حديث ثقلين و عدم جدايي امام از قرآن

آية‌ الله‌ علاّمه‌: مير حامد حسين‌ لكهنوي‌ هندي‌ نيشابوري‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌‌، جلد دوازدهم‌ از كتاب‌ شريف‌ و بديع‌ «عَبَقات‌ الانوار» را به‌ بحث‌ در پيرامون‌ اين‌ حديث‌ مبارك‌ اختصاص‌ داده‌ و آن‌ را به‌ دو قسمت‌ كرده‌ است‌: قسمت‌ اوّل‌ را در بحث‌ از سند‌، و قسمت‌ دوّم‌ را در بحث‌ از دلالت‌ آن‌ قرار داده‌ است‌‌.

باري‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ است‌ كه‌ پاسدار قرآن‌ و نگهبان‌ محكمات‌ و متشابهات‌ و عالم‌ به‌ مطلق‌ و مقيّد‌، و ناسخ‌ و منسوخ‌ است‌‌. اوست‌ كه‌ بر فراز منبر بدون‌ هيج‌ تحاشي‌‌، جواب‌ ابن‌ كَوّا را در برابر هزاران‌ نفر مي‌دهد‌. اوست‌ كه‌ باب‌ جدل‌ و مكالمه‌ را باز كرد و ملاحده‌ و زنادقه‌ را به‌ بحث‌ طلبيد و با علماء درجه‌ يك‌ از يهود و نصاري‌ و جاثليق‌ها به‌ بحث‌ پرداخت‌ و ايشان‌ را مُلزم‌ نمود و به‌ اسلام‌ كشانيد‌. دِرّۀ او زبان‌ اوست‌‌. منطق‌ اوست‌‌، درّه‌اي‌ كه‌ لبخند مي‌زند و چون‌ غنچه‌ مي‌شكفد و بي‌دينان‌ را به‌ دين‌ گرايش‌ مي‌دهد‌، نه‌ درّه‌اي‌ كه‌ متديّنان‌ را از دين‌ بيزار كند و فراري‌ دهد‌.

مردم‌ بايد به‌ او رجوع‌ كنند و در آغوش‌ بازِ او پناه‌ برند و مشكلات‌ خود را بدون‌ ترس‌ و وحشت‌ و بدون‌ پروا از او بپرسند‌. صُبيغ‌ هم‌ مي‌بايد مانند اصحاب‌ و پيروان‌ و شيعيان‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در رفع‌ مشكلات‌ علمي‌ خود بدان‌ حضرت‌ مراجعه‌ كند و جواب‌ تامّ و تمام‌ و كافي‌ و شافي‌ بستاند و خود را از معدن‌ ولايت‌ و آبشخوار علم‌ و معرفت‌ سير و سيراب‌ كند‌. او اشتباه‌ كرد و سرسفره‌ و صبحانۀ غير رفت‌ و از آنجا سير شد‌، فلهذا ضربات‌ پي‌درپي‌ و كوبنده‌ و توفنده‌ بر سر گيسودار او‌، از لوازم‌ لاينفكّ اين‌ مائده‌ است‌‌. حالا خدا رحم‌ كرده‌ است‌ كه‌ سرش‌ مخلوق‌ نبود (تراشيده‌) و گرنه‌ سر از بدن‌ مي‌پريد و به‌ ديار نيستي‌ روان‌ مي‌شد‌.

حقّا و تحقيقاً درست‌ نوشت‌ عمر به‌ أبوموسي‌ اشعري‌ كه‌: إنَّ صُبَيغاً قَدِ ابْتَغَي‌ العِلْمَ وَ أخطَأهُ[311] «صُبيغ‌ دنبال‌ علم‌ رفت‌ و خطا كرد» صُبيغ‌ دنبال‌ علم‌ رفت‌ و ندانست‌ از كجا بايد به‌ دست‌ آورد؟ و چگونه‌ بايد تحصيل‌ كند؟ و نزد كدام‌ معلّم‌ و

أميرالمؤمنين‌ برود؟ آيا أميرالمؤمنيني‌ كه‌ مغيرة‌ بن‌ شُعبَه‌ لقب‌ خليفۀ دوّم‌ قرار داده‌ و محازاً و اعتباراً مردم‌ را به‌ اين‌ لقب‌ امر كرده‌ تا وي‌ را صدا كنند و در خطاب‌ خود به‌ او أمير مومنان‌ بگويند؟ يا أميرالمؤمنيني‌ كه‌ رسول‌ اكرم‌‌، از جانب‌ خدا‌، نام‌ و لقب‌ شير بيشۀ ولايت‌ نموده‌ و در روز غدير خمّ همۀ مسلمين‌ و مسلمات‌ را امر كرده‌ كه‌ به‌ وي‌ أميرالمؤمنين‌ بگويند و به‌ او با اين‌ لقب‌ سلام‌ كنند والسّلامُ عَلَيكَ يا أميرَالمؤمنين‌ بر زبان‌ آرند‌.

خود عمر و أبوبكر هم‌ گفتند‌: السَّلَامُ عَلَيْكَ يَا أميرَالمؤمنينَ‌، بَخٍ بَخٍ لَك‌ يا عليُّ‌، أصْبَحْتَ وَ أمسَيْتَ مَوْلَاي‌ وَ مَولَي‌ كُلِّ مُؤمِنٍ وَ مؤمِنَةٍ «سلام‌ بر تو اي‌ امير مؤمنان‌‌، به‌ به‌ به‌ تو‌، آفرين‌ بر تو اي‌ علي‌‌، صبح‌ كردي‌ و شب‌ كردي‌ در حالي‌ كه‌ آقا و سيّد و سالار من‌‌، و آقا و سيّد و سالار هر يك‌ از مردان‌ مؤمن‌ و زنان‌ مؤمنه‌ مي‌باشي‌»‌.

ازوم رجوع به امام در رابطه با قرآن

در اينجا خوب‌ براي‌ ما روشن‌ مي‌شود ـ نه‌ مفهوماً و به‌ حمل‌ اوّلي‌ ذاتي‌ بلكه‌ مصداقاً و به‌ حمل‌ شايع‌ صناعي‌ ـ فريادهاي‌ أميرالمؤمنين‌‌، عليه‌ افضل‌ صلوات‌ المصلّين‌‌،در خطبه‌ها و مواعظ‌ بالاخصّ در خطبه‌هاي‌ «نهج‌ البلاغه‌» كه‌: اي‌ مردم‌ به‌ سوي‌ ما بيائيد و از ما بگيريد و از ما أخذ كنيد‌، كه‌ علم‌ و معرفت‌ و نور و سرور و حبور و حيات‌ أبدي‌ و زندگي‌ جاوداني‌ اينجاست‌‌؛ به‌ سوي‌ غير ما نرويد كه‌ دست‌ خالي‌ خائباً خاسراً بر مي‌گرديد‌، خسته‌ و فرسوده‌‌، تهي‌ شده‌‌، سرمايۀ عمر را از دست‌ داده‌‌، در تلالؤ آب‌ به‌ سراب‌ رسيده‌ و در غايت‌ و نهايت‌ عمر و سرمايه‌هاي‌ خدادادي‌ با موجود تاريك‌ و زشت‌ و عَفِن‌ عشقبازي‌ نموده‌ بايد رخت‌ از جهان‌ بربنديد‌.

