رسوايي قتاده پس از گفتن‌: سلوني

از جمله‌ زمخشري‌ در «كشّاف‌» از قتاده‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ او داخل‌ كوفه‌ شد و مردم‌ گرداگرد وي‌ مجتمع‌ شدند‌. در اين‌ حال‌ به‌ مردم‌ گفت‌: سَلُوا عَمّا شِئْتُم‌ «از هر چه‌ مي‌خواهيد بپرسيد» و أبو حنيفه‌ در حالي‌ كه‌ جوان‌ نورسي‌ بود حاضر بود‌، او گفت‌: از قتاده‌ بپرسيد كه‌ نمله‌ سليمان‌ «مورچۀ سليمان‌» آيا نر بوده‌ است‌ يا ماده‌؟ از او پرسيدند و او در جواب‌ فرو ماند‌.

أبو حنيفه‌ گفت‌: ماده‌ بوده‌ است‌‌. گفتند‌: از كجا دانستي‌؟ گفت‌: از كتاب‌ خدا آنجا كه‌ مي‌گويد ‌: قَالَت‌ نَمْلَةٌ «گفت‌ يك‌ مورچه‌» زيرا اگر نر بود بايد بگويد‌: قَالَ نَمْلَةٌ‌. و اين‌ به‌ جهت‌ آن‌ است‌ كه‌ نملةٌ مثل‌ حَمَامَةٌ و شأةٌ «كبوتر و گوسفند» به‌ معناي‌ جنس‌ است‌‌، هم‌ بر مذكر و هم‌ بر مؤنّث‌ اطلاق‌ مي‌شود‌، در اين‌ صورت‌ بايد براي‌ تميز بين‌ تأنيث‌ و تذكير‌، از علامتي‌ خارج‌ از آن‌ استفاده‌ نمود مثل‌ اينكه‌ مي‌گويند‌: حَمَامَةٌ ذَكَرٍ وَ حَمَامةٌ أنثَي‌‌، و هُوَ وَ هِيَ[451] «كبوتر نر و كبوتر ماده‌‌، و ضمير هو كه‌ راجع‌ به‌ نر است‌ و ضمير هي‌ كه‌ راجع‌ به‌ ماده‌ است‌»‌.

مضامين متفاوت روايات سلوني

و چقدر فاصله‌ و فرق‌ است‌ ميان‌ اين‌ گوينده‌ و ميان‌ كسي‌ كه‌ پيوسته‌ خود را در معرض‌ مسائل‌ مشكله‌‌، و علوم‌ صعب‌ و پيچيده‌ در مي‌آورد و چون‌ از او پرسش‌ شود‌، فوراً بر جواب‌ مبادرت‌ مي‌نمايد و صداي‌ خود را بر فراز نشستگاه‌ منابر بلند مي‌كند به‌ اينكه‌: سَلُونِي‌ قَبْلَ أن‌ لَا تَسألُونِي‌‌، وَ لَنْ تَسْألُوا بَعْدِي‌ مِثلي‌[455] «بپرسيد از من‌ پيش‌ از آنكه‌ از من‌ نپرسيد‌، و هيچگاه‌ پس‌ از من‌ از كسي‌ مثل‌ من‌ نخواهيد پرسيد»‌.

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: لَا تَسألُونِي‌ عَن‌ آيَةٍ فِي‌ كِتَابِ اللهِ تَعَالَي‌‌، وَ لَا عَن‌ سُنَّةِ رَسُولِ الله‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ إلاّ أنبأتُكُم‌ بِذلِكَ[456] «شما از هيچ‌ آيه‌اي‌ از كتاب‌ خداي‌ تعالي‌ و از هيچ‌ سنّتي‌ از رسول‌ خدا‌، از من‌ نمي‌پرسيد مگر آنكه‌ من‌ خبر آن‌ را به‌ شما مي‌دهم‌»‌.

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: سَلُونِي‌‌، وَاللهِ لَا تَسألُونِي‌ عَن‌ شي‌ءٍ يَكُونُ إلي‌ يَومِ القِيَمَةِ إلاّ أخْبَرْتُكُمْ‌. وَ سَلُونِي‌ عَن‌ كِتَابِ اللهِ‌، فَوَاللهِ مَا مِن‌ آيَةٍ إلاّ وَ أَنَا أعْلَمُ أبِلَيْلٍ نَزَلَتْ أم‌ بِنَهَارٍ‌، فِي‌ سَهْلٍ أمْ فِي‌ جَبَلٍ‌.[457] «بپرسيد از من‌‌، و قسم‌ به‌ خدا كه‌ نمي‌پرسيد از من‌ از چيزي‌ كه‌ واقع‌ شود تا روز قيامت‌ مگر آنكه‌ شما را به‌ آن‌ خبر مي‌دهم‌‌، و بپرسيد از من‌ از كتاب‌ خدا‌، قسم‌ به‌ خدا كه‌ هيچ‌ آيه‌اي‌ نيست‌ مگر آنكه‌ من‌ مي‌دانم‌ كه‌ در شب‌ نازل‌ شده‌ است‌ و يا در روز‌، در زمين‌ هموار نازل‌ شده‌ است‌ و يا در كوه‌»‌.

