گالری تصاویر آرشیو بانک صوت کتابخانه پرسش و پاسخ ارتباط با ما صفحه اصلی
 
اعتقادات اخلاق حکمت عرفان علمی اجتماعی تاریخ قرآن و تفسیر جنگ
کتابخانه > اعتقادات > الله ‌شناسي > الله شناسی جلد 1
کتاب الله‌شناسي / جلد اول / قسمت هشتم: شناخت خدا با خدا، منظور از: علیکم بدین العجائز

بايد چشم را از ديدن غير پاك كرد

بالجمله‌ بايد چشم‌ را از ديدن‌ غير ليلي‌ پاك‌ كرد و گوش‌ را از طنين‌ و آواي‌ جز او شستشو داد تا وي‌ اذن‌ نظاره‌ به‌ چهره‌ و استماع‌ سخنانش‌ را بدهد.

خدايا چكار بايد كرد ؟! راه‌ چاره‌ كدام‌ است‌ ؟! بالجمله‌ و محصّل‌ كلام‌ اميدي‌ و روزنه‌اي‌ يافت‌ مي‌شود يا بايد مأيوس‌ بود ؟! زنان‌ قبيلۀ ليلي‌ مي‌گويند: آقاجان‌ ! برو چشمت‌ را تطهير كن‌ ! گوشت‌ را پاك‌ كن‌ ! تطهير چشم‌ به‌ گريه‌ است‌ در شبهاي‌ تار از فراق‌ محبوب‌ ازل‌ و ابد ؛ و تطهير گوش‌ به‌ نگهداري‌ آن‌ است‌ از شنيدن‌ سخنان‌ تفرقه‌انگيز كه‌ معشوق‌ و محبوب‌ را خوشايند نمي‌باشد .

پاك‌ كردن‌ چشم‌ عَنْ كُلِّ ما لا يُحِلُّ اللَهُ النَّظَر إلَيْهِ و پاك‌ كردن‌ گوش‌ عَنْ كُلِّ ما لا يُحِلُّ اللَهُ الاِسْتِماعَ إلَيْهِ . (به‌ هر چه‌ خدا حلال‌ نمي‌داند نگاه‌ مكن‌ ، و به‌ هرچه‌ خدا حلال‌ نمي‌داند گوش‌ فرا مدار!)

مگر در اخبار نداريم‌ كه‌ خداوند عليّ اعلي‌ هيچ‌ چشمي‌ را بيشتر از چشم‌ گريان‌ دوست‌ ندارد ، و در روز قيامت‌ همۀ چشمها گريانند مگر آن‌ چشمي‌ كه‌ از


صفجه 155

عذاب‌ خدا در نيمه‌هاي‌ شب‌ گريان‌ باشد ؟

اين‌ گريه‌ براي‌ چيست‌ ؟ براي‌ نظره‌ها و نگاههائي‌ كه‌ بغير خدا افتاده‌ است‌. براي‌ شستشوي‌ جرمها و كثافاتي‌ مي‌باشد كه‌ چشم‌ بصر و چشم‌ بصيرت‌ را فراگرفته‌ و نظر به‌ ليلي‌ بدون‌ آن‌ تطهير و لايروبي‌ و شستشو امكان‌پذير نمي‌باشد . پس‌ شستشو ، راه‌ است‌ و طريق‌ به‌ مقصد .

بعد از اينكه‌ اين‌ راه‌ طيّ شد ، انسان‌ مي‌رود بالاتر تا اينكه‌ بايد با خدا ، خدا را بشناسد . آنجا ديگر خداست‌ و غير از او نيست‌ . همۀ مراتب‌ طيّ شده‌ و اين‌ شخصِ گريه‌ كرده‌ ، ديدگانش‌ پاكيزه‌ شده‌ و نِساءِ حَيّ (زنان‌ قبيله‌) هم‌ وي‌ را ملامت‌ نمي‌كنند. مي‌رود ، مي‌رود ، نزد ليلي‌ مي‌رود . ديگر عشقش‌ مادّي‌ نيست‌ . عشق‌ مجازي‌ نمي‌باشد . ليلي‌ بدن‌ نيست‌ ؛ روح‌ است‌ و نفس‌ مجرّد است‌ . در اينصورت‌ اگر ليلي‌ در مشرق‌ عالم‌ باشد و مجنون‌ در مغرب‌ عالم‌ ، با هم‌ ارتباط‌ دارند . خوب‌ ادراك‌ مي‌كند: امروز سر ليلي‌ درد مي‌كند ، ليلي‌ خواب‌ است‌ ، ليلي‌ بيدار است‌ ، ليلي‌ مريض‌ است‌ ، ليلي‌ سالم‌ است‌ ...

بسياري‌ از عاشقان‌ از اصحاب‌ رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و اصحاب‌ ائمّۀ معصومين‌ صلوات‌ الله‌ عليهم‌ اينچنين‌ بوده‌اند . اُوَيس‌ يَمانيّ قَرَنيّ اينگونه‌ بوده‌ است‌ . اصولاً وجدانشان‌ ادراك‌ مي‌كرد منويّات‌ مواليان‌ خودشان‌ را . وجودشان‌ مي‌فهميد مصالح‌ و مفاسد خود را كه‌ خواستۀ سروران‌ و سيّدان‌ و سالارانشان‌ بود . دندان‌ پيغمبر در روز اُحُد شكست‌ ، در همان‌ روز و همان‌ ساعت‌ دندان‌ اُويس‌ هم‌ در يمن‌ شكست‌ .

