کشتن خا لد ما لک بن نو یره را

بردار اي‌ عمر‌، اشتباه‌ فهميده‌ و خطا نموده‌ است‌‌. زبانت‌ را از انتقاد دربارۀ خالد باز دار»‌. عمر گفت‌: اينك‌ كه‌ او را نمي‌كشي‌‌، پس‌ او را از اين‌ سمت‌ رياست‌ لشگر معزول‌ كن‌ ‌!أبوبكر گفت‌: لَا‌، يَا عُمَرُ‌، لَمْ‌.كُنْ لاشِيمَ سَيْفًا سَلَّهُ عَلَي‌ الْكَافِرِينَ‌. «نه‌‌، من‌ وي‌ را عزل‌ نمي‌كنم‌ و هيچگاه‌ من‌ مردي‌ نيستم‌ كه‌ شمشيري‌ را كه‌ خداوند بر روي‌ كافران‌ برهنه‌ كرده‌ و كشيده‌ است‌ در غلاف‌ نمايم‌»‌.

چون‌ خالد از سفر بازگشت‌ داخل‌ مسجد شد و لباسي‌ بر تن‌ داشت‌ كه‌ رنگ‌ زنگ‌ آهن‌ پوشيده‌ شده‌ بود‌. و بر عمامۀ خود سه‌ چوبۀ تير فرو كرده‌ بود‌. عمر از جا برخاست‌ و تيرها را از عمامه‌اش‌ كشيد و شكست‌ و گفت‌: أرِيَاءُ؟ قَتَلْتَ امْرَءًا مُسْلِمًا ثُمَّ نَزَوْتَ عَلَي‌ امْرَأتِهِ ‌!وَاللهِ لارْجُمَنَّكَ بِأحْجَارِكَ‌. «آيا خودنمائي‌ و ريا ميكني‌ ‌!مرد مسلماني‌ را كشته‌اي‌ و سپس‌ بر زنش‌ جهيدي‌ ‌!قسم‌ به‌ خدا تو را سنگسار ميكنم‌»‌. و خالد چيزي‌ نمي‌گفت‌ و چنين‌ مي‌پنداشت‌ كه‌ أبوبكر هم‌ با عمر هم‌ عقيده‌ است‌‌. چون‌ خالد با أبوبكر خلوت‌ كرد و أبوبكر او را معذور دانست‌ و از نزد وي‌ بيرون‌ آمد رو كرد به‌ عمر و گفت‌: هَلُمَّ إلَيَّ يابْنَ اُمَّ شَمْلَةَ‌. «بيا بسوي‌ من‌ تا ببينم‌ چه‌ قدرت‌ داري‌ اي‌ پسر زن‌ فقير و خرقه‌پوش‌» ‌!و اين‌ جسارتي‌ بود كه‌ به‌ عمر كرد‌.

ميكند و در اينصورت‌ او بيعت‌ نمي‌كند مگر آنكه‌ كشته‌ شود‌، و كشته‌ نمي‌شود مگر آنكه‌ تمام‌ فرزندان‌ او و اهل‌ بيت‌ او با وي‌ كشته‌ گردند‌، و آنها هم‌ كشته‌ نمي‌گردند مگر آنكه‌ تمام‌ قبيلۀ خزرج‌ كشته‌ شوند‌، و قبيلۀ خزرج‌ نيز كشته‌ نمي‌شوند مگر آنكه‌ با آنها تمام‌ قبيلۀ أوس‌ كشته‌ شوند (زيرا هر دو از انصارند در قبال‌ مهاجرين‌) و قبيلۀ أوْس‌ و خَزْرج‌ هم‌ كشته‌ نمي‌شوند مگر آنكه‌ يمن‌ با آنها كشته‌ شوند‌. بنابراين‌ با اصرار خود بر بيعت‌ او‌، امر خودتان‌ را كه‌ پا گرفته‌ و محكم‌ شده‌ و تمام‌ شده‌ است‌ خراب‌ ننمائيد‌. آنها نصيحت‌ قيس‌ بن‌ سعد بن‌ عباده‌ را شنيدند و پذيرفتند و ديگر متعرّض‌ سَعْد نشدند‌.

وليكن‌ سَعْدبن‌ عُباده‌ از مدينه‌ بيرون‌ رفت‌ و ديگر در آنجا نماند و به‌ شام‌ سفر كرد و در قُراء غسّان‌ كه‌ از نواحي‌ دمشق‌ بود وارد شد و غسّان‌ از عشيره‌ و طائفۀ سعد بودند‌. بيرون‌ رفتن‌ سعد نيز براي‌ اطرافيان‌ خلافت‌ مسأله‌انگيز بود و بالاخصّ با مخالفت‌ و عدم‌ بيعت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ و جميع‌ بني‌ هاشم‌ و بسياري‌ از انصار و سرشناسان‌ از مهاجرين‌‌، ايجاد نگراني‌ كرده‌ بود‌. خالدبن‌ وليد در آن‌ هنگام‌ در شام‌ بود و در تيراندازي‌ مشهور‌، در شام‌ با يك‌ نفر ديگر از قريش‌ كه‌ او نيز در تيراندازي‌ مهارت‌ تام‌ داشت‌ به‌ جهت‌ امتناع‌ سَعْدبن‌ عباده‌ از بيعت‌ با قريش‌ با يكديگر همدست‌ و همداستان‌ شده‌ شبي‌ در سياهي‌ آن‌ شب‌‌، خود را در بين‌ درختي‌ و شاخه‌هاي‌ انگور مختفي‌ نموده‌ و در كمين‌ نشستند‌. چون‌ سعد بن‌ عباده‌ در مسير خود از آنجا ميگذشت‌ دو تير به‌ جانب‌ او افكندند و دو بيت‌ شعر سرودند و آن‌ دو بيت‌ را نسبت‌ به‌ جنّ دادند‌:

نَحْنُ قَتَلْنَا سَيِّدَ الْخَزْرَجِ سَعْدَبْنَ عُبَادَةٌ                         وَ رَمَيْنَاهُ بِسَهْمَيْنِ فَلَمْ نُخْطِ فُؤادَهْ

«ما سيّد خزرج‌: سعدبن‌ عباده‌ را كشتيم‌‌، به‌ او دو عدد تير پرتاب‌ كرديم‌ و در نشانه‌گيري‌ به‌ قلبش‌ خطا ننموديم‌»‌.

شبي‌ در مدينه‌ از درون‌ چاهي‌ اين‌ شعر را خواندند و مردم‌ پنداشتند كه‌ اين‌ ابيات‌ از جنّ است‌ و آنها وي‌ را كشته‌اند‌.