باري‌ برگرديم‌ به‌ كلام‌ ابن‌ شهرآشوب‌ در بيان‌ سبقت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بر همگان‌ در جميع‌ علوم‌‌. او مي‌گويد‌: معناي‌ گفتار خدا را كه‌ مي‌گويد‌: إنَّ أوَّل‌ بيتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ[312] «تحقيقاً اوّلين‌ خانه‌اي‌ كه‌ براي‌ مردم‌ قرار داده‌ شد هر آينه‌ آن‌ خانه‌اي

‌ است‌ كه‌ در مكّه‌ قرار دارد در حالي‌ كه‌ مبارك‌ است‌» نمي‌دانستند‌. مردي‌ گفت‌: مراد اوّلين‌ خانه‌اي‌ است‌ كه‌ بوده‌ است‌: قَالَ‌: لَا‌، قَدْ كَانَ قَبْلَهُ بُيُوتٌ وَلَكِنَّهُ أَوَّلُ بَيْتٍ وُضِعَ لِلنَّاسِ مُبَارَكًا فِيهِ الهُدَي‌ وَالرَّحْمَةُ وَالبَرَكَةُ‌. وَ أَوَّلُ مَن‌ بَنَاهُ إبرَاهِيمُ‌، ثُمَّ بَنَاهُ قَوْمٌ مِنَ العَرَبِ مِن‌ جُرهُمَ‌، ثُمَّ هُدِمَ فَبَنتهُ قُرَيشُ[313] «أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: نه‌‌، پيش‌ از كعبه‌‌، خانه‌هائي‌ بوده‌ است‌ وليكن‌ كعبه‌ اوّلين‌ خانه‌اي‌ است‌ كه‌ براي‌ مردم‌ به‌ طور مبارك‌ كه‌ در آن‌ هدايت‌ و رحمت‌ و بركت‌ است‌ قرار داده‌ شده‌ است‌‌. و اوّلين‌ كسي‌ كه‌ كعبه‌ را بنا كرد ابراهيم‌ بود‌، و پس‌ از آن‌ قومي‌ از عرب‌ از قبيلۀ جُرْهُم‌ آن‌ را بنا كرد‌، و سپس‌ خراب‌ شد و قبيلۀ قريش‌ آن‌ را بنا نمودند.»

و گفتار ابن‌ عبّاس‌ را در تفسير‌، مُستحسَن‌ مي‌شمرند و مقدّم‌ مي‌دارند چون‌ از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ اخذ كرده‌ است‌‌.[314]

احمد در «مسند» خود گفته‌ است‌ كه‌ چون‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ وفات‌ كردند‌، ابن‌ عبّاس‌ ده‌ ساله‌ بود و فقط‌ از قرآن‌ سُور محكَم‌ يعني‌ سُوَر مُفصَّل‌ را خوانده‌ بود‌.[315]

يعني‌ آنچه‌ دارد‌، پس‌ از رسول‌ خدا و از أميرالمؤمنين‌ دارد‌.

صاحب‌ بن‌ عبّاد گويد‌:

هَلْ مِثْلُ عِلْمِك‌ لَوْزَلُّوا وَ إن‌ وَهَنوا                     وَ قَدْ هُدِيَت‌ كَمَا أصْبَحْتَ تَهْدِينَا؟

اين‌ موضوع‌ به‌ تنهائي‌ به‌ ظهور رسيده‌ است‌ از جميع‌ ايشان‌ به‌ ظهور نرسيده‌ است‌‌. از اين‌ گذشته‌ مي‌بينيم‌ تمامي‌ فقهاء بلاد و شهرها به‌ او مراجعه‌ دارند و از درياي‌ فقه‌ او مشتي‌ آب‌ بر مي‌دارند‌. امّا أهل‌ كوفه‌ و فقهاي‌ آنها سفيان‌ ثوري‌ و حسن‌ بن‌ صالح‌ بن‌ حي‌ و شريك‌ بن‌ عبدالله‌ و ابن‌ أبي‌ ليلي‌ مي‌باشند‌. و اينها مسائل‌ را كه‌ از اصول‌ تفريع‌ مي‌كنند مي‌گويند‌: اين‌ قياس‌‌، گفتار عليّ بن‌ أبيطالب‌ است‌‌. ايشان‌ اساس‌ ابواب‌ فقه‌ خود را بر اين‌ مجري‌ قرار مي‌دهند‌.

و امّا اهل‌ بصره‌‌، و فقهاي‌ ايشان‌ حسن‌ و ابن‌ سيرين‌ مي‌باشند‌. و هر دو نفر آنها فقه‌ خود را از كسي‌ اخذ كرده‌اند كه‌ او از علي‌ عليه‌ السّلام‌ اخذ كرده‌ است‌‌. و ابن‌ سيرين‌ پرده‌ بر مي‌دارد كه‌ او فقهش‌ را از كوفيّون‌ و از عُبَيدة‌ سمعاني‌ گرفته‌ است‌‌. و او از خصوصي‌ترين‌ افراد مردم‌ به‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ بوده‌ است‌‌.

و امّا اهل‌ مكّه‌ فقهشان‌ را از ابن‌ عبّاس‌ و از علي‌ عليه‌ السّلام‌ گرفته‌اند‌. و ابن‌ عبّاس‌ معظَم‌ علم‌ خود را از آن‌ حضرت‌ گرفته‌ است‌‌.

و اما اهل‌ مدينه‌‌، از علي‌ عليه‌ السّلام‌ اخذ نموده‌اند‌. و شافعي‌ كتاب‌ مستقلّي‌ تصنيف‌ نموده‌ است‌ در دلالت‌ بر اينكه‌ اهل‌ مدينه‌ همگي‌ در فقه‌ تابع‌ علي‌ عليه‌ السّلام‌ و عبدالله‌ مي‌باشند‌. و محمّد بن‌ حسن‌ فقيه‌ گفته‌ است‌: لَوْ لَا عِلِيُّ بنُ أبيطالِبٍ مَا عَلِمْنَا حُكْمَ أهْلِ البَغي‌ «اگر عليّ بن‌ أبيطالب‌ نبود ما حكم‌ و چگونگي‌ عمل‌ و رفتارمان‌ را با اهل‌ بغي‌ و شورشيان‌ نمي‌دانستيم‌» كه‌ نبايد از آنها اسير گرفت‌ و مجروحشان‌ را كشت‌ و اموالشان‌ را غارت‌ كرد‌.