فرياد مجنون‌ هنگام‌ فَصْد ، از نيشتر خوردن‌ بر رگ‌ ليلي‌

گويند: وقتي‌ خواستند مجنون‌ را فصد كنند (رگ‌ زنند) فريادش‌ بلند شد كه‌ نه‌ از جهت‌ آنكه‌ من‌ از نيشتر نگرانم‌ ، بلكه‌ مي‌ترسم‌ از اينكه‌ اين‌ نيشتر به‌ رگ‌ ليلي‌ بخورد ، و شما كه‌ در اينجا مرا فصد مي‌كنيد دست‌ ليلي‌ را در ديار و بلاد خودش‌ فصد كنيد !


صفجه 156

گفت‌ مجنون‌ من‌ نمي‌ترسم‌ ز نيش

‌ صبر من‌ از كوه‌ سنگين‌ است‌ بيش‌

منبلم22‌ بی‌زخم‌ ناسايد تنم

عاشقم‌ بر زخمها بر مي‌تنم‌

ليك‌ از ليلي‌ وجود من‌ پُر است

‌ اين‌ صدف‌ پر از صفات‌ آن‌ دُر است‌

ترسم‌ اي‌ فصّاد اگر فصدم‌ كني

‌ نيش‌ را ناگاه‌ بر ليلي‌ زني‌

داند آن‌ عقلي‌ كه‌ او دل‌ روشني‌ است

‌ در ميان‌ ليلي‌ و من‌ فرق‌ نيست‌

من‌ كيم‌ ليليّ و ليلي‌ كيست‌ من

‌ ما يكي‌ روحيم‌ اندر دو بدن‌ 23

خدا را با خدا بايد شناخت‌ ؛ «آفتاب‌ آمد دليل‌ آفتاب‌»

خداوند سبحانه‌ و تعالي‌ شأنه‌ نور است‌ و ظاهر ، و همۀ موجودات‌ را او به‌ ظهور رسانيده‌ است‌ . انسان‌ مي‌خواهد برسد به‌ او ؛ اينكه‌ مخلوق‌ است‌ و ظهور ، كجا و كي‌ و چگونه‌ امكان‌ دارد به‌ ظاهر برسد ؟ وقتي‌ از اظهارِ ظهور رفع‌ يد نمايد، متّصل‌ بشود به‌ شعاع‌ و برگردد به‌ مبدأ نور . برگردد به‌ خورشيد ، و برود در ذات‌ خورشيد . آنجا ديگر شعاع‌ نيست‌ . خورشيد ، خورشيد است‌ . و لهذا ذات‌ خورشيد را غير از خورشيد ، موجودي‌ نمي‌تواند بشناسد .

ما هر چه‌ خورشيد را تعريف‌ و تمجيد و تحميد و تحسين‌ نمائيم‌ ، كجا حقيقتش‌ را توانسته‌ايم‌ بازگو كنيم‌ ؟ كجا خورشيد را خواهيم‌ ديد ؟ كجا گرماي‌ خورشيد را ادراك‌ مي‌كنيم‌ ؟ كجا از عظمت‌ خورشيد و نفس‌ خورشيد و كيفيّت‌ و كمّيّت‌ آن‌ اطّلاعي‌ پيدا مي‌كنيم‌ ؟ ما ميليونها فرسنگ‌ از خورشيد دوريم‌ كه‌ في‌الجمله‌ حرارتي‌ از آن‌ به‌ ما مي‌رسد . وقتي‌ بخواهيم‌ خورشيد را نگاه‌ كنيم‌ بايد با شيشۀ سياه‌ رنگي‌ آن‌ را مشاهده‌ كنيم‌ تا از پشت‌ حجاب‌ سياه‌ و تاريك‌ فقط‌ بتوانيم‌ قرص‌ آنرا ملاحظه‌ نمائيم‌ .


صفجه 157

معرفت‌ ما به‌ خورشيد همين‌ مقدار است‌ . چه‌ كسي‌ قدرت‌ آنرا دارد كه‌ خورشيد را پيدا كند و عارف‌ و شناساي‌ او گردد ؟ آن‌ كس‌ كه‌ از اينجا برخيزد و برود در درون‌ خورشيد ذوب‌ شود و محو شود و از ذرّات‌ وجود و هستي‌ او گردي‌ هم‌ نماند ، او خورشيد را شناخته‌ است‌ . افسوس‌ كه‌ در آنجا «او» پيدا نمي‌شود و عبارت‌ و لفظ‌ «او» در ذات‌ خورشيد راه‌ ندارد .

مدح‌ تو حيف‌ است‌ با زندانيان

‌ گويم‌ اندر مجمع‌ روحانيان‌

مدح‌ ، تعريف‌ است‌ و تخريق‌ حجاب

‌ فارغ‌ است‌ از مدح‌ و تعريف‌ آفتاب‌

مادح‌ خورشيد مدّاح‌ خود است

‌ كه‌ دو چشمم‌ روشن‌ و نامُرمَد24 است‌

ذمّ خورشيد جهان‌ ذمّ خود است

‌ كه‌ دو چشمم‌ كور و تاريك‌ و بد است25

و در جاي‌ دگر مي‌گويد:

عاشقي‌ پيداست‌ از زاريّ دل

‌ نيست‌ بيماري‌ چو بيماريّ دل‌

علّت‌ عاشق‌ ز علّتها جداست‌

عشق‌ ، اُصطرلاب‌ اسرار خداست‌

. . . . . . . . . . . . . . . .

. . . . . . . . . . . . . . . .