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: ألا رَجُلٌ يَسْألُ فَيَنتَفِعَ وَ يَنْفَعَ جُلَسَاءهُ؟[458] «آيا يك‌ مرد نيست‌ كه‌ بپرسد تا خودش‌ منتفع‌ گردد و به‌ همنشينان‌ خود نيز نفع‌ رساند»؟

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: وَ اللهِ مَا نَزَلَتْ آيَةٌ إلاّ وَ قَدْ عَلمْتُ فِيمَ أنزِلتَ آيَةٌ إلاّ وَ قَدْ عَلِمْتُ فِيمَ أنزِلَت‌‌، وَ أيْنَ اُنزِلَت‌‌، إنَّ رَبّي‌ وَهَبَ لِي‌ قَلْباً عَقُولاً‌، وَ لِسَاناً سُؤولا‌.[459] «سوگند به‌ خدا كه‌ آيه‌اي‌ فرود نيامده‌ است‌ مگر اينكه‌ من‌ مي‌دانم‌ در چه‌ موضوعي‌ فرود آمده‌ است‌ و در كجا فرود آمده‌ است‌. بدرستي‌ كه‌ پروردگارم‌ به‌ من‌ دلي‌ متفكّر و فراگير و زباني‌ پرسش‌ كننده‌ عنايت‌ فرموده‌ است‌».

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: سَلُونِي‌ قَبْلَ أن‌ تَفْقِدُونِي‌‌، سَلُونِي‌ عَن‌ كِتَابِ اللهِ‌، وَ مَا مِن‌ آيَةٍ إلاّ وَ أنا أعْلَمُ حَيْثُ اُنزِلَتْ بِحَضِيضِ جَبَلٍ أوْ سَهْلِ أرْضٍ‌، وَ سَلُونِي‌ عَنِ الفِتَنِ‌، فَمَا مرن‌ فِتْنَةٍ إلاّ وَ قَدْ عَلِمْتُ مَن‌ كَسَبَهَا وَ مَن‌ يُقْتَلُ فِيهَا‌.[460] «بپرسيد از من‌ قبل‌ از آنكه‌ فاقد من‌ گرديد‌. بپرسيد از من‌ از كتاب‌ خدا‌، و هيچ‌ آيه‌اي‌ نيست‌ مگر اينكه‌ من‌ مي‌دانم‌ كجا نازل‌ شده‌ است‌، آيا در دامنۀ كوه‌ نازل‌ شده‌ است‌ يا در زمين‌ نرم‌‌. و از وقايع‌ و فتن‌ آينده‌ از من‌ بپرسيد‌، هيچ‌ فتنه‌اي‌ واقع‌ نمي‌شود الاّ اينكه‌ من‌ مي‌دانم‌ چه‌ كسي‌ آن‌ را برپا كرده‌ است‌ و چه‌ كسي‌ در آن‌ كشته‌ مي‌شود»‌.

و به‌ اين‌ گفتارش‌ كه‌: سَلُونِي‌ قَبْلَ أن‌ تَفْقِدُونِي‌‌، فَإنَّمَا بَيْنَ الجوَانِحِ مِنّي‌ عِلْمٌ جَمُّ‌. هَذَا سَفَطُ العِلْمِ‌، هَذَا لُعَابٌ رَسُولِ الله‌ صَلَّي‌ الله‌ عَلَيْهِ وَآِلهِ وَسَلمَّ‌، هَذَا مَا زَقَّني‌ رَسُولُ اللهِ زَقاً زَقاً‌. فَوَاللهِ لَوْ ثُنِيَتْ لِي‌ الوِسَادَةُ فَجَلَستْ عَلَيْهَا‌، لافتَيتُ أهْلَ التَّوراة‌ بِتَورَاتِهِمْ وَ أهْلَ الإنَجِيلَ فَيَقولَانِ صَدَقَ عَلِيُّ قَدْ أفتَاكُمْ بِمَا أنزَلَ اللهُ فِيَّ وَ أنتُم‌ تَتْلُونَ الكِتَابَ أفَلَا تَعْقِلُونَ‌.[461]

‌ پرنده‌ با منقار خود به‌ دهان‌ بچّه‌اش‌ طعام‌ مي‌گذارد‌، به‌ من‌ علم‌ آموخته‌ است‌‌. سوگند به‌ خدا كه‌ اگر بالش‌ حكم‌ را براي‌ من‌ دو تا كنند و من‌ بر روي‌ آن‌ بنشينم‌‌، براي‌ اهل‌ تورات‌ با توراتشان‌‌، و براي‌ اهل‌ انجيل‌ با انجيلشان‌ فتوا مي‌دهم‌‌. به‌ طوري‌ كه‌ خداوند تورات‌ و انجيل‌ را به‌ سخن‌ درآورد و آنها بگويند‌: علي‌ راست‌ گفت‌ و براي‌ شما فتوا داد به‌ آنچه‌ خداوند در من‌ نازل‌ كرده‌ است‌‌، و شما كتاب‌ را تلاوت‌ مي‌كنيد پس‌ در اين‌ صورت‌ تعقّل‌ و تفكّر نمي‌نمائيد»‌.

