الْبُعْدِ نَظْرَة        ً لِيُطْفَي‌ جَوًي‌ بَيْنَ الْحَشا وَ الاضالِعِ

صفجه 121

من‌ آرزو كردم‌ فقط‌ يك‌ بار، آنهم‌ فقط‌ از مكان‌ دور و بعيدي‌ به‌ ليلي‌ نظر اندازم‌ و وي‌ را ببينم‌. چرا اين‌ تمنّا و آرزو را نمودم‌؟ براي‌ آنكه‌ آتشها و حرارتهائي‌ كه‌ در اثر فراق‌ ليلي‌ تمام‌ اعضاء درون‌ شكم‌ مرا و اجزاء سينۀ مرا فراگرفته‌ بود، و پيوسته‌ در التهاب‌ آن‌ مي‌سوختم‌ و مي‌گداختم‌ و ذوب‌ مي‌گرديدم‌؛ خاموش‌ شود و قدري‌ تسكين‌ يابد و آرامشي‌ پيدا كنم‌.

فَقالَتْ نِسآءُ الْحَيِّ تَطْمَعُ أنْ تَرَي        ‌ بِعَيْنَيْكَ لَيْلَي‌ مُتْ بِدآءِ الْمَطامِعِ

رفتم‌ در قبيله‌ ليلي‌ براي‌ تحصيل‌مطلوبم‌ و يافتن‌مرادم‌ و بدست‌آوردن‌ مقصودم‌. چون‌ از زنهاي‌ قبيله ليلي‌، مكان‌ ومحلّ او را جويا شدم‌، ناگهان‌ چنان‌ آب‌ سردي‌ برسرم‌ ريختند كه‌ مرا خشك‌ زده‌، متحيّر و مبهوت‌ در روي‌ زمين‌ ميخكوب‌ كردند.

آنها به‌ من‌ گفتند: اصلاً تو چه‌ مي‌گوئي‌؟! چرا نمرده‌ بودي‌ زودتر از اين‌، تا اين‌ تمنّا را نموده‌ باشي‌؟! سزاوار بود ـ و حقّ بود اين‌ سزاوار بودن‌ ـ كه‌ تو قبل‌ از اين‌ بجهت‌ درد اين‌ مطامعت‌ مرده‌ بودي‌ و به‌ چنين‌ خيال‌ و آرزو و پندار، بدين‌ مقام‌ مقدّسِ عشق‌ ليلي‌ گام‌ نمي‌نهادي‌! تو مي‌خواهي‌ بوسيلۀ اين‌ دو چشم‌ بزهكارت‌ و با اين‌ دو ديدۀ هوس‌باز و هوس‌بارت‌ ليلي‌ را نظر كني‌؟!

وَ كَيْفَ تَرَي‌ لَيْلَي‌ بِعَيْنٍ تَرَي‌ بِها         سِواها وَ ما طَهَّرْتَها بِالْمَدامِعِ

تو چگونه‌ قدرت‌ آنرا داري‌ كه‌ ليلي‌ را ببيني‌ با چشماني‌ كه‌ با آن‌، به‌ غير او نظر افكنده‌اي‌؛ و آن‌ چشمان‌ را با اشك‌ و سوز و آهِ نظر به‌ غير ليلي‌، تطهير ننموده‌اي‌؟! آري‌! اين‌ ديدگان‌ ناظر به‌ ماسواي‌ ليلي‌ قابليّت‌ نظر به‌ وي‌ را ندارد، و توان‌ و قدرت‌ و كشش‌ ديدار او را ندارد، و الاّ به‌ يك‌ نظره‌، جمال‌ ليلي‌ او را كور مي‌نمايد و بنياد هستيش‌ را درهم‌ مي‌كوبد و خاكسترش‌ را به‌ باد فنا پخش‌

صفجه 122

 مي‌سازد. چون‌ نظر به‌ جُز او انداخته‌اي‌، بايد آنقدر از آن‌ اشتباه‌ و خطا گريه‌ كني‌ تا مجاري‌ ديدگانت‌ با اشك‌ روانت‌ پاك‌ گردد و شستشو شود؛ و اين‌ گريۀ پاك‌ كننده‌، و اين‌ سوز و نياز و آه‌ و ناله‌، در حكم‌ صيقل‌ براي‌ ديدگانت‌ قرار گيرد.