جَدّ با برادران‌ ديدار كرد‌، علي‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ او گفت‌: لَوْ أنَّ شَجَرَةً انشَعَبَ مِنهَا غُصنٌ وَانشَعَبَ مِنَ الغصْنِ غُصْنَانِ أيُّمَا أقْرَبُ إلَي‌ أحَدِ الغُصنَينِ‌: أصَاحِبُهُ الَّذِي‌ يَخْرُجُ مَعَهُ أمِ الشَّجَرَةِ «اگر درختي‌ را فرض‌ كنيم‌ كه‌ از آن‌ يك‌ شاخه‌ منشعب‌ شود و سپس‌ از اين‌ شاخه‌‌، دو شاخۀ ديگر پهلوي‌ هم‌ و به‌ طور متوازي‌ منشعب‌ شود‌، كداميك‌ به‌ يكي‌ از دو شاخۀ منشعب‌ و جدا شده‌ نزديكتر است‌: آيا همين‌ شاخۀ موازي‌ كه‌ در پهلوي‌ او در آمده‌ و با او از آن‌ شاخه‌ متفرّع‌ گرديده‌ نزديكتر است‌ يا اصل‌ تنۀ درخت‌»؟

و زيد بن‌ ثابت‌ به‌ او گفت‌: لَوْ أنَّ جَدْوَلاً انبَعَثَ فِيهِ سَاقِيَةٌ فَانبَعَثَ مِنَ السَّاقِيَةِ سَاقِيَتَانِ أيُّمَا أقرَبُ‌: أَحَدُ السَّاقَتَينِ إلَي‌ صَاحِبِهِمَا أمِ الجَدْوَلُ ؟ «اگر نهر بزرگي‌ را فرض‌ كنيم‌ كه‌ از آن‌ يك‌ جوي‌ منشعب‌ شود و از آب‌ آن‌ در اين‌ جاري‌ شود‌، و سپس‌ دو جوي‌ ديگر پهلوي‌ هم‌ و با هم‌ اين‌ جوي‌ منشعب‌ شود و آب‌ در آنها جاري‌ گردد‌، كداميك‌ به‌ يكي‌ از اين‌ دو جوي‌ نزديكتر است‌‌؛ آيا يك‌ جوئي‌ كه‌ پهلوي‌ جوي‌ ديگر است‌ و آن‌ دو با هم‌ متفرّع‌ شده‌اند‌، يا اصل‌ نهر آب‌»[316]

مادر نداشته‌ باشد امّا جدّ و برادر داشته‌ باشد‌، نبايد تمام‌ ميراث‌ را به‌ جدّ داد‌، برادر هم‌ ارث‌ مي‌برد‌، و برادر به‌ اين‌ شخص‌ متوفّي‌ از جدّ او هم‌ نزديكتر است‌‌. و در صورتي‌ كه‌ ما به‌ جدّ او ارث‌ دهيم‌ حتماً بايد به‌ برادر او هم‌ ارث‌ دهيم‌ و بنابراين‌ در اين‌ صورت‌‌، ميراث‌‌، به‌ جدّ و إخوَة‌ مي‌رسد نه‌ تنها به‌ خصوص‌ جدّ‌. عمر هم‌ گفتارشان‌ را پذيرفت‌ و در مراجعين‌ دربارۀ ارث‌ در صورتي‌ كه‌ از متوفّي‌ جدّ و برادر بجاي‌ مانده‌ باشد فتوي‌ داد كه‌ جدّ و إخوه‌ با هم‌ ارث‌ مي‌برند‌. بر خلاف‌ رأي‌ و نظريّۀ أبوبكر كه‌ مي‌گفت‌: ارث‌ فقط‌ به‌ جدّ مي‌رسد‌.

شيخ‌ طوسي‌ در كتاب‌ «خلاف‌» گويد‌: اگر ورثه‌ عبارت‌ باشند از يك‌ خواهر پدر و مادري‌‌، و يك‌ برادر پدري‌‌، و جدّ‌. در اين‌ صورت‌ مال‌ بين‌ جدّ و خواهر پدر و مادري‌ به‌ نسبت‌ نصف‌: لِلذَّكَرِ مِثلُ حَظِّ الاُنثَيَين‌ تقسيم‌ مي‌شود‌. و برادر پدري‌ ساقط‌ مي‌شود‌. و صحابه‌ در اين‌ مسأله‌ اختلاف‌ دارند‌. أبوبكر و پيروان‌ او نظريّه‌شان‌ بر اين‌ است‌ كه‌: مال‌ براي‌ جدّ است‌ و بقيّه‌ همگي‌ ساقط‌ مي‌شوند‌. و صحابه‌ در اين‌ مسأله‌ اختلاف‌ دارند‌. أبوبكر و پيروان‌ او نظريّه‌ شان‌ بر اين‌ است‌ كه‌: مال‌ براي‌ جدّ است‌ و بقيّه‌ همگي‌ ساقط‌ مي‌شوند‌. و عمر و ابن‌ مسعود نظريّه‌شان‌ اين‌ است‌ كه‌: مال‌ بين‌ خواهر پدر و مادري‌ و بين‌ جدّ به‌ دو نصف‌ تقسيم‌ مي‌گردد و برادر پدري‌ ساقط‌ است‌‌.[317]

با همديگر ارث‌ مي‌برند و همچنين‌ در عكس‌ اين‌ صورت‌‌.[318]

و از جمله‌ علوم‌‌، علم‌ محاسبۀ مقدار ميراث‌ است‌ كه‌ صاحبان‌ اين‌ علم‌ را فرضي‌ گويند و جمعش‌ فرضيّون‌ است‌‌. و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در اين‌ علم‌ مشهورترين‌ آنها بوده‌ است‌‌.

در «فضائل‌» احمد بن‌ حنبل‌ آمده‌ است‌ كه‌ عبدالله‌ گفت‌: إنَّ أعْلَمَ أهْلِ المَدِينَةِ بِالفَرِائِضِ عَلِيُّ بنُ أبِيطالِبٍ «عالم‌ ترين‌ اهل‌ مدينه‌ به‌ مسائل‌ ارث‌ و كيفيّت‌ آن‌ و محاسبۀ مقدار آن‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌ بوده‌ است‌»‌.

و شَعبي‌ گفته‌ است‌: مَا رَأيتُ أفرَضَ مِن‌ عَلَيِّ وَ لَا أحْسَبَ مِنْهُ «من‌ از علي‌ در علم‌ مواريث‌‌، و در كيفيّت‌ محاسبۀ آن‌‌، استادتر نديده‌ام‌»‌. آنگاه‌ شعبي‌ سؤال‌ كسي‌ را از آن‌ حضرت‌ بر فراز منبر در حال‌ خواندن‌ خطبه‌ نقل‌ مي‌كند كه‌: از مردي‌ كه‌ مرده‌ بود و يك‌ زن‌ و پدر و مادر و دو دختر بجاي‌ گذارده‌ بود‌، از سهم‌ الإرث‌ زنش‌ پرسيد‌. حضرت‌ بدون‌ توقّف‌ گفتند‌: صَارَ ثُمْنُهَا تُسْعاً «در اين‌ صورت‌ ثمينية‌ آن‌ زن‌ (يك‌ هشتم‌) به‌ تُسعيّه‌ (يك‌ نهم‌) تبديل‌ مي‌گردد»‌.[319]

تقدم آن حضرت در علم روايات

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ روايات‌

و از جمله‌ علوم‌‌، علم‌ روايت‌ است‌‌. و صاحبان‌ روايت‌ از رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ كه‌ بدون‌ واسطه‌ از آن‌ حضرت‌ روايت‌ كرده‌اند‌، بيست‌ و چند نفر مي‌باشند كه‌ از ايشان‌ است‌: ابن‌ عبّاس‌‌، ابن‌ مسعود‌، جابر أنصاري‌‌، أبو أيوب‌‌، أبو هريره‌‌، أنس‌‌، أبو سعيد خدري‌‌، أبو رافع‌‌، و غيرهم‌‌. و عليّ بن‌ أبيطالب‌ عليه‌ السلام‌ هم‌ از جهت‌ كثرت‌ روايت‌ و هم‌ از جهت‌ اتقان‌ حجّت‌ و هم‌ از جهت‌ مأمون‌ بودن‌ بر باطن‌ در اثر كلام‌ رسول‌ خدا‌: عليُّ مَعَ الحقُّ «علي‌ با حقّ است‌» از همۀ آنها مقدّم‌تر و متقن‌تر و مأمون‌تر بوده‌ است‌‌.