خوش خدمتي خالد به خلفاي اول و دوم

عمر در وقت‌ خلافت‌ خود كه‌ بر اريكۀ

قدرت‌ تكيه‌ زده‌ بود روزي‌ در بعضي‌ از باغهاي‌ مدينه‌ خالدبن‌ وليد را ديد و گفت‌: اي‌ خالد‌، تو مالك‌ بن‌ نُوَيره‌ را كشته‌اي‌‌. خالد گفت‌: يَا أَمِيرَ الْمُؤمِنِينَ إنْ كُنْتُ قَتَلْتُ مَالِكَ بْنَ نُوَيْرَةَ لِهَنَاتٍ كَانَتْ بَيْنِي‌ وَ بَيْنَهُ فَقَدْ قَتَلْتُ لَكُمْ سَعْدَ بْنَ عُبَادَةَ لِهَنَاتٍ كَانَتْ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَهُ‌. «اي‌ أمير مؤمنان‌ ‌!من‌ اگر مالك‌ بن‌ نويره‌ را به‌ جهت‌ سوابق‌ سوء و شرّي‌ كه‌ بين‌ من‌ و او بود كشته‌ام‌‌، ولي‌ به‌ عوض‌ آن‌ سَعْدبن‌ عُباده‌ را به‌ جهت‌ سوابق‌ سوء و شرّي‌ كه‌ بين‌ شما و او بود نيز كشته‌ام‌»‌.

عمر از اين‌ كلام‌ بسيار خوشحال‌ شد و بوجد و سرور آمد و برخاست‌ و حالد را به‌ سينۀ خود چسبانيد و در آغوش‌ گرفت‌ و به‌ او گفت‌: أَنْتَ سَيْفُ اللهِ وَ سَيْفُ رَسُولِهِ‌. «تو شمشير خدا هستي‌ و شمشير رسول‌ خدا هستي‌»‌.

و ديگر عمر متعرّض‌ خالد نشد‌، زيرا اينك‌ دانست‌: قاتل‌ سعد بن‌ عباده‌‌، خالد بوده‌ است‌ و خون‌ مالك‌ را در إزاي‌ خون‌ سَعد بن‌ عباده‌ گرفت‌ و از جرم‌ و خطاي‌ خالد در گذشت‌ با آنكه‌ در دوران‌ خلافتِ ابوبكر سوگند ياد كرده‌ بود كه‌ اگر من‌ متصدّي‌ و متولّي‌ امر مسلمين‌ شوم‌ تو را به‌ پاس‌ خون‌ مالك‌ قصاص‌ ميكنم‌: وَاللَهِ لَئِنْ وُلِّيتُ الامْرَ لَاقيِّدَنَّكَ بِهِ ‌! و عليهذا از آنچه‌ بيان‌ شد معلوم‌ شد كه‌: نه‌ تنها عمر از مالك‌ بن‌ نويره‌ دفاع‌ نكرده‌ است‌ بلكه‌ خود نيز در خون‌ او شريك‌ بوده‌ است‌‌. زيرا در ايام‌ اقتدار‌، همانند ابوبكر‌، از قصاص‌ خالد به‌ جهت‌ منافع‌ دنيويّۀ خود اعراض‌ كرد‌.[36]

جنگ‌ جمل‌ و صِفّين‌ و نهروان‌‌، با ايشان‌ كارزار فرمود‌. و جريان‌ واقعه‌ بعينها همانطور شد كه‌ خبر داده‌ بود‌.[39]

و چون‌ طلحه‌ و زبير بعد از بيعت‌ با آنحضرت‌ از او استيذان‌ خروج‌ از مدينه‌ و رفتن‌ براي‌ عمره‌ را كردند به‌ آنها گفت‌: وَاللهِ مَا تُريدَانِ الْعُمْرَةَ وَ إنَّمَا تُريدَانِ الْبَصْرَةَ‌. «سوگند به‌ خدا شما قصد عمره‌ را نداريد و فقط‌ قصد حركت‌ بسوي‌ شهر بصره‌ را داريد»‌. و همينطور هم‌ شد‌.[40]

و آنحضرت‌ به‌ ابن‌ عبّاس‌ كه‌ اخبار اسيتذان‌ آنها را به‌ أميرالمؤمنين‌ ميداد گفت‌: إنَّني‌ أذِنْتُ لَهُمَا مَعَ عِلْمِي‌ بِمَا قَدِانْطَوَيا عَلَيْهِ مِنَ الْغَدْرِ وَاسْتَظْهَرْتُ بِاللَهِ عَلَيْهِمَا إنَّ اللَهَ تَعَالَي‌ سَيَرُدُّ كَيْدَهُمَا وَ يَظْفَرُنِي‌ بِهِمَا‌. «من‌ به‌ آن‌ دو نفر اذن‌ سفر دادم‌ با آنكه‌ ميدانم‌ آنچه‌ را كه‌ از مكر و خدعه‌ در دل‌ خود پنهان‌ دارند وليكن‌ من‌ براي‌ غلبۀ بر آنها اعتماد و اتّكاء به‌ خدا ميكنم‌ و او را پشت‌ و پشتيبان‌ خود قرار ميدهم‌ و البتّه‌ خداوند تعالي‌ بزودي‌ كيد آنها را به‌ خودشان‌ بر ميگرداند و مرا بر آن‌ دو نفر پيروزي‌ و ظفر مي‌بخشد»‌. و همينطور هم‌ شد[41].

ابن‌ شهرآشوب بعد از روايت اوّل‌ كه فرمود‌: وَ إنَّمَا تُرِيدَانِ الْبَصَرَةَ گويد‌: و در روايتي‌ وارد شده‌ است‌ كه‌ فرمود‌: إِنَّمَا تُرِيدَانِ الْفِتْنَتَ ‌. «فقط‌ قصد شما فتنه‌انگيزي‌ است‌»‌. و نيز فرمود‌: لَقَدْ دَخَلَا بِوَجْهٍ فَاجِرٍ وَ خَرَجَا بِوَجْهٍ غَادِرٍ‌، وَ لَا أَلْقَاهُمَا إلَّا فِي‌ كَتيبَةٍ‌، وَ أخْلَقُ بِهِمَا أَنْ يُقْتَلَا‌. «اين‌ دو نفر در تحت‌ بيعت‌ و امامت‌ من‌ در آمدند با چهرۀ فسق‌ و جنايت‌‌، و خارج‌ شدند از بيعت‌ و امامت‌ من‌ با چهرۀ مكر و خيانت‌‌، و من‌ ديگر آنها را نمي‌بينم‌ مگر با لشگري‌ كه‌ جمع‌ كرده‌ و به‌ من‌ حمله‌ مي‌آورند و سزاوارترين‌ و شايسته‌ترين‌ امر دربارۀ آنها اينستكه‌ كشته‌ شوند»‌.