و اين‌ سخن‌ را أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ گفتند در حالي‌ كه‌ زره‌ رسول‌ خدا را بر تن‌ كرده‌ بودند و شمشير رسول‌ خدا را حمايل‌ نموده‌ بودند و عمامۀ رسول‌ خدا را بر سر بسته‌ بودند‌، بر فراز منبر مسجد كوفه‌ نشسته‌ بودند و شكم‌ خود را برهنه‌ نموده‌ و اشاره‌ به‌ علم‌ اندوخته‌ در آن‌ مي‌نمودند‌.

و سعيد بن‌ مسيّب‌ گفت‌: لَم‌ يَكُنْ أحَدٌ مِنَ الصَّحَابَةِ يَقُولُ‌: سَلُونِي‌ إلاّ عَلِيٌ بنُ أبيِطالبٍ[462] «هيچكدام‌ از اصحاب‌‌، زبان‌ به‌ سَلُوني‌ نگشودند الاّ عليّ بن‌ أبيطالب‌»‌. وَ كَانَ إذَا سُئِلَ عَن‌ مسألَةٍ‌، يَكُونُ فِيهَا كَالسِّكَةِ المُحْمَاةِ وَ يَقُولُ[463]

إذَا المُشْكِلَات تَصَدَّيْنَ لِي                 ‌ كَشَفْتُ حَقَائِقُهَا بِالنَّظَرْ 1

فَإن‌ بَرقَت‌ فِي‌ مَخِيلِ الصَّوا             بِ عَميَاءُ لَا يَحتَليهَا البَصَرْ2

مُقَنَّعَةً بِغُيُوبِ الامور                      وَضَعْتُ عَلَيْهَا صَحِيحَ الْفِكَر3

لِسَاناً كَشِقشِقَةِ الارحَبِي‌              أوْ كَالحُسَامِ اليَمَانِي‌ الذَّكَرِ4

وَ قَلْباً إذَا اسْتَنطَقَتْهُ القُنُو                       نُ أبَرَّ عَلَيْهَا بَوَاة‌ دُرَر5

وَ لَسْتُ بِإمَعَةٍ[464] فِي‌ الرِجا       لِ يُسَائِلُ هَذَا وَ ذَامَا الْخَبَر6

وَلَكِنَّني‌ مِذْرَبُ الاصْغَرَين‌        أبينُ مَعَ مَا مَضَي‌‌، مَا غَبَر[465]7

4 ـ با زباني‌ همچون‌ شقشقۀ شتر نر كه‌ در موقع‌ هيجان‌ بيرون‌ آورد و يا همچون‌ شمشير يماني‌ از فولاد قاطع‌ و برنده‌‌.

5 ـ و با دلي‌ كه‌ چون‌ فنون‌ مختلف‌ را از وي‌ سؤال‌ كنند‌، او بر آنها مي‌ريزد و نثار مي‌كند لؤلؤهاي‌ بهيّه‌ و پرقيمت‌ را‌.

6 ـ و نيستم‌ از كساني‌ كه‌ با اين‌ مرد و با آن‌ مرد بيامرزد و از اين‌ و آن‌ بپرسد و جويا گردد كه‌ خبر چيست‌؟

7 ـ وليكن‌ من‌ زبان‌ و قلب‌ حادّ و برنده‌اي‌ دارم‌ كه‌ با وقايع‌ گذشته‌‌، وقايع‌ آينده‌ را هم‌ روشن‌ و آشكارا مي‌كنم‌»‌.

كساني كه سلوني گفتند و رسوا شدند

عطف‌ توجه‌:

من‌ هيچكس‌ را قبل‌ از مولانا أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در تاريخ‌ نيافتم‌ كه‌ خود را در معرض‌ مسائل‌ مشكله‌ و پرسش‌هاي‌ بزرگ‌ و عظيم‌ قرار دهد و با قلبي‌ محكم‌ و دلي‌ متين‌ و استوار در ميان‌ جمعيّت‌هاي‌ علمي‌ فرياد خود را بلند كند به‌ گفتارش‌ كه‌: سَلُونري‌ «هر چه‌ مي‌خواهيد از من‌ بپرسيد» مگر همشاخه‌ و عديل‌ او‌: النَّبِيُّ الاعظَمُ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌‌. رسول‌ الله‌ نيز زياد مي‌گفت‌: سَلُونِي‌ عَمَّا شِئتُم‌ «بپرسيد از من‌ از هر چه‌ بخواهيد و سَلُونِي‌ سَلُوني‌ «بپرسيد، بپرسيد» و سَلُوني‌‌، وَ لَا تَسألُونِي‌ عَن‌ شَي‌ءٍ إلاّ أنبَأتُكُمْ بِهِ[466] «بپرسيد از من‌‌، و از چيزي‌ از من‌ سؤال‌ نمي‌نمائيد مگر آنكه‌ من‌ شما را بدان‌ آگاه‌ مي‌كنم‌»‌.