وَ تَلْتَذُّ مِنْها بِالْحَديثِ وَ قَدْ جَرَي‌         حَديثُ سِواها في‌ خُروقِ الْمَسامِعِ 31

تو مي‌خواهي‌ از شب‌ نشيني‌ و منادمت‌ و مسامرت‌ و گفتگوي‌ با ليلي‌ لذّت‌ ببري‌، و با مكالمت‌ و محاضرت‌ با وي‌ و با الفاظ‌ شيرين‌ و عبارات‌ دلنشين‌ و لطائف‌ نمكين‌ او غرق‌ در ابتهاج‌ و سرور گردي‌؛ در حالتيكه‌ سخن‌ غير ليلي‌ به‌ گوش‌ تو خورده‌ است‌، و كلام‌ جُز او چكّش‌ صماخ‌ را بر روي‌ سندان‌ استخوان‌ آن‌ كوبيده‌ است‌، و در راهها و طرق‌ ورود گفتگو، در گوشت‌ گفتار ماسواي‌ او طنين‌ افكنده‌ و امواج‌ آن‌ هنوز در آن‌ مجاري‌ جريان‌ دارد.

هر كس‌ بخواهد ليلي‌ را ببيند نمي‌تواند غير ليلي‌ را ببيند، و اگر بخواهد سخن‌ ليلي‌ را بشنود نمي‌تواند سخن‌ غير ليلي‌ را بشنود.

هركس‌ بخواهد به‌ شرف‌ لقاء و ديدار خدا مشرّف‌ گردد نمي‌تواند آنرا با

صفجه 123

صحبت‌ اغيار و دشمنان‌ خدا و مقاصد غير الهيّه‌ و منويّات‌ غير سبحانيّه‌ و آمال‌ دنيّه دنيويّه‌ جمع‌ نمايد. و به‌ حكم‌ امتناع‌ اجتماع‌ ضدّين‌ كه‌ مرجعش‌ به‌ اجتماع‌ نقيضين‌ مي‌باشد، تا آن‌ از ميان‌ نرود اين‌ پا در ميدان‌ نخواهد گذارد.

منظر دل‌ نيست‌ جاي‌ صحبت‌ اغيار             ديو چو بيرون‌ رود فرشته‌ در آيد 32

جَلَّ جَنابُ الْحَقِّ عَنْ أنْ يَكونَ شَريعَةً لِكُلِّ وارِدٍ

بوعليّ بن‌ سينا، «نَمَط‌ نهم‌» از «اشارات‌» خود را در مقامات‌ العارفين‌ قرار داده‌ است‌ و در اواخر آن‌ گويد:

« إشارَةٌ: جَلَّ جَنابُ الْحَقِّ عَنْ أنْ يَكونَ شَريعَةً لِكُلِّ وارِدٍ، أوْ يَطَّلِعَ عَلَيْهِ إلاّ واحِدًا بَعْدَ واحِدٍ. وَ لذَلِكَ فَإنَّ ما اشْتَمَلَ عَلَيْهِ هَذا الْفَنُّ ضُحْكَةٌ لِلْمُغَفَّلِ عِبْرَةٌ لِلْمُحَصِّلِ؛ فَمَنْ سَمِعَهُ فَاشْمَأَزَّ عَنْهُ فَلْيَتَّهِمْ نَفْسَهُ، لَعَلَّها

صفجه 124

لا تُناسِبُهُ؛ وَ كُلٌّ مُيَسَّرٌ لِما خُلِقَ لَهُ.» 33

«بزرگتر است‌ جناب‌ حقّ از اينكه‌ راه‌ و آبشخوار براي‌ هر شخص‌ واردي‌ قرار گيرد، و يا آنكه‌ بر وي‌ اطّلاع‌ حاصل‌ نمايد مگر يكنفر پس‌ از نفر دگر. و بدينجهت‌ مي‌باشد كه‌ آنچه‌ را كه‌ اين‌ فنّ بر آن‌ اشتمال‌ دارد، اسباب‌ مسخره‌ و خندۀ شخص‌ سفيه‌ و نافهم‌، و عبرت‌ براي‌ شخص‌ پي‌جو و فهيم‌ است‌. بنابراين‌، كسيكه‌ بر مطالب‌ آن‌ مطّلع‌ گردد، و اشمئزاز پيدا نمايد بايد خودش‌ را متّهم‌ كند، به‌ علّت‌ عدم‌ تناسب‌ نفس‌ وي‌ با اين‌ فنّ؛ هر كس‌ آسان‌ و موافق‌ است‌ با چيزي‌ كه‌ براي‌ آن‌ آفريده‌ شده‌ است‌ (هر كسي‌ را بهر كاري‌ ساختند).»