نفر گفتند‌: وَ لَقَدْ أُنْبِئْتُ بِأَمْرِكُمَا وَ اُريتُ مَصَارِعَكُمَا‌. فَانْطَلَقَا وَ هُوَ يَقُولُ‌، وُ هُمَا يَسْمَعَانِ‌: فَمَنْ نَكَثَ فَإِنَّمَا يَنْكُثُ عَلَي‌ نَفْسِهِ‌.[42]و[43] «سوگند به‌ خدا كه‌ عاقبت‌ امر شما به‌ من‌ خبر داده‌ شده‌ است‌ و محلّ كشته‌ شدن‌ و بر زمين‌ خوردن‌ شما به‌ من‌ نشان‌ داده‌ شده‌ است‌‌. وليكن‌ طلحه‌ و زبير اعتنائي‌ ننموده‌ و به‌ راه‌ افتادند‌، و در حاليكه‌ مي‌شنيدند حضرت‌ اين‌ آيۀ قرآن‌ را براي‌ آنها تلاوت‌ مي‌نمود‌: بنابراين‌ هر كس‌ كه‌ عهد خود را بشكند اين‌ نقض‌ عهد را بر نفس‌ خود وارد كرده‌است‌»‌.

و مجلسي‌ ـ رضوان‌ الله‌ عليه‌ ـ از «مناقب‌» از ابن‌ عبّاس‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌: آنحضرت‌ در روز جنگ‌ جمل‌ گفتند‌: لَنَظْهَرَنَّ عَلَي‌ هَذِهِ الْفِرْقَةِ وَلَنَقْتُلَنَّ هَذَيْنِ الرَّجُلَيْنُ‌. و في‌ رواية‌: لَتَفْتَحُنُّ الْبَصْرَةَ وَ لَيَأتِنَنَّكُمْ الْيَومَ مِنَ الْكُوفَةِ ثَمَانِيَةُ آلافٍ وَ بِضْعُ وَ ثَلاثُونَ رَجُلاً‌. فكان‌ كما قال‌‌. و في‌ رواية‌: سِتَّةُ آلافِ وَ خَمْسَةٌ وَ سِتُّونَ‌.[44] «البتّه‌ ما بر اين‌ دسته‌ غلبه‌ خواهيم‌ كرد و البتّه‌ اين‌ دو مرد را خواهيم‌ كشت‌ و در روايتي‌ است‌ كه‌: البتّه‌ شما شهر بصره‌ را فتح‌ خواهيد كرد و البتّه‌ امروز از جانب‌ كوفه‌ بسوي‌ شما هشت‌ هزار و سي‌ و أندي‌ مرد خواهد آمد و همينطور شد كه‌ گفته‌ بود‌، و در روايتي‌ است‌ كه‌: شش‌ هزار و شصت‌ و پنج‌ مرد خواهد آمد»‌.

اخبار آن حضرت به اويس قرني و آمدن هزار مرد از كوفه

شيخ‌ مفيد ميگويد‌: در جنگ‌ صفّين‌ چون‌ حضرت‌ در ذي‌ قار براي‌ اخذ بيعت‌ نشسته‌ بود گفت‌: يَأْتِيكُمْ مِنْ قِبَلِ الْكُوفَةِ أَلْفُ رَجُلٍ لَا يَزيدونَ رَجُلاً وَ لَا يَنْقُصُونَ رَجُلاً يُبَايِعُونِي‌ عَلَي‌ الْمَوْتِ‌. «از جانب‌ كوفه‌ اينك‌ هزار مرد مي‌آيند نه‌ يكنفر كمتر و نه‌ يكنفر بيشتر‌، و همگي‌ با من‌ براي‌ مردن‌ و شهادت‌ در راه‌ خدا بيعت‌ مي‌كنند»‌.

بود كه‌ بايد قوم‌ را سرشماري‌ كنم‌‌، اين‌ غُصّه‌ و همّ من‌ ادامه‌ داشت‌ تا اوايل‌ آن‌ جمعيّت‌ آمدند و من‌ شروع‌ نمودم‌ به‌ شمارش‌ آنها‌، و يكايك‌ را با دقّت‌ شمردم‌ نهصد و نود و نه‌ مرد بود و ديگر آمدن‌ آنها منقطع‌ شد و كسي‌ نيامد‌. با خود گفتم‌: إِنَّا لِلَّهِ وَ إِنَّا إِلَيْهِ رَ 'جِعُونَ ‌، علي‌ چه‌ انگيزه‌اي‌ داشت‌ كه‌ اينطور بگويد و واقع‌ نشود؟

در اين‌ ميان‌ كه‌ در حيرت‌ و تفكّر غوطه‌ ميخوردم‌ ناگهان‌ مردي‌ را ديدم‌ كه‌ از دور به‌ سمت‌ ما مي‌آيد‌. آمد تا نزديك‌ شد ديديم‌ مردي‌ است‌ پياده‌‌، وبر تنش‌ قبائي‌ است‌ پشمينه‌‌، و با اوست‌ شمشير او و سپر او و ظرف‌ كوچك‌ چرمينه‌‌. يكسر بسوي‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ رفت‌ و گفت‌: اُمْدُدْ يَدَكَ اُبَايِعْكَ‌. «دستت‌ را جلو بياور تا با تو بيعت‌ كنم‌»‌.

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ فرمود‌: عَلَي‌ مَ تُبَايِعُني‌‌. «بر چه‌ چيز با من‌ بيعت‌ ميكني‌» !

گفت‌: عَلَي‌ السَّمْعِ وَالطَّاعَةِ وَالْقِتَالِ بَيْنَ يَدَيْكَ حَتَّي‌ أمُوتَ أوْ يَفْتَحَ اللهُ عَلَيْكَ‌. «بيعت‌ ميكنم‌ كه‌ گوش‌ بر فرمان‌ تو دهم‌ و بر آنكه‌ فرمانت‌ را اطاعت‌ كنم‌ و بر آنكه‌ در برابر تو جنگ‌ و كارزار كنم‌ تا آنكه‌ بميرم‌ و يا اينكه‌ خداوند فتح‌ و نصرت‌ را نصيب‌ تو فرمايد»‌.

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ فرمود‌: اسمت‌ چيست‌؟ گفت‌: اُويْس‌‌. حضرت‌ فرمود‌: أنْتَ أُوَيْسُ الْقَرَنِيُّ‌. «تو اُوَيس‌ قرني‌ ميباشي‌»؟ گفت‌: آري‌‌.