تِرمذي‌ و بلاذري‌ آورده‌اند كه‌: قِيلَ لِعَلِيٍّ‌: مَا بَالكَ أكثَرُ أصحابِ النَّبِيِّ صلَّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ حَدِيثاً؟ قالَ‌: إذا كنتُ سَألْتُهُ أنبَأنِي‌‌، و إذَا سَكَتُّ عَنْهُ ابتدأني‌ «به‌ علي‌ گفته‌ شد‌: چه‌ طور شده‌ است‌ كه‌ تو از همۀ اصحاب‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ حديثت‌ بيشتر است‌؟ گفت‌: زماني‌ كه‌ من‌ از رسول‌ خدا چيزي‌ را مي‌پرسيدم‌‌، به‌ من‌ مي‌گفت‌ و زماني‌ كه‌ من‌ سكوت‌ مي‌نمودم‌ او خودش‌ براي‌ من‌ بازگو مي‌كرد»‌.

و در كتاب‌ ابن‌ مَردَويه‌ اين‌ طور وارد است‌ كه‌: إنَّهُ قَالَ‌: كنتُ إذَا سَألْتُ أعطيِتُ وَ إذَا سَكَتّ ابتدِيتُ «أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: من‌ هر وقت‌ مي‌پرسيدم‌‌، به‌ من‌ عطا مي‌فرمود و چون‌ ساكت‌ مي‌شدم‌‌، برايم‌ مطلب‌ تازه‌اي‌ گفته‌ مي‌شد»‌.

محمّد اسكافي‌ گويد‌:

جِبرُ عِليمُ بِالَّذِي‌ هُوَ كَائِنٌ                     وَ الَيهِ فِي‌ عِلْمِ الرِسَالَةِ يُرجَعُ1

أصفَاهُ أحمَدُ مِن‌ خَفِيُّ عُلُومِهِ              فَهُوَ البَطِينُ مِنَ العُلُومِ الانزَعُ2

تقدم آن حضرت در علم جدل و كلام

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ كلام‌ و جدل‌ و بحث‌ فلسفي‌

و از جملۀ علوم‌‌، علم‌ كلام‌ است‌ كه‌ در اين‌ موضوع‌ متكلّمون‌ پا به‌ عرصۀ ظهور نهادند‌. و أميرالمؤمينن‌ عليه‌ السّلام‌ اصل‌ و پايۀ علم‌ كلام‌ بود‌. رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ گفت‌: عَلِيُّ رَبَّانِيُّ هَذِهِ الامَّةِ «علي‌‌، مرد تربيت‌ شدۀ پروردگار و دست‌ پروردۀ خداست‌ در اين‌ امّت‌ ـ و با علي‌‌، عالم‌ استوار و تربيت‌ كننده‌ و مربّي‌ اين‌ امت‌ است‌ ـ»‌. و در اخبار وارد است‌ كه‌: إنَّ أوَّلَ مَن‌ سَنَّ دَعْوَةً المُبتَدَعَةِ بِالمُجَادِلَةِ إلَي‌ الحَقِّ عَلِيٌّ عليه‌ السّلام‌ «اوّلين‌ كسي‌ كه‌ بدعت‌ گزاران‌ را به‌ بحث‌ و گفتگو دعوت‌ كرد و آنها را به‌ حق‌ فرا خواند‌، علي‌ عليه‌ السّلام‌ بود»‌.

و در باب‌ ادّعاي‌ مناقضات‌ قرآن‌‌، ملحدين‌ با او مناظره‌ كردند‌. و مشكلات‌ مسائل‌ جاثليق‌ را پاسخ‌ گفت‌ تا بجائي‌ كه‌ ايمان‌ آورد و اسلام‌ اختيار نمود‌.

و أبوبكر بن‌ مَردويه‌ در كتا بخود‌، از سفيان‌ نقل‌ مي‌كند كه‌ او گفت‌: مَا حَاجَّ عَلِيُّ أحَداً إلاّ حَجَّهُ «علي‌ عليه‌ السّلام‌ با هيچكس‌ محاجّه‌ و بحث‌ در امور كلامي‌ و عقيدتي‌ ننمود مگر اينكه‌ بر او غالب‌ شد»‌.

و چون‌ رأس‌ الجالوت‌ (بزرگ‌ عالم‌ يهود) به‌ او گفت‌: شما بعد از پيغمبرتان‌ بيش‌ از سي‌ سال‌ درنگ‌ نكرديد مگر آنكه‌ بعضي‌ از شما بر روي‌ بعضي‌ دگر شمشير كشيده‌ و صورت‌ وي‌ را با آن‌ زده‌ است‌‌. أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: وَ أنتُم‌ لَمْ تَجِفَّ أقدَامُكُمْ مِن‌ مَاء البَحْرِ حَتَّي‌ قَلْتُمُ لِمُوسَي‌: اجْعَلْ لَنَا إلَهَا كَمَا لَهُم‌ آلِهَةٌ[321] «و شما هنوز پاهايتان‌ از عبور از دريا خشك‌ نشده‌ بود كه‌ به‌ موسي‌ گفتيد‌: براي‌ ما خدائي‌ قرار بده‌ همانطور كه‌ اين‌ قوم‌ خداياني‌ دارند»‌.

حضرت‌ براي‌ او آنچه‌ را كه‌ مي‌دانست‌ كه‌ او برحقّ است‌ تذكّر داد و سپس‌ به‌ او گفت‌: اينك‌ بيعت‌ كن‌‌. كُلَيب‌ گفت‌: من‌ فرستاده‌ از جانب‌ گروهي‌ هستم‌ و تا قبل‌ از آنكه‌ به‌ نزد آنها برگردم‌ نبايد از من‌ فعلي‌ صادر شود‌.