دست‌ خود پرده‌ را از جهل‌ مركّب‌ خود بالا زد‌، نظير‌:

1 ـ ابراهيم‌ بن‌ هشام‌ بن‌ اسماعيل‌ بن‌ هشام‌ بن‌ وليد بن‌ مُغيرة‌ مَخزومي‌ قرشي‌ والي‌ مكّه‌ و مدينه‌ و امير حج‌ از جانب‌ هِشام‌ بن‌ عبدالملِك‌‌. او با مردم‌ در سنۀ 107 حجّ گزارد و در مِني‌ خطبه‌ خواند و پس‌ از آن‌ خطبه‌ گفت‌: سَلُونِي‌‌، فَأنَا ابنُ الوحِيدِ‌، لَا تَسألُوا أحَداً أعْلَمُ مِني‌ «بپرسيد از من‌‌، زيرا كه‌ من‌ پسر نادرۀ روزگارم‌‌، و از هيچكس‌ عالم‌تر از من‌ نمي‌پرسيد»‌. مردي‌ از اهل‌ عراق‌ برخاست‌ و گفت‌: آقا‌، أضحِيَّة‌ (قرباني‌) واجب‌ است‌؟ او جواب‌ اين‌ مسأله‌ را ندانست‌ كه‌ چه‌ بگويد و از منبر فرود آمد‌.[467]

2 ـ مُقاتل‌ بن‌ سليمان‌‌. ابراهيم‌ حَربي‌ گفت‌: مقاتل‌ بن‌ سليمان‌ نشست‌ و گفت‌ سَلُونِي‌ عَمَّا دُونَ العَرْشِ إلي‌ لَويَانَا[468] «بپرسيد از من‌ از زير عرش‌ تا طعامها و غذاهائي‌ را كه‌ در منزلمان‌ پنهان‌ مي‌داريم‌»‌. مردي‌ به‌ او گفت‌: آدم‌ بوالبشر وقتي‌ كه‌ حج‌ نمود‌، چه‌ كسي‌ سر او را تراشيد؟ مقاتل‌ گفت‌: اين‌ از كار شما نيست‌ وليكن‌ خداوند اراده‌ كرد تا مرا مبتلا كند به‌ عُجب‌ و خودپسندي‌ كه‌ مرا فرا گرفته‌ است‌‌.[469]

3 ـ سفيان‌ بن‌ عُيينه‌ گفت‌ كه‌ روزي‌ مقاتل‌ بن‌ سليمان‌ گفت‌: سَلُوني‌ عَمَّا دُونَ العَرْشِ «بپرسيد از من‌ از آنچه‌ در زير عرش‌ خداوند موجود است‌» مردي‌ به‌ او گفت‌: اي‌ ابوالحسن‌ بگو ببينم‌: ذَرّه‌ يا نَمله‌ (مورچۀ ريز يا مورچۀ درشت‌) روده‌هايشان‌ در جلوي‌ آنهاست‌ يا عقب‌ آنها؟ شيخ‌ مقاتل‌ در جواب‌ متحيّر ماند.

سفيان‌ مي‌گويد‌: اعتقاد من‌ چنين‌ است‌ كه‌ اين‌ پيشامد عقوبتي‌ است‌ كه‌ به‌ پاداش‌ آن‌ ادعاي‌ بزرگ‌‌، بدان‌ گرفتار آمد‌.

4 ـ موسي‌ بن‌ هارون‌ حمّال‌ گويد‌: به‌ من‌ خبر رسيد كه‌ قتاده‌ وارد كوفه‌ شد و در مجلسي‌ كه‌ براي‌ او تهيّه‌ شد جلوس‌ نمود و گفت‌: سَلُوني‌ عَن‌ سُنَنِ رَسُولِ الله‌ صَلَّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ حَتَّي‌ اُجِيبَكُمْ «بپرسيد از من‌ از سنّت‌هاي‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ تا من‌ به‌ شما پاسخ‌ دهم‌»‌.

جماعتي‌ به‌ أبو حنيفه‌ گفتند‌: برخيز در مقابل‌ او و از او بپرس‌‌. أبوحنيفه‌ برخاست‌ و گفت‌: اي‌ أبو خطّاب‌‌، چه‌ مي‌گوئي‌ دربارۀ كسي‌ كه‌ از زنش‌ دور شده‌ و غيبت‌ كرده‌ است‌ و زنش‌ شوهر كرده‌ است‌‌، در اين‌ حال‌ شوهر اوّلش‌ از سفر آمد و بر او داخل‌ شد و به‌ او گفت‌: اي‌ زن‌ زناكار‌، با آنكه‌ من‌ زنده‌ بودم‌ شوهر كردي‌؟ و پس‌ از آن‌ شوهر دوّمش‌ بر او داخل‌ شد و به‌ او گفت‌: اي‌ زن‌ زناكار‌، با آنكه‌ شوهر داشتي‌ شوهر كردي‌؟ و در اين‌ مسأله‌ كيفيّت‌ لِعان‌ چگونه‌ است‌؟

قتاده‌ گفت‌: مگر اين‌ مسأله‌ تحقّق‌ پيدا كرده‌ است‌؟

أبو حنيفه‌ گفت‌: اگر هم‌ واقع‌ نشده‌ باشد‌، ما مستعد براي‌ وقوع‌ آن‌ هستيم‌.