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ فرمود‌: اللَهُ أَكْبَرُ‌، أخْبَرَنِي‌ حَبِيِي‌ رَسُولُ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ وَءَالِهِ وَسَلَّمَ‌: أَنِّي‌ اُدْرِكُ رَجُلاً مِنْ أُمَّتِهِ يُقَالُ لَهُ‌: أُوَيْسُ الْقَرَنِيُّ‌، يَكُونُ مِنْ حِزْبِ اللهِ وَ رَسُولِهِ‌، يَمُوتُ عَلَي‌ الشَّهَادَةِ‌، يَدْخُلُ فِي‌ شَفَاعَتِهِ مِثْلُ رَبِيعَةَ وَ مُضَرَ‌، اللهُ أكْبَرُ‌. «حبيب‌ من‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ به‌ من‌ خبر داده‌ است‌ كه‌ من‌ در مي‌يابم‌ و ادراك‌ مي‌نمايم‌ مردي‌ را از امّت‌ او كه‌ به‌ او اُوَيْس‌ قَرَني‌ گفته‌ ميشود و او از حزب‌ خدا و رسول‌ اوست‌‌. مرگش‌ به‌ صورت‌ شهادت‌ است‌ و او به‌ مقدار كثرت‌ أفراد دو قبيلۀ رَبيعه‌ و مُضَر از مردم‌ شفاعت‌ ميكند»‌.

«سوگند به‌ خدا غصّه‌ام‌ رفت‌»‌.

و نيز شيخ‌ مفيد گويد‌: از قبيل‌ إخبار به‌ غيب‌ حضرت‌ است‌ گفتارش‌ در وقتي‌ كه‌ اهل‌ شام‌ قرآن‌‌ها را بر سر نيزه‌ بلند كرده‌ بودند و جمعي‌ از اصحاب‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ شكّ افتاده‌ بودند و اصرار بر مصالحه‌ و مسالمت‌ داشتند و او را به‌ صلح‌ و ترك‌ منازعه‌ ميخواندند‌: وَيْلَكُمْ‌، إنَّ هَذِهِ خَدِيعَةٌ وَ مَا يُرِيدُ الْقَوْمُ الْقُرْءَانَ لاِنَّهُمْ لَيْسُوا بِأهْلِ قُرْءَانٍ‌، فَاتَّقُوا اللهَ وَ امْضُوا عَلَي‌ بَصَائِرِكُمْ فِي‌ قِتَالِهِمْ‌، فَإنْ لَمْ تَفْعَلُوا تَفَرَّقَتْ بِكُمْ السُّبُلُ وَ نَدِمْتُمْ حَيْثُ لَاتَنْفَعُكُمُ النَّدَامَةُ‌. «اي‌ واي‌ بر شما ‌!اين‌ قرآن‌ بر سر نيزه‌ افراشتن‌ و آن‌ را حَكَم‌ قرار دادن‌‌، خدعه‌ و مكري‌ است‌ كه‌ نموده‌اند ‌!اين‌ گروه‌ قرآن‌ را نمي‌خواهند زيرا كه‌ اهل‌ قرآن‌ نيستند‌. فعليهذا از خداي‌ بپرهيزيد و بر همان‌ بينائي‌ دل‌ و چشم‌ بصيرتتان‌‌، در كارزار با آنها پيش‌ برويد و بر همان‌ نهج‌ قويم‌ و متين‌ استوار باشيد‌. و اگر احياناً دست‌ از جنگ‌ برداريد راههاي‌ مختلف‌‌، شما را در پرۀ افتراق‌ و جدائي‌ مي‌افكند و از كردۀ خود چنان‌ پشيمان‌ ميشويد كه‌ پشيماني‌ براي‌ شما سودي‌ ندارد»‌.

گفت‌ ‌: لَوْ لَا أَنّي‌ أَخَافُ أَنْ تَتَّكِلوُا وَ تَتْرُكُوا الْعَمَلَ لَاخْبَرْتُكُمْ بِمَا قَضَاهُ عَلَي‌ لِسانِ نَبِيِّهِ عَلَيْهِ السَّلَامُ فِيمَنْ قَاتَلَ هَؤْلَاءِ الْقَوْمَ مُسْتَبْصِرًا بِضَلَالَتِهِمو‌، وَ إنَّ فِيهِمْ لَرَجُلاً مَوْذُونَ[47] الْيَدِ‌، لَهُ ثَدْيٌ كَثَدْيِ الْمَرْأَةِ‌، وَ هُمْ شَرُّ الْخَلْقِ وَالْخَلِيقَةِ‌، وَ قَاتِلُهُمْ أَقْرَبُ خَلْقِ اللَهِ إلَي‌ اللَهِ وَسِيلَةً‌.[48]

شكل‌ پستاني‌ در كنار سينۀ او بوده‌ است‌) در ميان‌ قوم‌ معروف‌ نبوده‌ است‌‌. چون‌ خوارج‌ كشته‌ شدند أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ شروع‌ كرد براي‌ پيدا كردن‌ و يافتن‌ او در ميان‌ كشتگان‌ گردش‌ كردن‌ و تفحّص‌ نمودن‌ و ميگفت‌: وَاللهِ مَا كَذَبْتُ وَ لَا كُذِبْتُ‌. «بخدا قسم‌ نه‌ من‌ دروغ‌ ميگويم‌ و نه‌ به‌ من‌ دروغ‌ گفته‌ شده‌ است‌»‌. تا آنكه‌ وي‌ را در ميان‌ كشتگان‌ يافت‌ در حاليكه‌ پيراهنش‌ شكاف‌ خورده‌ بود و بر كتفش‌ غُدّه‌اي‌ از گوشت‌ روئيده‌ شده‌ بود مانند پستان‌ زن‌ و بر روي‌ آن‌ مقداري‌ مو روئيده‌ بود‌. چون‌ اين‌ غدّه‌ كشيده‌ ميشد كتفش‌ با آن‌ نيز كشيده‌ ميشد و چون‌ رها ميشد‌، كتفش‌ به‌ محلّ خود بر ميگشت‌‌. چون‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ اين‌ مرد را پيدا كرد تكبير گفت‌ و گفت‌: إنَّ هَذَا لَعِبْرَةٌ لِمَنِ اسْتَبْصَرَ‌.[50] «در جريان‌ اين‌ حادثه‌‌، عبرتي‌ است‌ براي‌ كسي‌ كه‌ دنبال‌ بينش‌ باشد و در پي‌ بصيرت‌ رود»‌.