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ او گفت‌: أَرَأيتَ لَوْ أنَّ الَّذِينَ وَراءَكَ بَعَثُوكَ رَائِداً تَبتَغِي‌ لَهُم‌ مَسَاقِطَ الغَيْثِ‌، فَرَجَعْتَ إلَيْهِم‌ فَأخبَرتَهُمْ عَنِ الكِلَاء والمَاءِ؟ قَالَ‌: فَامْدُدْ إذا يَدَكَ «تو به‌ من‌ خبر بده‌ از آنكه‌: اگر اين‌ كساني‌ كه‌ پشت‌ سر تو هستند و تو را فرستاده‌اند‌. تو را فرستاده‌ باشند براي‌ تفحّص‌ و تجسّس‌ در بيابان‌ خشك‌ كه‌ براي‌ آنها زمين‌ سبز و خرّمي‌ را كه‌ آب‌ باران‌ در آنجا مي‌بارد‌، پيدا كني‌ و برايشان‌ خبر ببري‌ تا در آنجا بيابند و سكونت‌ كنند و بار خود را بيندازند و تو چنين‌ زميني‌ را پيدا كردي‌ و به‌ ايشان‌ بازگشت‌ نمودي‌ و از محلّ آب‌ و علف‌ و گياه‌ ايشان‌ را مطّلع‌ ساختي‌‌، آيا اگر قبل‌ از رجوع‌ به‌ آنها آب‌ بخوري‌ و در اين‌ زمين‌ بار خود را بيفكني‌‌، جُرمي‌ كرده‌اي‌ یا كار خوبي‌ نموده‌اي‌؟ فرستادن‌ تو عيناً مانند فرستادن‌ شخص‌ رائد و جستجو كنندۀ آب‌ و گياه‌ در بيابان‌ است‌ كه‌ اگر به‌ آب‌ برسد بايد فورا خودش‌ آب‌ بنوشد و جان‌ خود را خلاص‌ كند و سپس‌ براي‌ آن‌ قوم‌ خبر آب‌ و گياه‌ را ببرد و ايشان‌ را هدايت‌ به‌ اين‌ سرزمين‌ نمايد‌. (حضرت‌ فرمود‌: دستت‌ را پيش‌ بياور و بيعت‌ كن‌)‌. كُلَيْب‌ مي‌گويد‌: قسم‌ به‌ خداوند كه‌ در برابر حجّت‌ علي‌ قدرت‌ بر امتناع‌ از بيعت‌ را نداشتم‌ و با او بيعت‌ كردم‌‌.[322]

و از گفتار حِكْميّه‌ و فلسفيّه‌ آن‌ حضرت‌ است‌ كه‌ مي‌فرمايد‌: أوَّلُ معرِفَةِ الله‌ تَوْحِيدُهُ‌، وَ أصلُ تَوحِيدِهِ نَفيُ الصِفَاتِ عَنْهُ تا آخر خبر «اوّلين‌ مرحلۀ معرفت‌ خدا يگانه‌ دانستن‌ اوست‌‌، و منشأ و منباي‌ يگانه‌ دانستن‌ او نفي‌ كردن‌ صفات‌ است‌ از او»‌.

و آنچه‌ متكلّمين‌ در اصول‌ دين‌‌، اطناب‌ داده‌ و سخن‌ به‌ درازا گفته‌اند‌، زياديهاي‌ است‌ بر اين‌ عبارات‌ و شرحي‌ است‌ براي‌ اين‌ اصول‌‌، زيرا كه‌ اماميّه‌ در اين‌ معاني‌ به‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ رجوع‌ دارند و او به‌ پدران‌ گرامش‌‌. امّا معتزله‌ و زيديّه‌‌، آنچه‌ در اين‌ امرو دارند‌، براي‌ ايشان‌ روايت‌ مي‌كند و اين‌ دو نفر از أبو هاشم‌ جبائي‌‌، از پدرش‌ أبو علي‌‌، از أبو يعقوب‌ شحّام‌ از أبو هذيل‌ علاّف‌، از أبو عثمان‌ طويل‌‌، از واصل‌ بن‌ عطاء‌، از أبو هاشم‌ عبدالله‌ بن‌ محمّد بن‌ عليّ از پدرش‌ محمّد بن‌ حنفيّه‌ از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌‌.

ورّاق‌ قمي‌ گويد‌:

عَلِيُّ لِهَذَا النَّاسِ قَدْ بَيَّنَ الَّذِي‌                     هُمُ اخْتَلُفوا فِيهِ وَل‌ مْ يَتَوَجَّمِ 1

عَلِيُّ أعاشَ الدِّينَ وَفَّاهُ حَقَّهُ                وَ لَوْ لَاهُ مَا أفضَي‌ إلي‌ عُشْرِ دِرْهَم‌2

‌ داشتند بواسطۀ شدّت‌ غيظ‌ يا خوف‌ از تكلّم‌ فرو نماند‌.

2 ـ علي‌ است‌ كه‌ دين‌ خدا را روزي‌ داد و حقّ حيات‌ و زندگي‌ آن‌ را وفا كرد ‌، و اگر او نبود‌، به‌ قدر يك‌ دهم‌ درهم‌ هم‌ سهميّه‌اي‌ براي‌ دين‌ خدا نمي‌ماند»‌.

تقدم آن حضرت در علم نحو و ادبيت

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ نحو و أدبيّت‌

و از جمله‌ علوم‌‌، علم‌ نحو است‌ كه‌ در اين‌ موضوع‌ علمائي‌ برخاسته‌اند و علي‌ عليه‌ السّلام‌ مؤسّس‌ و واضع‌ علم‌ نحو است‌‌. چون‌ علماء نحو‌، اين‌ علم‌ را از خليل‌ بن‌ أحمد بن‌ عيسي‌ بن‌ عمرو ثقفي‌‌، از عبدالله‌ بن‌ اسحاق‌ حَضرمي‌‌، از ابو عمرو بن‌ علاء‌، از ميمون‌ أفرَن‌‌، از عَنْبَسَة‌ الفيل‌‌، از أبوالاسود دُوَّلي‌‌، از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ كرده‌اند.

و علّت‌ تأسيس‌ علم‌ نحو بواسطۀ آن‌ حضرت‌ اين‌ بود كه‌ قريش‌ با أنباط‌‌،[323] ازدواج‌ مي‌كردند و از ميان‌ آنها اولادي‌ به‌ ظهور مي‌رسيد‌، و بدين‌ جهت‌ زبان‌ آنها خراب‌ شد تا بجائي‌ كه‌ دختر خُوَيلد أسدي‌ شوهر كرد با مردي‌ كه‌ از أنباط‌ بود و او گفت‌: إنَّ أبَويَّ مَاتَ وَ تَرَكَ عَلَيَّ مَالَ كَثيرٌ مي‌خواست‌ بگويد‌: پدر و مادر مرده‌اند و براي‌ من‌ مال‌ بسياري‌ باقي‌ گذارده‌اند (كه‌ البتّه‌ اين‌ تركيب‌ بندي‌ غلط‌ است‌ و بايد بگويد‌: إنَّ أَبَويَّ مَاتَا وَ تَرَكَا مَالاً كَثِيراً‌. چون‌ حضرت‌ فساد زبان‌ آن‌ دختر را دانست‌‌، علم‌ نحو را تأسيس‌ كرد‌.

بَرِي‌ءٌ مِنَ الْمُشْرِكِينَ وَ رَسُولُهُ ‌، زد و سر وي‌ را شكافت‌‌. آن‌ مرد بازاري‌ براي‌ مخاصمه‌ وي‌ را به‌ نزد أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ برد‌. حضرت‌ علّت‌ شكافتن‌ سر او را پرسيدند‌. اعرابي‌ گفت‌: اين‌ مرد در قرائتش‌ به‌ خدا كافر شده‌ است‌‌. حضرت‌ فرمود از روي‌ قصد و اراده‌ نبوده‌ است‌‌.[324]

و نيز در روايت‌ است‌ كه‌ أبوالاسود در چشمش‌ كم‌ بيني‌ و ضعفي‌ بود و دختري‌ داشت‌ كه‌ او را به‌ حضور علي‌ عليه‌ السّلام‌ هدايت‌ مي‌كرد و دستگير و جلودار پدر بود‌. گفت‌: يَا أبَتَاهُ‌، مَا أَشَدَّ حَرُّ الرَّمْضَاء ‌!كه‌ مي‌خواست‌ از روي‌ تعجّب‌ بگويد‌: اي‌ پدر جان‌‌، چقدر حرارت‌ ريگهاي‌ روي‌ زمين‌ زياد است‌ ‌!(كه‌ اين‌ تركيب‌ غلط‌ است‌ و بايد بگويد‌: يَا أَبَتَاهُ‌، الرَّمْضَاءُ مَا أَشَدَّ حَرًّا ‌، يا آنكه‌ بگويد‌: مَا اَشَدَّ حَرَّ الرَّمضاء ‌!پدرش‌ وي‌ را از اين‌ سخن‌ منع‌ كرد و گفتار او را به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌ و حضرت‌‌، علم‌ و قواعد نحو را تأسيس‌ نمود‌.