قتاده‌ گفت‌: از اينگونه‌ مسائل‌ از من‌ سؤال‌ ننمائيد‌، از قرآن‌ از من‌ بپرسيد‌.

أبو حنيفه‌ گفت‌: در قول‌ خداي‌ عزّ وجلّ چه‌ مي‌گوئي‌: قَالَ الَّذِي‌ عِندَهُ عِلْمٌ مِنَ الكتاب‌ أنَا اتيكَ بِهِ‌. مَن‌ هُوَ؟ «آن‌ كسي‌ كه‌ در نزد او علمي‌ از كتاب‌ بود، به‌ سليمان‌ گفت‌: من‌ تخت‌ بلقيس‌ را حضور تو مي‌آورم‌ قبل‌ از آنكه‌ شعاع‌ چشم‌ تو برگردد‌. آن‌ كس‌ كه‌ بود»؟

قتاده‌ گفت‌: آن‌ مرد‌، مردي‌ بود از فرزندان‌ عموي‌ سليمان‌ بن‌ داود كه‌ اسم‌ اعظم‌ خدا را مي‌دانست‌‌.

ابو حنيفه‌ گفت‌: آيا خود سليمان‌ آن‌ اسم‌ اعظم‌ را مي‌دانست‌؟

قتاده‌ گفت‌: نه‌‌.

أبوحنيفه‌ گفت‌: سُبحَانَ الله‌‌، آيا مي‌شود در حضور پيغمبري‌ از پيغمبران‌ خدا كسي‌ أعلم‌ از او بوده‌ باشد؟

قتاده‌ گفت‌: من‌ از مسائل‌ تفسير به‌ شما پاسخ‌ نمي‌دهم‌‌، از من‌ بپرسيد از آن‌ مسائلي‌ كه‌ مردم‌ در آن‌ اختلاف‌ دارند‌.

أبوحنيفه‌ گفت‌: آيا تو مؤمن‌ هستي‌؟

قتاده‌ گفت‌: اميدوارم‌‌.

أبوحنيفه‌ گفت‌: چرا همانطور كه‌ خداوند از ابراهيم‌ در آنچه‌ از او حكايت‌ كرده‌ است‌ در وقتي‌ كه‌ به‌ او خطاب‌ كرد‌: أَوَلَم‌ تُؤمِنُ؟ قَالَ بَلَي‌ «آيا تو ايمان‌ نياورده‌اي‌؟ گفت‌: آري‌» تو هم‌ نگفتي‌: آري‌ من‌ مؤمن‌ هستم‌؟

قتاده‌ گفت‌: دست‌ مرا بگيريد و از اين‌ شهر بيرون‌ بريد‌، سوگند به‌ خدا كه‌ من‌ ديگر در اين‌ شهر داخل‌ نمي‌شوم‌‌.[470]

5 ـ حكايت‌ سؤال‌ أبوحنيفه‌ را از قتاده‌ دربارۀ مذكّر و يا مؤنث‌ بودن‌ نمله‌ سليمان‌ بيان‌ مي‌كند كه‌ ما در ص‌ 396 ذكر كرده‌ايم‌‌.

6 ـ عُبَيدالله‌ بن‌ محمّد بن‌ هارون‌ مي‌گويد‌: از شافعي‌ شنيدم‌ در مكّه‌ كه‌ مي‌گفت‌: سَلُونِي‌ عَمَّا شِئتُم‌ اُحَدِثْكُم‌ مِن‌ كِتَابِ الله‌ وَ سُنَّةِ نَبِيِّه‌ «از هر چه‌ مي‌خواهيد از من‌ بپرسيد‌، تا من‌ آن‌ را براي‌ شما از كتاب‌ خدا و سنّت‌ پيغمبرش‌ بيان‌ كنم‌»‌. به‌ او گفته‌ شد‌: يا أبا عبدالله‌ دربارۀ شخص‌ مُحْرِمي‌ كه‌ زنبوري‌ را بكشد چه‌ مي‌گوئي‌؟ گفت‌: وَ مَا ءَاتَاكُم‌ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ[471]و[472] آنچه را رسول خدا به شما داده است بگیرید‌.

مجلسي‌ از «جامع‌ الاخبار» روايت‌ كرده‌ كه‌ مردي‌ به‌ حضور أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ آمد و گفت‌: من‌ به‌ نزد تو آمده‌ام‌ تا از چهار مسأله‌ پرسش‌ كنم‌‌. حضرت‌ گفتند‌: بپرس‌ و اگر چه‌ چهل‌ مسأله‌ باشد‌. قَالَ‌: أخبِرنِي‌: مَا الصَّعبُ وَ مَا الاصعَبُ؟ وَ مَا القَرِيبُ وَ مَا الاقرَبُ؟ وَ مَا العَجَبُ وَ مَا الاعْجَبُ؟ وَ مَا الوَاجِبُ وز مَا الاوْجَبُ؟ «به‌ من‌ خبر بده‌: مشكل‌ چيست‌ و مشكلتر كدام‌ است‌؟ و نزديك‌ چيست‌ و نزديكتر كدام‌ است‌؟ و