مجلسي‌ گويد‌: ابن‌ أبي‌ الحديد روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌: جميع‌ سيره‌نويسان‌ متّفقاً گفته‌اند كه‌: چون‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ خوارج‌ را به‌ هلاكت‌ رسانيد با اهتمام‌ هر چه‌ بيشتري‌ براي‌ پيدا كردن‌ ذوالثُّديَّه‌ به‌ طلب‌ پرداخت‌ و پيوسته‌ كشتگان‌ را زير و رو ميكرد و نتوانست‌ او را بيابد و موجب‌ آزردگي‌ خاطرش‌ شد و ميگفت‌:

وَاللهِ مَا كَذَبْتُ وَ لَا كُذِبْتُ‌. بگرديد و كنكاش‌ كنيد و او را پيدا كنيد‌. قسم‌ به‌ خدادر ميان‌ كشته‌شدگان‌ است‌‌. بالاخره‌ او را يافت‌ و او مردي‌ بود ناقِصُ الْيَد گويا دست‌ او پستاني‌ بود در سينه‌اش‌ ( هُوَ رَجُلٌ مُخْدِجُ الْيَدِ كَأَنَّهَا ثَدْيٌ فِي‌ صَدْرِه‌)‌.[51]

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ آوردند‌. و او مردي‌ بود كه‌ بر روي‌ دو دستش‌ مثل‌ موهاي‌ درشت‌ سبيل‌ گربه[52]‌ موي‌ روئيده‌ بود‌. حضرت‌ صدا به‌ تكبير بلند كردند و مردم‌ هم‌ از سرور و بهجت‌ با آنحضرت‌ تكبير گفتند‌. [53]

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ شروع‌ كرد به‌ ندا در دادن‌: صَدَقَ اللَهُ وَ بَلَّغَ رَسُولُهُ‌. «خدا راست‌ گفت‌ و پيامبرش‌ تبليغ‌ نمود و مطلب‌ را رسانيد»‌. پيوسته‌ او اصحابش‌ اين‌ عبارات‌ را ميگفتند از عصر تا وقتي‌ كه‌ خورشيد غروب‌ كرد و يا نزديك‌ بود غروب‌ كند‌.[55]

و ابن‌ ديزيل‌ ايضاً روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌: چون‌ در جستجوي‌ مُخْدَج‌ به‌ قدري‌ كوشيدند كه‌ صبر علي‌ عليه‌ السّلام‌ لبريز شد دستور داد كه‌ بَغْلَة‌ (قاطر سواري‌) رسول‌ خدا را بياورند‌. بر آن‌ سوار شد و مردم‌ در پي‌ آن‌ روان‌ شدند‌، و از كشتگان‌ ميگذشت‌ و ميگفت‌: برگردانيد‌، و همراهان‌ يكايك‌ از كشتگان‌ را بر ميگرداندند تا آنكه‌ او را بيرون‌ كشيدند‌، و علي‌ عليه‌ السّلام‌ سجدۀ شكر بجاي‌ آورد‌.[56]

و بسياري‌ از مردم‌ روايت‌ كرده‌اند كه‌ چون‌ بغلۀ رسول‌ خدا را طلب‌ كرد گفت‌: إنَّهَا هَادِيَةٌ‌. «اين‌ قاطر ما را ميرساند»‌. حضرت‌ سوار شد و آن‌ بغله‌‌، علي‌ را آورد و او را بر سر مُخْدِج‌ متوقّف‌ كرد و آن‌ حضرت‌ از ميان‌ كشتگان‌ بسياري‌ او را بيرون‌ آوردند‌.[57]

‌ برادر أزْدي‌ من‌‌، آيا با خودت‌ آب‌ طهارت‌ داري‌؟‌!گفتم‌: آري‌‌، و آن‌ ظرف‌ آب‌ چرمي‌ را به‌ او دادم‌‌.

آنقدر حضرت‌ دور شد كه‌ از چشم‌ من‌ پنهان‌ شد‌. سپس‌ بازگشت‌ در حاليكه‌ تحصيل‌ طهارت‌ كرده‌ بود و با من‌ در زير سايۀ سپر نشست‌‌، كه‌ ناگهان‌ اسب‌ سواري‌ در جستجوي‌ او بود‌. من‌ گفتم‌: يا أميرالمؤمنين‌ اين‌ اسب‌ سوار شما را مي‌طلبد ‌!گفت‌: اشاره‌ كن‌ بيايد‌. من‌ اشاره‌ كردم‌ و آمد و گفت‌: قَدْ عَبَرالْقَوْمُ إلَيْهِمْ وَ قَدْ قَطَعُوا النَّهْرَ‌. «لشگريان‌ نهر را بريدند و فرقۀ نهروانيان‌ در آن‌ طرف‌ نهر قرار گرفتند»‌. أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: كَلَّا مَا عَبَرُوا‌. «ابداً اينطور نيست‌‌، از نهر عبور نكرده‌اند»‌. گفت‌: بَلَي‌ وَاللهِ لَقَدْ فَعَلُوا «آري‌‌، قسم‌ به‌ خدا كه‌ تحقيقاً از نهر عبور كردند»‌. حضرت‌ گفت‌: وَ إنَّهُ لَكَذ' لِكَ‌. «لشگر آنها همانطوري‌ است‌ كه‌ گفتم‌‌، عبور از نهر ننموده‌ است‌»‌. در اين‌ حال‌ يك‌ مرد ديگري‌ آمد و گفت‌: يَا أمِيرَالْمُؤمِنينَ قَدْ عََرَ الْقوْمَ‌. «اي‌ أميرمؤمنان‌‌، لشگريان‌ ازنهر گذشتند و عبور كردند»‌. حضرت‌ گفت‌: كَلَّا مَا عَبَرُوا‌. «أبداً چنين‌ نيست‌‌، عبور ننموده‌اند»‌.

گفت‌: سوگند به‌ خدا كه‌ من‌ اينك‌ در نزد تو نيامده‌ام‌ مگر آنكه‌ پرچم‌ها و لواهاي‌ لشگريان‌ و اثاثيّه‌ و اسباب‌ و ساز و برگ‌ آنها را با چشم‌ خودم‌ در آن‌ سوي‌ نهر ديدم‌‌. حضرت‌ گفت‌: وَ اللهِ مَا فَعَلُوا وَ إنَّهُ لَمَصْرَعُهُمْ وَ مُهَرَاقُ دِمائِهِمْ‌. «قسم‌ به‌ خدا كه‌ از نهر نگذشته‌اند و كشتارگاه‌ و محل‌ ريختن‌ خون‌ آنها و بر زمين‌ افتادن‌ آنها اين‌ طرف‌ نهر است‌»‌.