و نيز در روايت‌ است‌ كه‌ أبوالاسود براي‌ تشييع‌ جنازه‌اي‌ مي‌رفت‌‌. مردي‌ گفت‌: مَنِ المُتَوَفی‌ ؟ (كه‌ مي‌خواست‌ بپرسد‌: مرده‌ كيست‌: مَنِ المُتَوَفَّي‌؟ در عبارت‌ آورد‌: ميراننده‌ كيست‌؟) أبوالاسود به‌ او گفت‌: اللهُ (ميراننده‌ خداست‌). أبو الاسود

اين‌ جريان‌ را براي‌ حضرت‌ نقل‌ كرد و حضرت‌ علم‌ نحو را تأسيس‌ كرد‌.

و بر هر تقدير‌، أميرالمؤمينن‌ عليه‌ السّلام‌ اصول‌ علم‌ نحو را در نامه‌اي‌ نوشتند و به‌ أبوالاسود دادند و به‌ او گفتند‌: مَا أَحْسَنَ هَذَا النَّحو ‌!أحشُ لَهُ بِالمَسائِلِ‌. فَسَمِّيَ نَحْواً‌.[325]

«چقدر اين‌ نحو (اينگونه‌) خوب‌ است‌‌. تو اين‌ نحو را از مسائل‌ پر كن‌‌. فلهذا اين‌ علم‌ نحو ناميده‌ شد»‌.

ابن‌ سلام‌ گويد‌: در آن‌ رقعه‌اي‌ كه‌ حضرت‌ نوشتند‌، اين‌ عبارات‌ بود‌: الكَلامُ ثَلاثَةُ أشياءَ‌، اسمُ وَ فِعْلُ وَ حَرْفٌ جَاءَ لِمَعني‌‌. فالإسمُ مَا أنبَأ عَنِ المُسَمّي‌‌. وَالفِعْلُ مَا أنْبَأ عَن‌ حَرَكَةِ المَسَمَّي‌‌، وَالحَرْفُ مَا أوجَدَ مَعنيً فِي‌ غَيْرِهِ «كلام‌ سه‌ چيز است‌: اسم‌ و فعل‌ و حرف‌ كه‌ براي‌ رسانيدن‌ معني‌ مي‌آيد‌. پس‌ اسم‌ آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ از مُسمّي‌ خبر دهد‌. و فعل‌ آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ از حركت‌ مُسمّي‌ خبر دهد‌. و حرف‌ آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ معنائي‌ را در غير خودش‌ به‌ وجود مي‌آورد»‌.

تقدم آن حضرت در علم خطابه

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ خطابه‌

و از جملۀ علوم‌‌، علم‌ خطابه‌ است‌‌. و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ اخطب‌ خطباء بوده‌ است‌‌.[326] آيا نمي‌بيني‌ خُطبۀ توحيد‌، و شِقشِقيّه‌ و هدايه‌ و ملاحم‌ و لؤلؤة‌ و غرّاء و قاصعه‌ و افتخار و أشباح‌ و دُرّة‌ يَتيمه‌ و أقاليم‌ و وسيله‌ و طالوتيّه‌ و نخيله‌ و سليمانيّه‌ و ناطقه‌‌، و دامغه‌‌، و فاضحه‌‌، بلكه‌ «نهج‌ البلاغة‌» شريف‌ رضي‌ را و كتاب‌ «خطب‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌» از اسمعيل‌ بن‌ مهران‌ سَكوني[327]‌ از زيد بن‌ وهب‌ را همچنين‌؟

حِمْيَري‌ گويد‌:

مَن‌ كَانَ أخْطَبَهُم‌ وَ أنطَقَهُمْ وَ مَن‌                 قَدْ كَانَ يَشفِي‌ حَوْلَهُ البُرَحَاء1

مَن‌ كَانَ أنزَعَهُمْ مِنَ الإشرَاكِ أوْ                     لِلْعِلْمِ كَانَ البَطْنُ مِنْهُ خَفَّاء2

مَن‌ ذَالَّذِي‌ اُمِرُوا إذَا اخْتَلَفوا بِأن‌                     يَرْضَوا بِهِ فِي‌ أمْرِهِم‌ قَضَّاء3

مَن‌ قِيلَ لَوْلَاهُ وَ لَوْلَات‌ عِلْمُهُ                     هَلَكُوا وَ عَاثُوا فِتْنَةً صَمَّاء[328]4

‌ جوف‌ او از اندوختن‌ علم‌ و معرفت‌ بسيار ذخيره‌ كنند و در درون‌ خود پنهان‌ سازنده‌ است‌‌.

3 ـ اوست‌ آن‌ كس‌ كه‌ مردم‌ مأمور شده‌اند كه‌ در موارد اختلافشان‌‌، راضي‌ شوند كه‌ در امرشان‌ يگانه‌ قضاوت‌ كننده‌ باشد‌.

4 ـ اوست‌ آنكه‌ دربارۀ وي‌ گفته‌ شده‌ است‌: اگر او نبود و اگر علم‌ او نبود‌، مردم‌ به‌ هلاكت‌ مي‌رسيدند و در فتنۀ سخت‌ و سهمگين‌ فرو رفته‌ و فاسد مي‌گشتند».

تقدم آن حضرت در علم فصاحت و بلاغت

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ فصاحت‌ و بلاغت‌

و از جمله‌ علوم‌‌، علم‌ فصاحت‌ و بلاغت‌ است‌‌. و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ حظّ و بهره‌اش‌ از اين‌ دو علم‌ از همه‌ بيشتر و سرشارتر بوده‌ است‌‌. سيّد رضي‌ گفته‌است‌: أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ شريعه‌ و آبشخوار فصاحت‌ و محلّ ورود در آن‌‌، و منشأ و جاي‌ رشد و نماي‌ بلاغت‌‌، و محلّ تولّد آن‌ بوده‌ است‌‌. مكنونات‌ اين‌ علوم‌ از او به‌ ظهور رسيده‌ و قوانينش‌ از او گرفته‌ شده‌ است‌‌.