آفتاب‌ آمد دليل‌ آفتاب‌26

گر دليلت‌ بايد از وي‌ رو متاب‌


صفجه 158

از وي‌ ار سايه‌ نشاني‌ مي‌دهد

شمس‌ هر دم‌ نور جاني‌ مي‌دهد

سايه‌ خواب‌ آرد ترا همچون‌ سمر27

چون‌ بزايد شمس‌ ، انشقّ القَمر

خود غريبي‌ در جهان‌ چون‌ شمس‌ نيست

‌ شمس‌ جان‌ باقئي‌ كش‌ أمس28‌ نيست29

«عاشقان‌ ، كشتگان‌ معشوقند»

شيخ‌ مصلح‌ الدّين‌ سعدي‌ شيرازي‌ گويد:

» عاكفان‌ كعبۀ جلالش‌ به‌ تقصير عبادت‌ معترف‌ ؛ كه‌ ما عَبَدْناكَ حَقَّ عِبادَتِكَ ، و واصفان‌ حِليۀ جمالش‌ به‌ تحيّر منسوب‌ ؛ كه‌ ما عَرَفْناكَ حَقَّ مَعْرِفَتِكَ ! 30


صفجه 159

گر كسي‌ وصف‌ او ز من‌ پرسد

بي‌دل‌ از بي‌نشان‌ چه‌ گويد باز

عاشقان‌ ، كشتگان‌ معشوقند

برنيايد ز كشتگان‌ آواز

يكي‌ از صاحبدلان‌ سر به‌ جيب‌ مراقبت‌ فرو برده‌ بود و در بحر مكاشفت‌ مستغرق‌ شده‌ ، حالي‌ كه‌ از اين‌ معامله‌ باز آمد يكي‌ از دوستان‌ گفت‌: ازين‌ بستان‌ كه‌ بودي‌ ما را چه‌ تحفه‌ كرامت‌ كردي‌ ؟

گفت‌: به‌ خاطر داشتم‌ كه‌ چون‌ به‌ درخت‌ گل‌ رسم‌ ، دامني‌ پر كنم‌ هديّۀ اصحاب‌ را ! چون‌ برسيدم‌ ، بوي‌ گلم‌ چنان‌ مست‌ كرد كه‌ دامنم‌ از دست‌ برفت‌ !

اي‌ مرغ‌ سحر عشق‌ ز پروانه‌ بياموز

كان‌ سوخته‌ را جان‌ شد و آواز نيامد

اين‌ مدّعيان‌ در طلبش‌ بي‌خبرانند

 كآنرا كه‌ خبر شد خبري‌ باز نيامد

* * *

اي‌ برتر از خيال‌ و قياس‌ و گمان‌ و وهم

و ز هرچه‌ گفته‌اند و شنيديم‌ و خوانده‌ايم‌

مجلس‌ تمام‌ گشت‌ و به‌ آخر رسيد عمر

ما همچنان‌ در اوّل‌ وصف‌ تو مانده‌ايم‌ «31


صفجه 160

وَ كُلٌّ يَدَّعي‌ وَصْلاً بِلَيْلَي

وَ لَيْلَي‌ لا تُقِرُّ لَهُمْ بِذاكا ( 1 )

إذا جَرَتِ الدُّموعُ عَلَي‌ الْخُدودِ

تَبَيَّنَ مَنْ بَكَي‌ مِمَّنْ تَباكا ( 2 )

1ـ و هر كسي‌ ادّعا مي‌كند كه‌ به‌ وصال‌ ليلي‌ نائل‌ آمده‌است‌ ؛ امّا ليلي‌ اقرار گفتار آنان‌ را نمي‌كند .

2ـ زمانيكه‌ اشكها بر گونه‌ها جريان‌ يابد ، روشن‌ مي‌شود كه‌ گريه‌ كننده‌ كيست‌ و آنكس‌ كه‌ خود را شبيه‌ به‌ گريه‌ كننده‌ نموده‌ است‌ كيست‌ !

در «مفاتيح‌ الإعجاز» بالمناسبه‌ اين‌ رباعي‌ را ذكر نموده‌ است‌:

رخ‌ دلدار را نقاب‌ توئي

چهره‌ يار را حجاب‌ توئي‌

به‌ تو پوشيده‌ است‌ مهر رخش

 ابر بر روي‌ آفتاب‌ توئي32

بالجمله‌ اينگونه‌ معرفت‌ به‌ خدا كه‌ از اثر پي‌ به‌ موثّر و از خلقت‌ پي‌ به‌ خالق‌ مي‌توان‌ برد معرفتي‌ است‌ اجمالي‌ نه‌ تفصيلي‌ ، معرفتي‌ است‌ دور و مِنْ‌وَراءِ حجاب‌ نه‌ نزديك‌ و بدون‌ پرده‌ . اين‌ معرفتِ ضُعفاء و عَجَزه‌ مي‌باشد ، نه‌ معرفت‌ مردان‌ راه‌ قويّ الإراده‌ و عظيم‌ الهمّه‌ .

اين‌ معرفت‌ ، معرفت‌ از پِشك‌ شتر به‌ خود شتر ، از پشك‌ الاغ‌ بر خود الاغ‌ است‌ ؛ اين‌ كجا و معرفت‌ به‌ او پس‌ از مجاهدات‌ و رنجها و خون‌ دلها در مدّت‌ عمري‌ دراز كجا !

كلام‌ اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌: الْبَعْرَةُ تَدُلُّ عَلَي‌ الْبَعِيرِ ، وَ الرَّوْثَةُ تَدُلُّ عَلَي‌ الْحَمِيرِ

از «جامع‌ الاخبار» ، مجلسيّ رضوان‌ الله‌ عليه‌ حكايت‌ نموده‌ است‌:

سُئِلَ أَمِيرُ الْمُوْمِنينَ عَلَيْهِ السَّلَامُ عَنْ إثْبَاتِ الصَّانِعِ ، فَقَالَ: الْبَعْرَةُ تَدُلُّ عَلَي‌ الْبَعِيرِ ، وَ الرَّوْثَةُ تَدُلُّ عَلَي‌ الْحَمِيرِ ، وَ ءَاثَارُ الْقَدَمِ تَدُلُّ