اشعار إبراهيم‌ بن‌ أدهم‌ دربارۀ محبّت‌ و عشق‌ به‌ خداوند

شيخ‌ بهاء الدّين‌ عامِلي‌ حكايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ در روايت‌ وارد است‌: إبراهيم‌ بن‌ أدهَم‌ در طواف‌ بود، جواني‌ أمرد را كه‌ موي‌ در صورت‌ نداشت‌ و زيباچهره‌ بود ديدار كرد. شروع‌ كرد به‌ نگاه‌ كردن‌ به‌ او و پس‌ از آن‌ روي‌ از وي‌ برگردانيد و در ميان‌ طواف‌ كنندگان‌ متواري‌ شد.

چون‌ به‌ خلوت‌ آمد، از علّت‌ اين‌ نگاه‌ سؤال‌ نمودند و به‌ او گفتند: ما تابه‌حال‌ از تو سابقه‌ نداشته‌ايم‌ كه‌ در سيماي‌ جوان‌ امردي‌ نظر كني‌!

گفت‌: او پسر من‌ است‌، و من‌ او را در خراسان‌ گذارده‌ بودم‌. چون‌ به‌ جواني‌ رسيد، از آنجا بيرون‌ شده‌ دنبال‌ من‌ مي‌گردد. من‌ ترسيدم‌ كه‌ وي‌ مرا از ذكر پروردگارم‌ باز بدارد و حذر كردم‌ كه‌ اگر او مرا بشناسد، من‌ با او انس‌ بگيرم‌. و سپس‌ إبراهيم‌ اين‌ اشعار را انشاد نمود:

هَجَرْتُ الْخَلْقَ طُرًّا في‌ هَواكا                                وَ أيْتَمْتُ الْعيالَ لِكَيْ أراكا (1)

صفجه 125

1 ـ من‌ در راه‌ ميل‌ و هواي‌ تو از جميع‌ خلائق‌ كناره‌ گرفتم‌؛ و براي‌ ديدار و لقاي‌ تو عيالم‌ را يتيم‌ نمودم‌.

2 ـ بنابراين‌، اگر تو دربارۀ محبّتت‌ مرا قطعه‌ قطعه‌ كني‌، ناله‌ و آه‌ دل‌ من‌ به‌

صفجه 126

سوي‌ غير تو بلند نمي‌شود.

* * *

3 ـ من‌ تقوي‌ را دوست‌ مي‌دارم‌ و نفس‌ من‌ غير آنرا مي‌پسندد، و من‌ با نفسم‌ در اين‌ باره‌ پيوسته‌ در كُشتي‌گيري‌ بسر مي‌بريم‌.

4 ـ بنابراين‌، يكروز آن‌ بر من‌ غالب‌ است‌ و يكروز من‌ او را رام‌ مي‌سازم‌؛ هر دوتاي‌ ما در مدّت‌ گذراندن‌ ايّام‌، يكدگر را به‌ خاك‌ درمي‌افكنيم‌.

بنابر آنچه‌ گفته‌ شد، ابيات‌ «هَجَرْتُ الْخَلْقَ طُرًّا في‌ هَواكا» از إبراهيم‌ أدهم‌ مي‌باشد و اينكه‌ در منابر به‌ حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ نسبت‌ مي‌دهند زبان‌ حال‌ است‌ نه‌ زبان‌ قال‌.

بيان‌ حال‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ در خلوت‌ با محبوب‌

عالي‌ترين‌ اسوه‌ و الگوي‌ فناي‌ در ذات‌ حقّ تعالي‌ آن‌ امام‌ معصوم‌ بود ـ روحي‌ و أرواحُ العالَمينَ فداه‌ ـ كه‌ نه‌ تنها در روز عاشورا از هرچه‌ بود گذشت‌، بلكه‌ نفس‌ مقدّسش‌ در راه‌ خدا اينطور بود. سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ در روز عاشورا سيّدالشّهداء نشد؛ قبلاً هم‌ همينطور بود، نفسش‌ اينگونه‌ بود. روز عاشورا روز تجلّي‌ و ظهور بود، روز انكشاف‌ بود كه‌ بر اهل‌ عوالم‌ و خلائق‌ روشن‌ كرد آنچه‌ را كه‌ بايد روشن‌ نمايد.