مؤاخذه‌ و سؤال‌ كني‌: اگر من‌ يافتم‌ آن‌ قوم‌ را كه‌ از نهر عبور كرده‌اند‌، اوّلين‌ كسي‌ باشم‌ كه‌ با او بجنگم‌ و اوّلين‌ كسي‌ باشم‌ كه‌ نيزه‌ در چشم‌ او فرو برم‌‌. و اگر يافتم‌ آن‌ قوم‌ را كه‌ از نهر عبور ننموده‌اند‌، به‌ پيروي‌ از او بر قتال‌ و كارزار ثابت‌ قدم‌ بمانم‌‌.

چون‌ به‌ صفوف‌ لشگر رسيديم‌ پرچم‌ها و اسباب‌ و ساز و برگ‌ لشگريان‌ را همانگونه‌ يافتيم‌ كه‌ علي‌ گفته‌ بود‌. در اين‌ حال‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ با دست‌ خود پشت‌ مرا گرفت‌ و مرا هُلْ داد و گفت‌: يَا أَخَا الازْدِ أتَبَيَّنَ لَكَ الامْرُ‌. «اي‌ برادر أزدي‌ من‌‌، آيا حقيقت‌ امر بر تو مكشوف‌ شد»؟ گفتم‌: آري‌ اي‌ أميرالمؤمنين‌‌. أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: شَأنَكَ بَعَدُوِّكَ‌. «وظيفۀ تو مقابله‌ با دشمن‌ توست‌»‌. من‌ يك‌ تن‌ از آن‌ قوم‌ را كشتم‌ و پس‌ از آن‌ يك‌ تن‌ ديگر را كشتم‌ و سپس‌ با سوّمي‌ از آنها درهم‌ آويختم‌‌، من‌ او را ميزدم‌ و او مرا ميزد تا هر دو بر زمين‌ افتاديم‌‌. ياران‌ من‌ مرا حمل‌ كرده‌‌، از ميدان‌ بيرون‌ بردند و من‌ بيهوش‌ بودم‌‌. چون‌ به‌ هوش‌ آمدم‌ كار جنگ‌ خاتمه‌ يافته‌ بود و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ از آن‌ جماعت‌ فارغ‌ آمده‌ بود‌.

او نقل‌ نموده‌ است‌ و در اين‌ حديث‌ است‌ كه‌ جندب‌ گفت‌: من‌ ديدم‌ كه‌: در لشگر نهروانيان‌ دَوِيُّ كَدَوِيِّ النَّحْلِ مِنْ قِراءَةِ الْقُرآنِ‌، وَ فِيهِم‌ أصْحَابُ الْبَرَانِسِ‌. «صداي‌ زمزمه‌اي‌ است‌ از قرائت‌ قرآن‌ مثل‌ زمزمۀ زنبور عسل‌‌، و در ميان‌ آن‌ لشگر صاحبان‌ كلا بُرْنُس‌ هستند»‌. و بُرْنُس‌ كلاه‌ طويلي‌ بوده‌ است‌ كه‌ در صدر اسلام‌ بر سر مي‌نهادند و اختصاص‌ به‌ مشايخ‌ و محترمين‌ داشته‌ است‌‌.

و نيز در اين‌ حديث‌ است‌ كه‌ حضرت‌ گفتند‌: مَصْرَع‌ و محلّ ريخته‌ شدن‌ خون‌ نهراونيان‌ در اين‌ طرف‌ نهر است‌‌. و در روايتي‌ است‌ كه‌: لَا يَبْلُغُونَ إلي‌ قَصْرِ بُورَی‌ بِنْتِ كِسْرَي‌'‌. «آنها به‌ قصر دختر كسري‌: بورَی‌‌، نمي‌رسند»‌.

در «نهج‌ البلاغة‌» سيّد رضي‌ گويد‌: چون‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ عازم‌ جنگ‌ با خوارج‌ شد و به‌ او گفته‌ شده‌ بود كه‌: لشگر نهروانيان‌ از جسر نهروان‌ عبور كرده‌اند‌، فرمود‌: مَصَارِعُهُمْ دُونَ النُّطْفَةِ‌. وَاللهِ لَا يُفْلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ‌، وَ لَا يَهْلِكُ مِنْكُمْ عَشَرَةٌ‌. «قتلگاه‌ آنها جلوتر از آب‌ نهر است‌‌. سوگند به‌ خدا كه‌ ده‌ نفر از آنها هم‌ جان‌ سالم‌ بدر نمي‌برد و ده‌ نفر از شما هم‌ هلاك‌ نمي‌گردد»‌.

او نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌ كه‌ جوهر الهي‌ در بدن‌ او حلول‌ كرده‌ و داخل‌ شده‌ است‌ همانطور كه‌ مسيحيان‌ راجع‌ به‌ عيسي‌ عليه‌ السّلام‌ اعتقاد دارند‌.

و رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ بدين‌ معني‌ به‌ او خبر داده‌ است‌‌، آنجا كه‌ گفته‌ است‌: يَهْلِكُ فِيكَ رَجُلَانِ‌: مُحِبُّ غَالٍ وَ مُبْغِضُ قَالٍ‌. «دربارۀ تو دو دسته‌ از مردم‌ به‌ هلاكت‌ مي‌افتند‌: دوستي‌ كه‌ غلوّ كند و دشمني‌ كه‌ ستيزگي‌ كند و عداوت‌ ورزد»‌.

و در مرتبۀ ديگر به‌ او گفته‌ است‌: وَالّذِي‌ نَفْسِي‌ بِيَدِهِ‌، لَوْ لَا أنِّي‌ أشْفِقُ أنْ يَقُولَ طَوَائِفُ مِنْ اُمَّتِي‌ فِيكَ مَا قَالَتِ النَّصَارَي‌ فِي‌ ابْنِ مَرْيَمَ‌، لَقُلْتُ الْيَوْمَ فِيكَ مَقَالاً‌، لَا تَمُرُّ بِمَلَاءِ مِنَ النَّاسِ إلَّا أخَذُوا التُّرَابَ مِنْ تَحْتِ قَدَمَيْكَ لِلْبَرَكَةِ‌.[61] «قسم‌ به‌ آن‌ كه‌ جان‌ من‌ در دست‌ اوست‌‌، اگر من‌ نگران‌ آن‌ نبودم‌ كه‌ طوائفي‌ از اُمَّت‌ من‌ دربارۀ تو بگويند آنچه‌ را كه‌ نصاري‌ دربارۀ پسر مريم‌ گفته‌اند‌، هر آينه‌ امروز دربارۀ تو كلامي‌ را مي‌گفتم‌ كه‌ به‌ پيرو آن‌‌، تو بر هيچ‌ دسته‌ و جمعيّتي‌ از مردم‌ عبور نمي‌كردي‌ مگر آنكه‌ خاك‌ زير گامهايت‌ را براي‌ بركت‌ مي‌ربودند.»