صفجه 161

عَلَي‌الْمَسِيرِ . فَهَيْكَلٌ عِلْوِيٌّ بِهَذِهِ اللَطَافَةِ وَ مَرْكَزٌ سِفْلِيٌّ بِهَذِهِ الْكَثَافَةِ كَيْفَ لَا يَدُلَّانِ عَلَي‌ اللَطِيفِ الْخَبِيرِ ؟!33

«از حضرت‌ ، از اثبات‌ آفريدگار جهان‌ چون‌ پرسيدند ، در پاسخ‌ گفت‌: پِشك‌ شتر مي‌فهماند كه‌ از اينجا شتري‌ عبور كرده‌ است‌ ، و فضولات‌ الاغ‌ مي‌فهماند كه‌ از اينجا خرهائي‌ عبور نموده‌اند ، و علامت‌ جاي‌ پاي‌ آدمي‌ مي‌فهماند كه‌ از اينجا انساني‌ (رو به‌ اين‌ طرف‌ يا رو به‌ آن‌ طرف‌) راه‌ را طيّ كرده‌ است‌ ؛ پس‌ چگونه‌ اين‌ بنيان‌ استوار بالا بدين‌ لطافت‌ ، و اين‌ مركز پائين‌ بدين‌ كثافت34‌ دلالتي‌ بر خداوند لطيف‌ خبير ندارند؟!»

و همچنين‌ از «جامع‌ الاخبار» حكايت‌ نموده‌ است‌:

سُئِلَ أمِيرُالْمُوْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَهِ عَلَيْهِ: مَا الدَّلِيلُ عَلَي‌ إثْبَاتِ الصَّانِعِ؟!

قَالَ: ثَلَاثَةُ أَشْيَآءَ: تَحْوِيلُ الْحَالِ ، وَ ضَعْفُ الارْكَانِ ، وَ نَقْضُ الْهِمَّةِ. 35

«از حضرت‌ عليه‌ السّلام‌ پرسيدند: دليل‌ بر اثبات‌ صانع‌ چيست‌ ؟! گفتند: سه‌ چيز: تغيير احوال‌ آدمي‌ ، و سستي‌ اركان‌ و اعضاء انساني‌ ، و شكسته‌ شدن‌ تصميم‌ و عزم‌ و همّتي‌ كه‌ بني‌آدم‌ در انجام‌ كارهاي‌ خود دارند.»

و ايضاً از «توحيد» صدوق‌ ، از ابن‌ ادريس‌ از پدرش‌ از ابن‌ هاشم‌ از ابن‌ أبي‌عُمير از هِشام‌ بن‌ سالم‌ روايت‌ نموده‌ است‌ كه‌ گفت‌: سُئِلَ أَبُو عَبْدِاللَهِ عَلَيْه السَّلَامُ فَقِيلَ لَهُ: بِمَ عَرَفْتَ رَبَّكَ ؟!

قَالَ: بِفَسْخِ الْعَزْمِ وَ نَقْضِ الْهَمِّ ؛ عَزَمْتُ فَفَسَخَ عَزْمِي‌ وَهَمَمْتُ فَنَقَضَ هَمِّي‌ ! 36


صفجه 161

«از حضرت‌ امام‌ أبوعبدالله‌ جعفر بن‌ محمّد الصّادق‌ عليهما السّلام‌ چون‌ پرسيده‌ شد: به‌ چه‌ چيز پروردگارت‌ را شناختي‌ ؟!

فرمود: به‌ حلّ كردن‌ و باز كردن‌ تصميم‌ و عزم‌ ، و به‌ شكستن‌ قصد و اراده‌؛ من‌ تصميم‌ گرفتم‌ كاري‌ انجام‌ دهم‌ تصميم‌ مرا باز كرد و از ميان‌ برداشت‌ ؛ و قصد كردم‌ براي‌ عملي‌ ، او قصد مرا شكست‌!»

اينگونه‌ معرفت‌ كه‌ در منطق‌ به‌ آن‌ برهان‌ « إنِّي‌ » گويند ، معرفت‌ است‌ از معلول‌ به‌ علّت‌ ، از مخلوق‌ به‌ خالق‌ ، از مصنوع‌ به‌ صانع‌ .

اكتفا كردن‌ به‌ «دينُ العجائز» موجب‌ خسران‌ و ندامت‌ و حسرت‌ است‌

به‌ آن‌ پيرزن‌ گفتند: خدا را از چه‌ راه‌ شناخته‌اي‌ ؟! گفت‌: از اين‌ چرخۀ ريسندگي‌ام‌ ! زيرا چون‌ دست‌ به‌ سوي‌ آن‌ مي‌برم‌ و دستۀ آن‌ را به‌ گردش‌ درمي‌آورم‌ ، آن‌ حركت‌ مي‌كند و نخها را مي‌ريسد و مبدّل‌ به‌ ريسمان‌ مي‌نمايد . و چون‌ دست‌ برميدارم‌ ، آن‌ مي‌ايستد و متوقّف‌ ميگردد ، پشمها و پنبه‌ها به‌ حال‌ خود باقي‌ مي‌ماند ، ديگر نه‌ رشته‌اي‌ رشته‌ مي‌شود و نه‌ ريسماني‌ تهيّه‌ مي‌گردد !

از آنجا دانستم‌ كه‌ اين‌ افلاك‌ و ستارگان‌ ثابت‌ و سيّار و اين‌ خورشيد و ماه‌ و اين‌ زمين‌ و اين‌ دستگاه‌ آفرينش‌ ، آفريننده‌اي‌ دارد كه‌ اگر وقتي‌ بخواهد توقّف‌ كند تمام‌ جهان‌ هستي‌ به‌ ديار عدم‌ مي‌روند ؛ و چون‌ در هر لحظه‌ بدان‌ ، نيرو از جانب‌ صاحب‌ نيرو مي‌رسد ، لهذا بر قرار و بر دوام‌ مي‌باشند .