چه‌ خوب‌ ناصر الدّين‌ شاه‌ قاجار در اين‌ باره‌ سروده‌ است‌:

مورّخ‌ و دانشمند معاصر جناب‌ حجّة‌ الإسلام‌ حاج‌ شيخ‌ محمّد شريف‌ رازي‌ أمدّ الله‌ في‌ عمره‌ الشّريف‌ كه‌ حقير سابقه ارادت‌ و اخلاص‌ پنجاه‌ ساله‌ با حضرتش‌ دارم‌، دربارۀ تشرّف‌ او به‌ حرم‌ مبارك‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ مي‌گويد اشعاري‌ كه‌ اكثر اهل‌ منبر بدان‌ متوسّل‌ مي‌شوند، سروده‌ اوست‌ در هنگام‌ دخول‌ به‌ حائر شريف‌ كه‌ بَداهةً تقديم‌ نموده‌ است‌:

پس‌ صيحه‌اي‌ زده‌ بي‌هوش‌ مي‌گردد. او را به‌ هوش‌ مي‌آورند و اين‌ اشعار را سروده‌ و مي‌گريد:

تا آخر قصيده‌اش‌. 36

عظمت‌ اوج‌ عرفاني‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌، بيان‌ وَ هُوَ بِالافُقِ الاعْلَي‌' ميباشد

اين‌ شاعران‌ قصيده‌ سرا خواسته‌اند همان‌ حالت‌ «لي‌ مع‌ الله‌» حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ را بيان‌ كنند؛ در آن‌ حالات‌ خوش‌ و اوقات‌ عظيمه‌ كه‌ نه‌ فرشتۀ مقرّبي‌ و نه‌ پيامبر مرسلي‌ را گنجايش‌ آن‌ مقام‌، و تحمّل‌ و تاب‌ آن‌ رموز

صفجه 129

عاليۀ عرفاني‌ تا آن‌ سرحدّ نبوده‌ است‌.

ببينيد: حجّة‌ الإسلام‌ تبريزي‌ شيخ‌ محمّد تقي‌ نيّر، چگونه‌ با تعابير حسنه‌ و اشارتهاي‌ بديعه‌ و لطائف‌ مليحۀ خود مي‌خواهد گوشه‌اي‌ از حالات‌ آن‌ امام‌ هُمام‌ و سرور و پيشواي‌ از خود برون‌ آمدگان‌ و به‌ محبوب‌ پيوستگان‌ را براي‌ ما روشن‌ كند. وي‌ در بيان‌ حال‌ آن‌ يكّه‌تاز ميدان‌ عشق‌ سرمدي‌ و محبوب‌ ازلي‌ و مقصود و مراد سرمدي‌، اينطور شرح‌ مي‌دهد:

بأَبِي‌ أَنْتَ وَ أُمِّي‌ وَ نَفْسِي‌ يَا أَبَا عَبْدِاللَهِ؛ أَشْهَدُ لَقَدِ اقْشَعَرَّتْ لِدِمَآئِكُمْ أَظِلَّةُ الْعَرْشِ مَعَ أَظِلَّةِ الْخَلَآئِقِ، وَ بَكَتْكُمُ السَّمَآءُ وَ الارْضُ وَ سُكَّانُ الْجِنَانِ وَ الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ، صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْكَ عَدَدَ مَا فِي‌ عِلْمِ اللَهِ. 38

«پدرم‌ و مادرم‌ و جانم‌ فدايت‌ گردد اي‌ أبا عبدالله‌! سوگند به‌ خدا كه‌ تحقيقاً براي‌ خونهاي‌ شما اشباح‌ عرش‌ خدا با اشباح‌ خلائق‌ به‌ لرزه‌ افتادند. و براي‌ خاطر شما آسمان‌ و زمين‌ و ساكنان‌ بهشت‌ و خشكي‌ و دريا گريستند. صلوات‌ خدا بر تو باد به‌ تعداد آنچه‌ در علم‌ خدا وجود دارد.»

از اين‌ فقرۀ زيارت‌ استفاده‌ مي‌شود كه‌ اشباح‌ عرش‌ و اشباح‌ خلائق‌ تاب‌ و تحمّل‌ كشيدن‌ آن‌ واقعه‌ را نداشتند كه‌ به‌ لرزه‌ درآمدند، و همچنين‌ آسمان‌ و زمين‌ و بهشتيان‌ و صحرا و دريا تاب‌ آنرا نداشتند كه‌ به‌ گريه‌ افتادند. پس‌ به‌ تعداد مخلوقاتي‌ كه‌ در علم‌ خداوند وجود دارد بر تو سلام‌ و صلوات‌ باد؛ كه‌ همه‌ اظهار عجز به‌ درگاه‌ تو نموده‌ و در تحيّر و تحسّر غوطه‌ور شدند.