شگفت‌ انگيز چيست‌ و شگفت‌انگيزتر كدام‌ است‌؟ و واجب‌ چيست‌ و واجب‌تر كدام‌ است‌»؟

«حضرت‌ گفتند‌: مشكل‌ معصيت‌ خداست‌‌، و مشكلتر از آن‌ فوت‌ ثواب‌ آن‌‌، و نزديك‌ هر چيزي‌ است‌ كه‌ مي‌آيد‌، و نزديكتر از آن‌ مرگ‌ است‌‌. و شگفت‌انگيز دنياست‌‌، و شگفت‌انگيز از آن‌ غفلت‌ ما در دنياست‌‌. و واجب‌ توبه‌ است‌‌، و ترك‌ گناهان‌ واجب‌تر از آنست‌»‌.

و گفته‌ شده‌ است‌ كه‌ مردي‌ به‌ محضر أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ شرفياب‌ شد و گفت‌: از هفتاد فرسنگ‌ راه‌ آمده‌ام‌ تا هفت‌ كلمه‌ را از شما بپرسم‌‌. حضرت‌ گفتند‌: بپرس‌ از هر چه‌ مي‌خواهي‌‌. آن‌ مرد گفت‌: أَيُّ شَي‌ءٍ أعْظَمُ مِنَ السَّمَاءِ؟ وَ أَيُّ شَي‌ءٍ أوْسَعُ مِنَ الارضِ؟ وَ أَيُّ شَي‌ءٍ أضْعَفُ مِنَ اليَتِيمِ؟ وَ أيُّ شَي‌ءٍ أحَرُّ مِنَ النَّارِ؟ وَ أَيُّ شَي‌ءٍ أبْرَدُ مِنَ الزَّمْهَرِيِر؟ وَ أَيَّ شَي‌ءٍ أغْنَي‌ مِنَ البَحْرِ؟ وَ أَيُّ أقْسَي‌ مِنَ الحَجَرِ؟[473] «كدام‌ چيز از آسمان‌ بزرگتر است‌؟ و كدام‌ چيز از زمين‌ وسيع‌تر است‌؟ و كدام‌ چيز از يتيم‌ ضعيف‌‌تر است‌؟ و كدام‌ چيز از آتش‌ داغ‌تر است‌؟ و كدام‌ چيز از زمهرير سردتر است‌؟ و كدام‌ چيز از دريا غني‌تر است‌؟ و كدام‌ چيز از سنگ‌ سخت‌تر است‌»؟

حضرت‌ گفتند‌: تهمت‌ زدن‌ بر بيگناه‌ از آسمان‌ بزرگتر است‌‌. و حق‌ از زمين‌ وسيع‌تر است‌‌. و سخن‌ چيني‌ سخن‌ چينيان‌ از يتيم‌ ضعيف‌‌تر است‌‌. و حرص‌ از آتش‌ داغ‌تر است‌‌. و حاجت‌ تو به‌ سوي‌ بخيل‌ از زمهرير سردتر است‌‌. و بدن‌ قانع‌ از دريا غني‌تر است‌‌. و دل‌ كافر از سنگ‌ سخت‌تر است‌‌.

در كتاب‌ «الصّراط‌ المستقيم‌» گويد‌: قاسم‌ بن‌ سلاّم‌ از ابوبكر روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ او بر روي‌ منبر مدينه‌ گفت‌: أعِينُونِي‌ وَ قَوِّمُونِي‌[474] «شما مرا كمك‌ كنيد و مرا راست‌ و استوار نماييد»‌. و معلوم‌ است‌ كسي‌ كه‌ به‌ رعيّت‌ محتاج‌ باشد‌، احتياجش‌

به‌ امام‌ بيشتر است‌‌. و اين‌ گفتار كجا و گفتار علي‌ عليه‌ السّلام‌ كه‌ شارح‌ «مصابيح‌» و غيره‌ آورده‌اند كه‌ مي‌گفت‌: سَلُونِي‌ قَبْلَ أنْ تَفْقِدُونِي‌ كجا؟[475]و[476]

صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ بر من‌ پنهان‌ بود‌. سرگرم‌ بودن‌ به‌ معاملات‌ در بازارها در زمان‌ رسول‌ خدا مرا از فراگيري‌ اين‌ سنّت‌‌ها و دستورات‌ به‌ خود مشغول‌ مي‌داشت‌»‌.