خبر داري‌ كه‌ سيّاحان‌ افلاك‌

چرا گردند گرد مركز خاك‌

در اين‌ محرابگه‌ معبودشان‌ كيست

‌ وزين‌ آمد شدن‌ مقصودشان‌ چيست‌

چه‌ مي‌خواهند از اين‌ محمل‌ كشيدن

‌ چه‌ مي‌جويند ازين‌ منزل‌ بريدن‌

چرا اين‌ ثابت‌ است‌ آن‌ منقلب‌ نام

‌ كه‌ گفت‌ اين‌ را بجُنب‌ آن‌ را بيارام‌

مرا بر سرّ گردون‌ رهبري‌ نيست

‌ جز آن‌ كاين‌ نقش‌ دانم‌ سرسري‌ نيست‌

از اين‌ گردنده‌ گنبدهاي‌ پر نور

بجز گردش‌ چه‌ شايد ديدن‌ از دور

بلي‌ در طبع‌ هر داننده‌اي‌ هست‌

كه‌ با گردنده‌ گرداننده‌اي‌ هست‌


صفجه 163

از آن‌ چرخه‌ كه‌ گرداند زن‌ پير

قياس‌ چرخ‌ گردنده‌ از آن‌ گير37

از اينجاست‌ كه‌ گفته‌اند: وَ عَلَيْكُمْ بِدينِ الْعَجآئِز ! «بر شما باد به‌ دين‌ پيرزنان‌!» ولي‌ بالاخره‌ بدانيد كه‌ شما مرد هستيد آنهم‌ مرد جوان‌ با اراده‌ ؛ اگر به‌ دين‌ عجائز اكتفا كنيد خسران‌ و وبال‌ و ندامتي‌ گريبانگيرتان‌ ميگردد كه‌ نه‌ تنها در دنيا بلكه‌ در عوالم‌ پسين‌ ، حسرت‌ زده‌ و متحيّر و مبهوتتان‌ ميگرداند !

اشعار بلند پايۀ شبستري‌ در لزوم‌ حركت‌ به‌ سمت‌ خداوند

عارف‌ عاليقدر مفخر شيعۀ اثناعشريّه‌: شيخ‌ محمود بن‌ عبدالكريم‌ نجم‌الدّين‌ شبستري‌ كه‌ از معاريف‌ عرفاي‌ قرن‌ هفتم‌ هجري‌ ماست‌ تغمّده‌ الله‌ بأعلي‌ درجات‌ رضوانه‌ در اين‌ مقام‌ مي‌فرمايد:

تو از عالم‌ همين‌ لفظي‌ شنيدي

‌ بيا بر گو كه‌ از عالم‌ چه‌ ديدي‌؟

چه‌ دانستي‌ ز صورت‌ يا ز معني‌؟

چه‌ باشد آخرت‌ چونست‌ دُنيي‌؟

بگو سيمرغ‌ و كوه‌ قاف‌ چبود؟

بهشت‌ و دوزخ‌ و أعراف‌ چبود؟

كدام‌ است‌ آن‌ جهان‌ كو نيست‌ پيدا

كه‌ يك‌ روزش‌ بود يك‌ سال‌ اينجا؟

همين‌ نبود جهان‌ آخر كه‌ ديدي

‌ نه‌ ما لا تُبْصِرونْ آخر شنيدي‌؟

بيا بنما كه‌ جابُلقا كدام‌ است

‌ جهان‌ شهر جابُلسا كدام‌ است38

مشارق‌ با مغارب‌ هم‌ بينديش

‌ چه‌ اين‌ عالم‌ ندارد جز يكي‌ بيش‌

بيان‌ مِثْلَهُنَّ ز ابن‌ عبّاس‌

شنو پس‌ خويشتن‌ را نيك‌ بشناس‌

تو در خوابيّ و اين‌ ديدن‌ خيال‌ است‌

هر آنچه‌ ديده‌اي‌ از وي‌ مثال‌ است‌

به‌ صبح‌ حشر چون‌ گردي‌ تو بيدار

بداني‌ كآن‌ همه‌ وهم‌ است‌ و پندار


صفجه 163

چه‌ برخيزد خيال‌ چشم‌ أحوَل‌

زمين‌ و آسمان‌ گردد مبدّل‌

چه‌ خورشيد جهان‌ بنمايدت‌ چهر39

نماند نور ناهيد و مه‌ و مهر

فتد يك‌ تاب‌ از آن‌ بر سنگ‌ خاره

‌ شود چون‌ پشم‌ رنگين‌ پاره‌ پاره‌

بدان‌ اكنون‌ كه‌ كردن‌ مي‌تواني‌

چه‌ نتواني‌ چه‌ سود آنگه‌ كه‌ داني‌

چه‌ مي‌گويم‌ حديث‌ عالم‌ دل‌

ترا سر در نشيب‌ و پاي‌ در گل‌

جهان‌ آنِ تو و تو مانده‌ عاجز

ز تو محروم‌‌تر كس‌ ديد هرگز؟

چو محبوسان‌ به‌ يك‌ منزل‌ نشسته

‌ بدست‌ عجز ، پاي‌ خويش‌ بسته‌

نشستي‌ چون‌ زنان‌ در كوي‌ ادبار

نميداري‌ ز جهل‌ خويشتن‌ عار

دليران‌ جهان‌ آغشته‌ در خون

‌ تو سر پوشيده‌ ننهي‌ پاي‌ بيرون‌

چه‌ كردي‌ فهم‌ از اين‌ «دين‌ العجايز»