و ابن‌ شهر آشوب‌ از ابْن‌ بَطَّه‌ در إبانه‌» و از ابوداود در «سُنَن‌» از أبومجلد‌، در ضمن‌ خبري‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ دربارۀ خوارج‌‌، اصحاب‌ خود را مخاطب‌ نموده‌‌، گفت‌: وَاللهِ لَا يُقْتَلُ مِنْكُمْ عَشَرَةٌ‌. «سوگند به‌ خدا به‌ قدر ده‌ نفر هم‌ از شما كشته‌ نميشود»‌.

و در روايت‌ ديگري‌ است‌: وَ لَا يَنْفَلِتُ مِنْهُمْ عَشَرَةٌ وَ لَا يَهْلِكُ مِنَّا عَشَرَةٌ‌. «از آنها به‌ قدر ده‌ نفر هم‌ رهائي‌ نمي‌يابد و از ما به‌ قدر ده‌ نفر هم‌ كشته‌ نمي‌شود»‌. از اصحاب‌ آنحضرت‌ نه‌ نفر كشته‌ شدند و از نهروانيان‌ نيز نه‌ نفر رهائي‌ يافتند‌: دو نفر آنها به‌ سيستان‌ رفتند و دو نفر به‌ عُمَّان‌ و دو نفر به‌ بلاد جزيره‌ و دو نفر به‌ يمن‌ و يك‌ نفر

به‌ مَوْزَن‌‌.[62] و خوارجي‌ كه‌ در اين‌ بلاد سكونت‌ دارند از آنهانشأت‌ گرفته‌اند‌.

و أعثم‌ گويد‌: كشتگان‌ از اصحاب‌ أميراالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ عبارتند از‌: رُوَيْبَة‌ بن‌ وَبَر عجلي‌‌، سَعد بن‌ خالد سبيعي‌‌، عبدالله‌ بن‌ حَمّاد أرْحبي‌‌، فيّاض‌ بن‌ خليل‌ أزْدي‌‌، كَيْسُم‌ بن‌ سَلِمَة‌ جَهَني‌‌، عُبَيْد بن‌ عُبَيد خَوْلاني‌‌، و جميع‌ بن‌ جشم‌ كِنْدِي‌‌، ضَبّ بن‌ عاصم‌ أسدي‌‌.[63]

خطبه آن حضرت بعد از واقعه نهروان

و از جمله‌ خطبه‌اي‌ كه‌ در آن‌ اخبار به‌ امور غيبيّه‌ بسيار است‌ خطبه‌اي‌ كه‌ آنحضرت‌ در «نهج‌ البلاغه‌» بيان‌ كرده‌ است‌:

أَمَّا بَعْدُ‌، أَيـُّهَا النَّاسُ ‌!فَأَنَا فَقَأْتُ عَيْنَ الْفِتْنَةِ‌، وَ لَمْ تَكُنْ لِيَجْرُأ عَلَيْهَا أَحَدٌ غَيْري‌ بَعْدَ أَنْ مَاجَ غَيْهَبُهَا‌، وَاشْتَدَّ كَلَبُهَا‌. فَاسْألُونِي‌ قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي‌؟ فَوَالَّذِي‌ نَفْسِي‌ بِيَدِهِ لَا تَسْألُوني‌ عَنْ شَيْءٍ فِيمَا بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ السَّاعَةِ‌، وَ لَا عَنْ فِئَةٍ تَهْدِي‌ مِأةً وَ تُضِلُّ مِأةً إلَّا أَنْبَئْتُكُمْ بِنَاعِقِهَا وَ قَائِدِهَا[64] وَ سَائِقِهَا وَ مُنَاخِ رِكَابِهَا وَ مَحَطِّ رِحَالِهَا وَ مَنْ يُقْتَلُ مِنْ أَهْلِهَا قَتْلاً‌، وَ يَمُوتُ مِنْهُمْ مَوْتًا‌.

وَ لَوْ قَدْ فَقَدْتُمُونِي‌ وَ نَزَلَتْ بِكُمْ كَرَائِهُ الامورِ‌، وَ حَوَازِبُ الْخُطُوبِ‌، لَاطْرَقَ كَثِيرٌ مِنْ السَّائِلِينَ وَ فَشِلَ كَثِيرٌ مِنَ الْمَسْئُولِينَ‌. وَ ذَلِكَ إذَا قَلَّصَتْ حَرْبُكُمْ وَ شَمَّرَتْ عَنْ سَاقٍ‌، وَ ضَاقَتِ الدُّنْيَا عَلَيْكُمْ ضَيْقًا تَسْتَطِيلُونَ مَعَهُ أَيَّامَ الْبَلَاءِ عَلَيْكُمْ حَتَّي‌ يَفْتَحَ اللهُ لِبَقِيَّةِ الابْرَارِ مِنْكُمْ‌. إنَّ الْفِتَنَ إذَا أقْبَلَتْ شَبَّهَتْ وَ إذَا أدْبَرَتْ نَبَّهَتْ‌. يُنْكَرْنَ مُقْبِلَاتٍوَ يُعْرَفْنَ مُدْبِرَاتٍ‌، يَحُمْنَ حَوْلَ الرِّيَاحِ‌، يُصِبْنَ بَلَدًا وَ يُخْطِئْنَ بَلَدًا‌.

ألَا إنَّ أخْوَفَ الْفِتَنِ عِنْدِي‌ عَلَيْكُمْ فِتْنَةٌ بَنِي‌ أمَيَّةَ‌، فَإنَّهَا فِتْنَةٌ عَمْياءُ مُظلِمَةٌ عَمَّتْ خُطَّتُهَا وَخَصَّتْ بَلِيَّتُهَا وَ أصَابَ الْبَلَاءُ مَنْ أَبْصَرَ فِيهَا‌، وَ أَخْطَأ الْبَلَاءَ مَنْ عَمِي‌ عَنْهَا‌. وَ أيْمُ اللهِ لَتَجِدُنَّ

بَنِي‌ اُمَيَّةَ لَكُمْ أرْبَابَ سُوءٍ كَالنَّابَ الضَّرُوسِ تَعْذِمُ بِفِيهَا وَ تَخْبِطُ بِيَدِهَا وَ تَزْبِنُ بِرِجْلِهَا وَتَمنَعُ دَرَّهَا‌. لَا يَزالُونَ بِكُمْ حَتَّي‌ لَا يَتْرُكُوا مِنْكُمْ إلَّا نَافِعًا لَهُمْ أوْ غَيْرَ ضَائِرٍ بِهِمْ‌. وَ لَايَزَالُ بِلَاؤُهُمْ حَتَّي‌ لَا يَكُونَ انْتِصَارُ أحَدِكُمْ مِنْهُمْ إلَّا كَانْتِصَارِ الْعَبْدِ مِن‌ رَبِّه‌‌، وَالصَّاحِبِ مِنْ مُسْتَصْحِبِهِ‌. تَرِدُ عَلَيْكُمْ فِتْنَتُهُمْ شَوْهَاءَ مَخْشِيَّةً وَ قِطعَاً جَاهِلِيَّةً لِيْسَ فِيهَا مَنَارُ هُدًي‌‌، وَ لَاتعَلَمٌ يُرَي‌‌.