جاحظ‌ در كتاب‌ «غُرّه‌» گويد‌: أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ معاويه‌ نوشت‌: غَرَّكَ عِزُّكَ‌، فَصَارَ قُصَارَ ذَلِكُ ذُلُّكَ‌. فَاخْشَ فَاحِشَ فِعْلِكَ فَعَلَّكَ تَهْدِي‌ بِهَذا (بِهُدي‌ ـ ظ‌) «استبداد و خودمنشي‌ تو را فريف‌ و در نتيجه‌ و نهايت‌‌، ذلّت‌ تو را به‌ بار آورد‌. بنابراين‌ از كردار زشت‌ خود بترس‌‌، كه‌ در اين‌ صورت‌ شايد به‌ اين‌ راهنمائي‌‌،

هدايت‌ بيابي‌.»[329]

و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: مَن‌ آمَنَ أمِنَ «كسي‌ كه‌ ايمان‌ آورد‌، از همۀ بلايا و خطرات‌ مصون‌ است‌»‌.

كلبي‌ از أبوصالح‌‌، و أبوجعفر ابن‌ بابويه‌ با اسناد خود از حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌‌، از پدرانش‌ عليهم‌ السّلام‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌: صحابۀ رسول‌ خدا در جائي‌ اجتماع‌ نموده‌ بودند و در اين‌ بحث‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آورده‌ بودند كه‌ حرف‌ ألف‌ از همۀ حروف‌ بيشتر در كلام‌ وارد مي‌شود‌. أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بدون‌ مقدّمه‌ و ناگهاني‌ مرتجلاً خطبۀ شيرين‌ و شگفت‌انگير خود را براي‌ ايشان‌ خواندند كه‌ اوّل‌ آن‌ اين‌ است‌: حَمِدْتُ مَن‌ عَظُمَتْ مِنَّتهُ‌، وَ سَبَغَتْ نِغْمَتُهُ‌، وَ سَبَقَتْ رَحْمَتُهُ‌، وَ تَمَّت‌ كَلِمَتُهُ‌، وَ نَفَدَتْ مَشِيَّتُهُ‌، وَ بَلَغَتْ قَضِيَّتُهُ ـ إلي‌ آخرها[330] «حمد و سپاس‌ مي‌گويم‌ آن‌ كس‌ را كه‌ رحمتش‌ عظيم‌ است‌‌، و نعمتش‌ گوارا‌، و رحمتش‌ پيشي‌ گرفته‌ است‌‌، و كلمه‌اش‌ تمام‌ است‌‌، و اراده‌ و مشيّتش‌ نافذ و روان‌‌، و حكم‌ و قضاء او رسيده‌ است‌» ـ تا آخر خطبه‌‌.

الحَمْدِ وَ أسْرَاهُ‌، وَ أطْهَرُ الحَمْدِ وَ أسْمَاهُ‌، وَ أكْرَمُ الحَمْدِ وَ أَوْلَاهُ ـ إلي‌ آخرها[331] ‌. «حمد و سپاس‌‌، مختصّ خداست‌‌. او اهل‌ ستايش‌ است‌ و محلّ و مأواي‌ آن‌‌، و از براي‌ او مؤكّدترين‌ اقسام‌ ستايش‌ است‌ و شيرين‌ترين‌ آن‌‌، و با سرعت‌ترين‌ ستايش‌ و رونده‌ترين‌ آن‌‌، و پاكيزه‌ترين‌ ستايش‌ و بلند مرتبه‌ترين‌ آن‌‌، و مكرّم‌ترين‌ و گرامي‌ترين‌ ستايس‌ و سزاوارترين‌ آن‌ ـ تا آخر خطبه‌»‌.

ابن‌ شهرآشوب‌ گويد‌: و من‌ اين‌ دو خطبه‌ را در كتاب‌ «مخزون‌ مكنون‌» خود آورده‌ام‌‌.

و از جمله‌ كلمات‌ حضرت‌ است‌ كه‌: تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا‌، فَإنَّمَا يُنتَظَرُ بِأوَّلِكُم‌ آخِرُكُم‌[332] «سبكبار شويد تا به‌ قافله‌ برسيد‌، زيرا اوّلين‌ شما را در انتظار داشته‌اند تا آخرين‌ شما ملحق‌ شود و برسد»‌.

و جمع‌ كند فقط‌ يك‌ دست‌ از آنها را جمع‌ كرده‌ و بسته‌ است‌ و ليكن‌ دستهاي‌ بسياري‌ از آنها را به‌ روي‌ خود بسته‌ است‌»‌.

و نيز گفتار آن‌ حضرت‌ كه‌: وَ مَن‌ تَلِن‌ حَاشِتُهُ يَسْتَدِمْ مِن‌ قْومِهِ المَودَّةَ «و كسي‌ كه‌ با اهل‌ خود و خواصّ خود، به‌ نرمي‌ و ملاطفت‌ رفتار كند پيوسته‌ از قوم‌ و خويشان‌ خود محبّت‌ به‌ او مي‌رسد»‌.

و نيز گفتار آن‌ حضرت‌ كه‌: وَ مَن‌ جَهِلَ شَيئاً عَادَاهُ «كسي‌ كه‌ چيزي‌ را جاهل‌ باشد‌، با آن‌ دشمني‌ مي‌كند»‌. انسان‌ دشمن‌ مجهولات‌ خود مي‌باشد‌. و مثل‌ اين‌ گفتار‌، كلام‌ خداست‌ كه‌ مي‌گويد‌: بَلْ كَذَّبُوا بِمَا لَم‌ يُحِيطُوا بِعِلْمِهِ[333] «بلكه‌ ايشان‌ تكذيب‌ كردند و دروغ‌ شمردند چيزي‌ را كه‌ در علم‌ به‌ آن‌ احاطه‌ و سيطره‌اي‌ ندارند»‌.

و نيز گفتار آن‌ حضرت‌ كه‌: الْمَرءُ مَخبُوءُ تَحْتَ لِسَانِهِ‌، فَإذَا تَكَلَّمَ ظَهَرَ «مرد در زير زنان‌ خود پنهان‌ است‌‌، چون‌ سخن‌ گويد ظاهر و هويدا مي‌گردد»‌. و مثل‌ اين‌ گفتار‌، كلام‌ خداست‌ كه‌ مي‌گويد‌: وَ لَتَعْرِفَنَّهُم‌ فِي‌ لَحْنِ الْقَوْلِ[334] «اي‌ پيغمبر تو منافقين‌ را از لحَنِ گفتار و از طريق‌ سخن‌ گفتن‌ آنان‌‌، البته‌ و البته‌ مي‌شناسي‌»‌.

و نيز از گفتار آن‌ حضرت‌ است‌ كه‌: قِيَمةٌ كُلِّ امْرءٍ مَا يُحْسِنُ[335] «قيمت‌ و بهاي‌ هر كس‌ به‌ قدر دانش‌ اوست‌» و مثل‌ اين‌ گفتار‌، كلام‌ خداست‌ كه‌ مي‌گويد‌: إِنَّ اللَهَ

اصْطَفَاهُ عَلَيْكُم‌ وَ زَادَهُ بَسْطَةً فِي‌ الْعِلْمِ وَ الْجِسْمِ[336] «تحقيقاً خداوند او (طالوت‌) را براي‌ امارت‌ بر شما برگزيد و در علم‌ و جسم‌ او گسترش‌ داد»‌.