كه‌ بر خود جهل‌ مي‌داري‌ تو جايز؟

زنان‌ چون‌ ناقصات‌ عقل‌ و دينند

چرا مردان‌ ره‌ ايشان‌ گزينند؟

اگر مردي‌ برون‌ آي‌ و نظر كن‌

هر آنچ‌ آيد به‌ پيشت‌ زان‌ گذر كن‌

مياسا يك‌ زمان‌ اندر مراحل

‌ مشو موقوف‌ همراه‌ رواحل40

خليل‌ آسا برو حق‌ را طلب‌ كن‌

شبي‌ را روز و روزي‌ را به‌ شب‌ كن‌

ستاره‌ با مه‌ و خورشيد اكبر

بود حسّ و خيال‌ و عقل‌ انور

بگردان‌ زان‌ همه‌ اي‌ راهرو روي

‌ هميشه‌ لا اُحِبُّ الآفِلينْ گوي‌

و يا چون‌ موسي‌ عمران‌ در اين‌ راه‌

برو تا بشنوي‌ إنّي‌ أنَا اللهْ

ترا تا كوه‌ هستي‌ پيش‌ باقي‌ است‌

جواب‌ لفظ‌ أرْني‌ ، لَنْ تَراني‌ است‌

حقيقت‌ كهربا ، ذات‌ تو كاه‌ است

‌ اگر كوه‌ توئي‌ نبود چه‌ راه‌ است‌؟

تجلّي‌ گر رسد بر كوه‌ هستي‌

شود چون‌ خاك‌ ره‌ ، هستي‌ ز پستي‌

گدائي‌ گردد از يك‌ جذبه‌ شاهي

‌ به‌ يك‌ لحظه‌ دهد كوهي‌ به‌ كاهي‌


صفجه 165

برو اندر پي‌ خواجه‌ به‌ أسْرَي‌

تفرّج‌ كن‌ همه‌ آيات‌ كُبري‌

برون‌ آي‌ از سراي‌ اُمّ هاني‌

بگو مطلق‌ حديث‌ مَن‌ رَءاني‌

گذاري‌ كن‌ ز كاف‌ كُنج‌ كونين‌

نشين‌ بر قاف‌ قرب‌ قابَ قوسَين‌

دهد حق‌ مر ترا از آنچه‌ خواهي‌41

نمايندت‌ همه‌ أشيا كَما هي‌ 42

مرحوم‌ شيخ‌ در اين‌ ابيات‌ مختصر تمام‌ راههاي‌ خودپرستي‌ را مسدود فرموده‌ و راه‌ خداپرستي‌ را به‌ طور مكشوف‌ بيان‌ فرموده‌ است‌ ، و لهذا چون‌ مقام‌ ما و كتاب‌ ما دربارۀ «الله‌ شناسي‌» مي‌باشد مناسب‌ ديد اين‌ أشعار آورده‌ شود .

شرح‌ «مفاتيح‌ الإعجاز» در اشعار «گلشن‌ راز»

ولي‌ از لحاظ‌ آنكه‌ بعضي‌ از آن‌ ابيات‌ نياز به‌ شرح‌ و تفصيل‌ دارد و از زمان‌ شيخ‌ تا به‌ حال‌ شرحي‌ بهتر و روشن‌تر و جانفزاتر و دل‌انگيزتر از شرح‌ عارف‌ عاليقدر ما: شيخ‌ محمّد بن‌ يحيي‌ بن‌ عليّ جيلانيّ لاهيجي‌ نوشته‌ نشده‌ است‌ ، و با وجود آنكه‌ از آن‌ شرح‌ تا به‌ حال‌ كه‌ سنه ‌ 1415 هجريّه قمريّه‌ است‌ پانصد و سي‌ و هشت‌ سال‌ ميگذرد43 هنوز آن‌ شرح‌ زنده‌ و مورد بحث‌ و استفاده‌ و


صفجه 166

 مراجعۀ أعلام‌ فنّ ميباشد ؛ بسيار ضروري‌ و لازم‌ ديد تا عين‌ عبارات‌ آنرا در تبيين‌ مقاصد شيخ‌ بياورد . زيرا از جهت‌ متانت‌ كلام‌ ، و استواري‌ برهان‌ ، و انشاء سليس‌ و دلنشين‌ و شواهد روائيّه‌ ، و لطائف‌ ذوقيّه شعريّه‌ در درجۀ أعلاي‌ از استحكام‌ به‌ نظر رسيده‌ است‌ .

و لهذا اينك‌ شروع‌ مي‌كنيم‌ به‌ شرح‌ ، و أحياناً بعضي‌ از يادداشتهاي‌ لازم‌ چنانچه‌ به‌ نظر آيد در تعليقۀ آن‌ آورده‌ مي‌شود ؛ بحول‌ الله‌ و قوّته‌ وَ لا حَوْلَ وَ لا قُوَّةَ إلاّ بِاللَهِ الْعَليّ الْعَظيم‌ .

شيخ‌ محمّد لاهيجي‌ مي‌فرمايد:

» چون‌ حقّ به‌ جميع‌ اشياء و اعيان‌ متجلّي‌ است‌، و علم‌ و حيات‌ لازم‌ ذات‌ الهي‌اند ، و هرجا كه‌ ملزوم‌ باشد البتّه‌ لازم‌ خواهد بود ؛ پس‌ هرجا كه‌ وجود


صفجه 167

باشد حيات‌ و علم‌ هم‌ باشد .