آل محمدصلي الله عليه و آله حيات علم و موت جهل‌اند

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در دو جاي‌ از «نهج‌ البلاغه‌» مي‌گويند‌: آل‌ محمّد كه‌ بايد مردم‌ بدانها رجوع‌ نمايند عَيْشَ عِلم‌ و مَوتِ جَهل‌ مي‌باشند‌. يعني‌ آنها به‌ تمام‌ معني‌ الكلمه‌ و به‌ حقّ و به‌ حقيقت‌‌، حيات‌ و زندگي‌ علم‌ هستند و نابود كننده‌ و نابود شدۀ جهل‌‌. يكجا در خطبۀ 137‌: هُم‌ عَيْشُ العِلْمِ‌، وَ مَوْتُ الجَهْلِ تا آخر خطبة[481] كه‌ ما آن‌ را در تعليثقۀ همين‌ درس‌ از «امام‌ شناسي‌» اينك‌ مي‌آوريم‌‌. و ديگر در خطبۀ 145 كه‌ در پايان‌ آن‌ مي‌گويد‌:

وَاعْلَمُوا أنَّكُم‌ لَن‌ تَعْرفُوا الرُّشْدَ حَتَّي‌ تَعْرِفُوا الَّذِي‌ تَرَكَهُ‌، وَ لَنْ تَأخُذُوا بِمِثَاقِ الكِتَابِ حَتَّي‌ تَعْرِفُوا الَّذِي‌ نَقَضَهُ‌، وَ لَنْ تَمَسَّكُوا بِهِ حَتَّي‌ تَحْرِفُوا الَّذِي‌ نَبَذَهُ‌. فَالتَمِسُوا ذَلِكَ مِن‌ عِندِ أهْلِهِ‌. فَإنَّهُم‌ عَيْشُ العِلْمِ وَ مَوْتُ الجَهْلِ‌. هُمُ الَّذِينَ يُخْبِرُكُم‌ حُكْمُهُمْ عَن‌ عِلْمِهِمْ‌، وَ صَمتُهُمْ عَن‌ مَنْطِقِهِمْ‌، وَ ظَاهِرُهُمْ عَن‌ بَاطِنِهِمْ‌، لَا يُخَالِفُونَ الدِّينَ وَ لَا يَخْتَلِفُونَ فِيهِ‌. فَهُوَ بَيْنَهُم‌ شَاهِدٌ صَادِقٌ وَ صَامِتُ نَاطِقٌ‌.[482]

كسي‌ را كه‌ آن‌ را نقض‌ كرده‌ و شكسته‌ است‌‌. و به‌ آن‌ تمسّك‌ نمي‌جوئيد تا بشناسند كسي‌ را كه‌ آن‌ را دور انداخته‌ است‌‌. پس‌ بنابراين‌‌، آن‌ را از نزد اهلش‌ بجوئيد و بطلبيد‌. زيرا كه‌ آنها حيات‌ و زندگي‌ علمند و نيستي‌ و مردگي‌ جهلند‌. آنان‌ كساني‌ هستند كه‌ حكم‌ آنها از علم‌ آنها خبر مي‌دهد‌، و سكوتشان‌ از گفتارشان‌ پرده‌ بر مي‌دارد‌، و ظاهرشان‌ از باطنشان‌ كشف‌ مي‌نمايد‌، نه‌ با دين‌ مخالفت‌ مي‌نمايند و نه‌ در آن‌ اختلاف‌ دارند‌. پس‌ دين‌ در ميان‌ آنها شاهدي‌ است‌ صادق‌‌، و صامت‌ و زبان‌ بسته‌اي‌ است‌ گويا»‌.

يك‌ روز مردي‌ از روي‌ تعجب‌ پرسيد‌: چگونه‌ لواداران‌ غاصب‌ و مدعيان‌ خلافت‌‌، با چنين‌ مردي‌ كه‌ از سراپاي‌ او علم‌ و حكمت‌ مي‌بارد‌، مخالفت‌ كرده‌اند؟ بزرگي‌ در مجلس‌ بود‌، فوراً پاسخ‌ داد كه‌ بسيار روشن‌ و طبيعي‌ است‌‌. زيرا خود حضرت‌ مي‌فرمايد‌: النَّاسُ أعدَاءُ مَا جَهِلُوا[483] «مردم‌ دشمن‌ آن‌ چيزي‌ هستند كه‌ بدان‌ جاهلند» ‌!وقتي‌ ما در مخالفان‌‌، جهل‌ مركّب‌ و جهل‌ بسيط‌ را مي‌يابيم‌‌، و در آل‌ محمّد علم‌ وجداني‌ و حضوري‌ و حصولي‌ را به‌ هر گونه‌ به‌ نحو أتمّ مشاهده‌ مي‌كنيم‌ دشمني‌ مخالفان‌ بر اساس‌ حقد و ضغن‌ و حسد و حبّ رياست‌ است‌ كه‌ تمكين‌ از علم‌ نمي‌كنند و بر جهل‌ خود اصرار مي‌ورزند‌.

اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ در ديوان‌ منسوب‌ به‌ خود مي‌فرمايد‌:

لا فَضلَ إلاّ لاهلِ العِلْمِ إنَّهُمْ                 عَلَي‌ الهُدي‌ لِمَنِ اسْتَهْدَي‌ أدِلاءُ1

وَ قِيمَةٌ المَرءِ مَا قَدْ كَانَ يُحْسِنُهُ                وَالجَاهِلُونَ لاهلِ العِلْمِ أعْدَاءُ2

فَقُمْ بِعِلْمٍ وَ لَا نَبْغِي‌ لَهُ بَدَلاً          النَّاسُ مَوْتَي‌ وَ أهْلُ العِلْمِ أحْيَاء[484]3

مي‌نگرد‌، مخالفان‌ خود را اگر هم‌ در درجۀ اعلاي‌ از علم‌ و درايت‌ باشند‌، ناقص‌ مي‌بيند و براي‌ ريشه‌كن‌ كردن‌ بنياد ايشان‌ از پاي‌ نمي‌نشيند و آن‌ وجودهاي‌ نوراني‌ و پاك‌ را ظلماني‌ و آلوده‌ مشاهده‌ مي‌نمايد‌.[485]

حَسَدُوا الفَتَي‌ إذ لَمْ يَنالوا فَضْلَهُ                 فَالنَّاسُ أعْداءُ لَهُ وَ خَصُوم‌1

كَضَرَائِر الحَسْنَاء قُلنَ لِوَجْهِهَا               حَسَداً وَ بُغْضاً إنَّهُ لَدَميمُ[486]2

1 ـ «به‌ اين‌ جوان‌ حسد بردند‌، زيرا به‌ فضل‌ او دست‌ نيافتند‌، از اين‌ رو مردم‌ دشمن‌ و خصم‌ او بودند‌.

2 ـ مانند هووهاي‌ زن‌ زيبا‌، كه‌ از روي‌ حسد و دشمني‌‌، صورت‌ او را زشت‌ گويند».

يَا سَائِلِي‌ عَن‌ عَلِيِّ وَالَّذِي‌ فَعَلُوا             بِهِ مِنَ السُّوءِ مَا قَالُوا وَ مَا عَمِلُوا1

لَمْ يَعْرِفُوهُ فَعَادُوهُ لِمَا جَهِلُوا                وَالنَّاسُ كُلُّهُمُ أعْدَاءُ مَا جَهِلُوا[487]2

هر عاشق‌ ديوانه‌ كه‌ در جملگي‌ توست‌                     بر پاي‌ دلش‌ سلسلۀ موي‌ تو ديديم‌

سر حلقۀ زندان‌ خرابات‌ مغان‌ را                              دل‌ در شكن‌ حلقۀ گيسوي‌ تو ديديم‌

از مغربي‌ احوال‌ مپرسيد كه‌ ما را                            سودا زده‌ طرّۀ هندوي‌ تو ديديم‌[488]

اللهم‌ بحقّ المصطفي‌ محمّد‌، والمرتضي‌ علي‌‌، و البتول‌ فاطمة‌‌، و السبطين‌ الحسن‌ و الحسين‌‌، و بحقّ زين‌ العابدين‌ علي‌‌، و الباقر محمّد‌، و الصادق‌ جعفر‌، و الكاظم‌ موسي‌‌، و الرضا علي‌‌، و التقي‌ محمّد‌، و النقي‌ علي‌‌، و الزكيّ العسكريّ الحسن‌‌، و بحقّ المهديّ الهادي‌ صاحب‌ الزمان‌ و خليفة‌ الرحمان‌ و قاطع‌ البرهان‌ و إمام‌ الانس‌ و الجانّ‌، صلواتك‌ عليهم‌ أجمعين‌‌، وفقّنا لما تُحبُّ و يُرضيك‌ و أبعِدنا عمّا يبغضك‌ و يقليك‌‌، و اجعلنا من‌ المؤمنين‌ الموقنين‌‌، بمحمّد نبيّك‌ و بعليّ بن‌ أبيطالب‌ أميرالمؤمنين‌ و بالائمّة‌ الطيّبين‌ الطاهرين‌ من‌ ذريّته‌‌، واجعلنا من‌ الموقنين‌ برجعتهم‌‌، و من‌ المنظرين‌ لامرهم‌ و دولتهم‌ اللهّم‌ العن‌ الّذين‌ بدَّلوا دينك‌‌، و سخروا امامك‌‌، و غيّروا سنّتك‌ و شريعتك‌‌. اللّهم‌ العن‌ أعداء آل‌ محمّد أجمعين‌ من‌ الآن‌ إلي‌ قيام‌ يوم‌ الدّين‌‌.

للّه‌ الحمد و له‌ الشكر كه‌ اين‌ مجلّد كه‌ جلد دوازدهم‌ از «امام‌ شناسي‌» از دورۀ علوم‌ و معارف‌ اسلام‌ است‌‌. در روز دهم‌ شهر جمادي‌ الاولي‌ يكهزار و چهارصد و هشت‌ هجريّۀ قمريّه‌ يك‌ ساعت‌ و نيم‌ به‌ غروب‌ مانده‌ پايان‌ يافت‌‌، در بلدۀ طيّبۀ مشهد مقدّس‌ رضوي‌‌، علي‌ ثاويها آلاف‌ الصلوة‌ و السّلام‌ و التّحية‌ و الاكرام‌ بمحمّد و آله‌ الطاهرين‌‌.

و أنا الحقير الاحقر‌، و الفقير الافقر السيّد محمّد الحسين‌ الحسيني‌ الطهراني‌‌، عفي‌ الله‌ عنه‌ و عن‌ جرائمه‌ و آثامه‌.