و نيز از گفتار آن‌ حضرت‌ است‌ كه‌: القَتْلُ يُقِلُّ القَتْلَ[337] «كشتن‌ شخص‌ متجاوز و جنايت‌ كاري‌ كه‌ آدم‌ كشته‌ است‌‌، به‌ واسطۀ قصاص‌ از او‌، موجب‌ كمي‌ كشتار در عالم‌ مي‌شود»‌. و مثل‌ اين‌ گفتار‌، كلام‌ خداست‌ كه‌ مي‌گويد‌: وَ لَكُمْ فِي‌ الْقِصَاصِ حَيَوةٌ[338] «اي‌ صاحبان‌ خرد و انديشه‌‌، از براي‌ شما در قصاص‌‌، زندگي‌ و حيات‌ است‌»‌.

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در سرودن‌ شعر

و از جملۀ علوم‌ علم‌ سرودن‌ شعر است‌‌. و أميرالمؤمنين‌ علي‌ السّلام‌ أشعر آنان‌ بوده‌ است‌‌. جاحظ‌ در كتاب‌ «بيان‌»‌، و نيز در كتاب‌ «فضائل‌ بني‌ هاشم‌» و بلاذري‌ در كتاب‌ «أنساب‌ الاشراف‌» آورده‌اند كه‌: إنَّ عَلِيًّا أشْعَرُ الصَّحَابَةِ وَ أفْصَحُهُمْ وَ أخْطَبُهُمْ وَ أكْتَبُهُمْ «تحقيقاً علي‌ عليه‌ السّلام‌ از همۀ اصحاب‌ شاعرت‌ و فصيح‌تر و خطيب‌تر و نويسنده‌تر بوده‌ است‌»‌.

أحمد قواعد و دستورات‌ عروض‌ را از مردي‌ كه‌ از اصحاب‌ محمّد بن‌ عليّ الباقر و يا عليّ بن‌ الحسين‌ عليهما السّلام‌ بود فرا گرفت‌ و اصول‌ اين‌ علم‌ را وضع‌ نمود و ترتيب‌ داد‌.

تقدم آن حضرت در علم لغت و اشتقاق

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ عربيّت‌ و لغت‌ و اشتقاق‌

و از جملۀ علوم‌‌، علم‌ عربيّت‌ است‌ كه‌ علماء اين‌ علما از اينجا برخاسته‌اند و أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّمم‌ محكم‌ترين‌ و متقن‌ترين‌ ايشان‌ است‌‌.

ابن‌ حريري‌ بصري‌ در كتاب‌ «دُرّة‌ الغوّاص‌» و ابن‌ فيّاض‌ در «شرح‌ اخبار» روايت‌ كرده‌اند كه‌ اصحاب‌ در معناي‌ مَوْؤدَه‌ اختلاف‌ كردند‌. علي‌ عليه‌ السّلام‌ گفت‌: إنَّهَا لَا تَكُونُ مَوْؤدَةً حَتَّي‌ يَأتِي‌ عَلَيْهَا الثَّارَاتُ السَّبْعُ‌.[339] فَقَالَ لَهُ عُمَرُ‌: صَدَقْتَ أطَالَ اللهُ بَقَاكَ‌.

«موؤده‌ را موؤده‌ نگويند تا زماني‌ كه‌ بر او خون‌ها و يا طلب‌ خون‌هاي‌ هفتگانه‌ گذشته‌ باشد عمر گفت‌: راست‌ گفتي‌‌، خداوند عمرت‌ را طولاني‌ كند»‌.

مراد حضرت‌ از اين‌ مراحل‌ همان‌ است‌ كه‌ در قول‌ خداوند‌: وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الْإِنْسَـٰنَ مِن‌ سُلَالَةٍ مِن‌ طِينٍ «ما حقّاً انسان‌ را از شيره‌ و عصاره‌اي‌ از گِل‌ خلق‌ كرديم‌» تا آخر آيات‌[340] آورده‌ شده‌ است‌‌. و بنابراين‌ استشهاد‌، حضرت‌ اشاره‌ نمودند كه‌ چون‌ جنين‌ پس‌ از ولادت‌ زنده‌ باشد و سپس‌ دفن‌ شود‌، مؤوده‌ است‌.

تقدم آن حضرت در علم وعظ و اندرز

تقدّم‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در علم‌ وعظ‌ و اندرز

و از جمله‌ علوم‌‌، علم‌ وعظ‌ است‌ كه‌ وعّاظي‌ به‌ عرصۀ ظهور آمده‌اند‌، و هيچكس‌ در امثال‌ و جملات‌ عبرت‌ انگيز و مواعظ‌ و نهي‌ از زشتي‌ها‌، همانند او نيامده‌ است‌‌. مانند گفتار او ‌: مَن‌ زَرَعَ العُدوَانَ حَصَدَ الخُسْرَانَ «كسي‌ كه‌ تخم‌ دشمني‌ بكارد زيان‌ و خسارت‌ درو مي‌كند»‌. مَن‌ ذَكَرَ المَنِيَّةَ الامنِيَّةَ «كسي‌ كه‌ مرگ‌ را به‌

ياد آرد‌، آرزوها را به‌ خاك‌ فراموشي‌ مي‌سپارد»‌. مَن‌ قَعَدَ بِهِ العَْقلُ قَامَ بِهِ الجَهْلُ‌. «كسي‌ كه‌ در كانون‌ وجودي‌ وي‌ عقل‌ از حكمراني‌ فرو ماند و نشست‌ كند‌، جهل‌ در وجود او قيام‌ مي‌كند و حكمفرما مي‌شود»‌. يَا أَهْلَ الغُرُورِ مَا أبْهَجَكُم‌ بِدَارٍ خَيْرُهَا زَهِيدٌ‌، وَ شَرُّهَا عَتِيدٌ‌، وَ نَعِيمُهَا مَسْلُوبُ‌، وَ عَزِيزُهَا مَنكُوبُ‌، وَ مُسَالِمُهَا مَحْرُومٌ‌، وَ مَالِكُهَا مَمْلُوكُ‌، وَ تُرَاثُها مَتْرُوكٌ «اي‌ مردم‌ فريفتۀ به‌ دنيا‌، چه‌ موجب‌ شده‌ است‌ كه‌ سرور و بهجت‌ پيدا نموده‌ايد به‌ خانه‌اي‌ كه‌ خيرش‌ بی‌ارزش‌ و قيمت‌ است‌‌، و شرّش‌ حاضر و آمده‌ و مهيّاست‌‌، و نعمت‌ آن‌ جدا شده‌‌، و عزيز آن‌ ذليل‌ و خوار و زبون‌ گشته‌‌، و كسي‌ كه‌ با آن‌ مسالمت‌ كند و از در مصالحه‌ در آيد محروم‌ مي‌گردد، و كسي‌ كه‌ مالك‌ آن‌ شود خودش‌ مملوك‌ ديگري‌ است‌‌، و آنچه‌ از آن‌ به‌ عنوان‌ غنيمت‌ و بهره‌ و بازيافتي‌ و ميراث‌ ارزشهايش‌ به‌ كسي‌ برسد متروك‌ مي‌شود و خواهي‌ نخواهي‌ دل‌ از آن‌ شسته‌ و آن‌ را مهجور در زاويۀ افول‌ و خمول‌ مي‌نهد»‌.

و عبدالواحد آمدي‌ كتابي‌ در غُرَر كلمات‌ آن‌ حضرت‌ تصنيف‌ نموده‌ است‌.[341]