فأمّا غايةُ ما في‌ الباب‌ آنستكه‌ اگر محلّي‌ را كه‌ مجلاي‌ آن‌ تجلّي‌ است‌ اعتدالي‌ كه‌ موجب‌ ظهور حيات‌ و علم‌ است‌ نباشد ، آن‌ صفات‌ در وي‌ مخفي‌ بماند؛ همچو شخصي‌ مُغمَي‌ عليه‌ . 44

پس‌ همۀ اشياء را علم‌ و حيات‌ باشد ، و هرچه‌ را حيات‌ باشد البتّه‌ نفس‌ خواهد بود . و مقرّر است‌ كه‌ هر نفس‌ كه‌ هست‌ ، بالضّروره‌ ـ به‌ قوّه‌ يا به‌ فعل‌ ـ مُدرك‌ هستي‌ خود است‌ ، و آن‌ مستلزم‌ ادراك‌ هستي‌ مطلق‌ است‌ كه‌ عامّ روشن‌تر از خاصّ است‌ . يعني‌ همۀ عالم‌ از ذات‌ خود به‌ قوّه‌ يا به‌ فعل‌ آگاهند ، و از آنجا كه‌ از ذات‌ خود آگاهند راه‌ به‌ درگاه‌ حضرت‌ اله‌ برده‌اند ، چو ذات‌ حقّ به‌ صورت‌ همه‌ متجلّي‌ و ظاهر است‌ .

نطق‌ آب‌ و نطق‌ خاك‌ و نطق‌ گل

هست‌ محسوس‌ حواس‌ اهل‌ دل‌

فلسفي‌ كآن‌ منكر حَنّانه‌ است

 از حواس‌ اوليا بيگانه‌ است‌

چون‌ هرچه‌ هست‌ مظهر و مراياي‌ وجه‌الله‌اند و به‌ صورتِ همه‌ اوست‌ كه‌ ظهور نموده‌ و در حجاب‌ تعيّنات‌ مخفي‌ گشته‌ است‌ ، ميفرمايد كه‌: متن‌:

به‌ زير پردۀ هر ذرّه‌ پنهان

 جمال‌ جانفزاي‌ روي‌ جانان‌

از عجائب‌ شؤونات‌ الهي‌ آن‌ است‌ كه‌ در عين‌ ظهور مخفيّ ، و در عين‌ خفا ظاهر مي‌نمايد . و با وجود آنكه‌ بغير او هيچ‌ نيست‌ و اوست‌ كه‌ عين‌ همۀ اشياء شده‌ ، تعيّنات‌ و تشخّصات‌ ، پردۀ جمال‌ آن‌ حضرت‌ گشته‌اند و در زير پردۀ هر ذرّه‌اي‌ از ذرّات‌ دو عالم‌ ، جمال‌ جانفزاي‌ آن‌ محبوب‌ حقيقي‌ پنهان‌ شده‌ ، به‌ صورت‌ همه‌ جلوه‌گري‌ ميكند و به‌ رنگ‌ همه‌ برمي‌آيد . عربيّةٌ:

بَدَتْ بِاحْتِجابٍ وَ اخْتَفَتْ بِمَظاهِرٍ

عَلَي‌ صِبَغِ التَّلْوينِ في‌ كُلِّ بَرْزَةِ 45


صفجه 168

خورشيد به‌ ذرّه‌ چون‌ نهان‌ است

چون‌ ذرّه‌ به‌ نور خود عيان‌ است‌

حيف‌ است‌ كه‌ مهر روي‌ جانان

مستور به‌ پردۀ جهان‌ است‌

از بهر چه‌ نور عالم‌ آرا

در ظلمت‌ اين‌ و آن‌ نهان‌ است‌

خورشيد رُخش‌ به‌ جلوه‌ آمد

ذرّات‌ جهان‌ نمودِ آن‌ است

فَسُبْحانَهُ وَ تَعالَي‌ ؛ ما ظَهَرَ في‌ مَظْهَرٍ إلاّ وَ احْتَجَبَ بِهِ . 46

 

پاورقي


22 مَنبَل‌: كاهل‌ و بيكاره‌

23 از ملاّ محمّد بلخي‌ رومي‌ صاحب‌ كتاب‌ «مثنوي‌» در ج‌ 5 ، ص‌ 472 ، سطر 14 ، از طبع‌ ميرخاني‌ .

24 يعني‌ غير رَمَددار ، رَمَد مرضي‌ است‌ در چشم‌ كه‌ با آن‌ ماه‌ را پيوسته‌ با هاله‌ مي‌بيند .

25 «مثنوي‌» طبع‌ آقاميرزا محمود ، اوائل‌ دفتر پنجم‌ ، ص‌ 429 ، سطر 4 و 5

26 اشارتست‌ به‌ حديث‌ عَرَفْتُ رَبّي‌ بِرَبّي‌ ، و همچنين‌ يَا مَنْ دَلَّ عَلَي‌ ذاتِهِ بِذاتِهِ . يعني‌: «شناختم‌ پروردگار خودم‌ را به‌ پروردگار خودم‌.» و نيز «اي‌ كسيكه‌ دلالت‌ مي‌كند بر ذات‌ خود به‌ ذات‌ خود!» (تعليقه‌)

27 سَمَر: افسانه‌

28 أمْس‌: روز گذشته‌ .

29 «مثنوي‌» طبع‌ ميرزا محمودي‌ ، ج‌ 1 ، ص‌ 4 ، سطر 12 و سطر 16 و 17

30 سمعاني‌ در كتاب‌ «رَوح‌ الارواح‌ في‌ شرح‌ أسمآءِ المَلِك‌ الفتّاح‌» در ص‌ 54 گويد:

» ... و ملائكۀ ملوك‌ مي‌آيند صومعه‌هاي‌ عبادت‌ را آتش‌ در زده‌ ، خرمنهاي‌ تقديس‌ و تسبيح‌ را بر بادِ بي‌نيازي‌ بر داده‌ و مي‌گويند: ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌ . عارفان‌ و موحّدان‌ مي‌آيند دست‌ افشانان‌ كه‌ ما عَرفْناك‌ حقَّ معرفتِك‌ . «