نَحْنُ أهْلَ الْبَيْتِ مِنْهَا بِمَنْجَاةٍ وَلَسْنَا فِيها بِدُعَاةٍ‌. ثُمَّ يُفَرِّجُهَا اللهُ عَنْكُمْ كَتَفْرِيجِ الادِيمِ بِمَنْ يَسُومُهُمْ خَسْفًا‌، وَ يَسُوقُهُمْ عُنْقًا‌، وَ يَسْقِيهِمْ بِكَأسٍ مُصَبَّرَةٍ‌، لَا يُعْطِيهِمْ إلَّا السَّيْفَ وَ لَا يُحْلِسُهُمْ إلَّا الْخَوْفَ‌.

فَعِنْدَ ذَلِكَ تَوَدُّ قُرَيْشُ بِالدُّنْيَا وَ مَا فِيهَا لَوْ يَرَونَنِي‌ مَقَامًا وَاحِدًا وَ لَوْ قَدْرَ جَزْرِ جَرُورٍ لاِقبَلَ مِنْهُمْ مَا أطْلُبُ الْيَوْمَ بَعْضَهُ فَلَا يُعْطُونَنِي‌‌.[65]

ابن‌ أبي‌ الحديد در شرح‌ اين‌ خطبه‌ گويد‌: أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ ميگويد‌: وَلَمْ يَكُنْ لِيَجْتَرِي‌َ عَلَيْهَا أَحَدٌ غَيْرِي‌‌. «و هيچكس‌ را غير از من‌ چنين‌ جرأتي‌ نبود كه‌ بتواند در دفع‌ اصحاب‌ جمل‌ و نهروان‌ قيام‌ كند»‌. به‌ علّت‌ آنكه‌ مردم‌ همگي‌ از قتال‌ با اهل‌ قبله‌ مي‌ترسيدند و نمي‌دانستند چگونه‌ جنگ‌ كنند؟ آيا كسي‌ از آنها را كه‌ از جنگ‌ فرار ميكند و پشت‌ ميكند بايد دنبال‌ كرد يا نه‌؟ و آيا شخص‌ زخم‌ خورده‌ و مجروح‌ آنها را بايد كشت‌ يا نه‌؟‌!و آيا غنيمت‌ را از آن‌ گرفته‌ و بايد تقسيم‌ نمود يا نه‌؟‌!و مسلمين‌‌، بزرگ‌ و غير قابل‌ تحمّل‌ ميدانستند جنگ‌ نمودن‌ با كساني‌ را كه‌ مانند اذان‌ ما اذان‌ ميگويند و مانند ما نماز ميخوانند‌، و مسلمين‌ جنگ‌ با عايشه‌ و جنگ‌ با طلحه‌ و زبير را بزرگ‌ و غير قابل‌ قبول‌ مي‌شمردند بواسطۀ موقعيّتي‌ كه‌ در اسلام‌ داشتند و جماعتي‌ از آنها مانند أحْنَفُ بن‌ قَيْس‌ و غيره‌ از دخول‌ در اين‌ جنگ‌ توقّف‌ كردند‌. با اين‌ مقدّمات‌ اگر علي‌ جرأت‌ بر شمشير كشيدن‌ بر روي‌ آنها را نداشت‌ يكنفر از مسلمين‌ اقدام‌ بر جنگ‌ نمي‌نمود‌.

سپس‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ ميگويد‌: سَلُونِي‌ قَبْلَ أَنْ تَفْقِدُونِي‌‌. «از من‌ هر چه‌ ميخواهيد بپرسيد پيش‌ از آنكه‌ مرا نيابيد»‌. صاحب‌ كتاب‌ «استيعاب‌» كه‌ أبوعمر محمّد بن‌ عبدالبرّ است‌ از جماعتي‌ از روات‌ و محدّثين‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌: آنها گفته‌اند‌: لَمْ يَقُلْ أَحَدٌ مِنَ الصَّحَابَةِ رَضِيَ اللهُ عَنْهُمْ‌: «سَلُوني‌» إلَّا عَلِيُّ بْنُ أَبي‌طالب‌ «هيچكس‌ از اصحاب‌ رسول‌ خدا رضي‌ الله‌ عنهم‌ نگفت‌: سَلُونِي‌‌، مگر عليّ بن‌ أبي‌طالب‌»‌.

قيامت‌ مگر آنكه‌ او به‌ آنها خبر ميدهد‌. و اينكه‌ به‌ تحقّق‌ نميرسد طائفه‌اي‌ از مردم‌ كه‌ صد نفر را راهنمائي‌ كنند و صد نفر را گمراه‌ كنند و به‌ ضلالت‌ افكنند مگر آنكه‌ به‌ ايشان‌ خبر بدهد ـ در صورت‌ پرسيدن‌ آنها از او ـ كه‌ زمامداران‌‌، و پيشداران‌‌، و دنباله‌ روان‌‌، و مواضع‌ فرود آمدن‌ شترها و اسب‌هاي‌ آنها و كساني‌ كه‌ با كشتار كشته‌ ميشوند و كساني‌ كه‌ با مرگ‌ طبيعي‌ ميميرند چه‌ كساني‌ هستند؟ و در كجا و كدام‌ محلّي‌ صورت‌ ميگيرد؟

و اين‌ ادّعا از آنحضرت‌ عليه‌ السّلام‌ دعواي‌ ربوبيّت‌ و يا دعواي‌ نبوّت‌ نيست‌ وليكن‌ او ميگويد‌: رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّلا به‌ او خبر داده‌ است‌‌. و ما اخبارات‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ را آزمايش‌ كرديم‌ و همه‌ را موافق‌ يافتيم‌ و به‌ پيرو اين‌‌، استدلال‌ نموديم‌ بر صدق‌ ادّعاي‌ مذكور‌.