و در ص‌ 596 گويد: » آنكه‌ فريشتگان‌اند مي‌گويند: ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌ ، آن‌ سرمايه‌ به‌ باد دادن‌ است‌ ؛ و آنكه‌ آدميان‌ گفتند: ما عرَفْناك‌ حقَّ معرفتِك‌ ، و آن‌ خرمن‌ خود را آتش‌ در زدن‌ است‌. «

و نجيب‌ مائل‌ هروي‌ در تعليقۀ خود در ص‌ 697 مي‌نويسد:

» ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌: علاء الدّولة‌ سمناني‌ مي‌نويسد: يكي‌ از مسائل‌ اصول‌ كه‌ مختلف‌ است‌ ميان‌ امام‌ أبوحنيفه‌ و امام‌ شافعي‌ آنستكه‌ أبوحنيفه‌ مي‌گويد: ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌ ولكن‌ عرَفْناك‌ حقَّ معرفتِك‌ ، و شافعي‌ ميگويد: ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌ أي‌ ما عرَفْناك‌ حقَّ معرفتِك‌ .(چهل‌ مجلس‌، صص‌ 156 ـ 157 ). «

و علاء الدّولة‌ سمناني‌ در العروة‌ خود ص‌ 83 و 84 گويد:

» و همچنين‌ همۀ عارفان‌ همين‌ گفته‌اند . امّا آنكه‌ امام‌ اعظم‌ أبوحنيفه‌ كوفي‌ گفته‌: سبحانَك‌ ما عبَدْناك‌ حقَّ عبادتِك‌ و ما شكَرْناك‌ حقَّ شُكْرِك‌ ، ولكن‌ عرَفْناك‌ حقَّ معرفتِك‌ ؛ همين‌ معني‌ دارد. «

31 ـ از روي‌ دو نسخه‌ ، يكي‌: قديمي‌ترين‌ نسخه‌ مطبوع‌ است‌ كه‌ با «بوستان‌» به‌ خطّ علي‌ أكبر تفرشي‌ در شهر شعبان‌ المعظّم‌ 1260 هجري‌ قمري‌ در عهد سلطنت‌ محمّد شاه‌ قاجار نوشته‌ شده‌ و به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌ . اين‌ نسخه‌ صفحه‌ شمار ندارد . دوّمي‌: از «كلّيّات‌ سعدي‌» كه‌ به‌ اهتمام‌ آقاي‌ محمّد علي‌ فروغي‌ گرد آمده‌ و از جمله‌ «گلستان‌» اوست‌. و ما اين‌ سخن‌ را از ص‌ 3 آن‌ ، در اينجا ذكر نموديم‌ .

32 «مفاتيح‌ الإعجاز» در شرح‌ «گلشن‌ راز» شيخ‌ محمّد لاهيجي‌ ، ص‌ 0 11

33 «بحار الانوار» ، علاّمه‌ شيخ‌ الإسلام‌: ملاّ محمّد باقر مجلسي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌، طبع‌ مطبعۀ حيدري‌ ، ج‌ 3 ، كتاب‌ توحيد ، ص‌ 55 ، روايت‌ 27 و 29

34 كثيف در لغت عرب يعني انبوه و متراكم و درهم (م)

35 «بحار الانوار» ، علاّمه‌ شيخ‌ الإسلام‌: ملاّ محمّد باقر مجلسي‌ رضوان‌ الله‌ عليه‌، طبع‌ مطبعۀ حيدري‌ ، ج‌ 3 ، كتاب‌ توحيد ، ص‌ 55 ، روايت‌ 27 و 29

36 «بحار الانوار» طبع‌ حيدري‌ ، ج‌ 3 ، باب‌ 3 : «إثبات‌ الصّانع‌ و الاستدلال‌ بعجائب‌ صنعه‌ علي‌ وجوده‌ و علمه‌ و قدرته‌ و سآئر صفاته‌» ص‌ 49 ، حديث‌ 21

37 «كلّيّات‌ حكيم‌ نظامي‌ گنجوي‌» طبع‌ انتشارات‌ اميركبير ، قسمت‌ «خسرو و شيرين‌» ص‌ 123 و 124 ، در تحت‌ عنوان‌ «استدلال‌ نظر و توفيق‌ شناخت‌» ؛ قصيده‌ايست‌ مفصّل‌ ، و ما چند بيتي‌ از آن‌ را انتخاب‌ نموديم‌ .

38 در طبع‌ حروفي‌ كتابخانه‌ طهوري‌ با تصحيح‌ دكتر صمد موحّد اينطور آمده‌ است‌:جهان‌ را شهر جابلسا چه‌ نام‌ است‌ ؟ (م‌)

39 در طبع‌ كتابخانه طهوري‌: چو خورشيد عيان‌

40 در طبع‌ كتابخانه‌ طهوري‌: همراه‌ و رواحل‌

41 در طبع‌ كتابخانۀ طهوري‌: دهد حق‌ مر ترا هرچ‌ آن‌ بخواهي‌

42 «گلشن‌ راز» با خطّ نستعليق‌ آقاي‌ عماد اردبيلي‌ ، انتشارات‌ كتابخانه‌ احمدي‌ شيراز، ص‌ 16 تا ص‌ 19

43 زيرا چنانكه‌ دانستيم‌ «گلشن‌ راز» را مرحوم‌ شيخ‌ در سنۀ 717 به‌ نظم‌ در آورده‌ است‌، و شرحش‌ را مرحوم‌ لاهيجي‌ چنانكه‌ در «مفاتيح‌ الإعجاز» مطبوع‌ با مقدّمه‌ آقاي‌ كيوان‌ سميعي‌ ، انتشارات‌ محمودي‌ ، ص‌ 2 مسطور مي‌باشد ، در سنه‌ هشتصد و هفتاد و هفت‌ ( 877 ) شروع‌ بدان‌ نموده‌ است‌ . بنابراين‌ ، از نظم‌ «گلشن‌» 698 سال‌ يعني‌ قريب‌ هفت‌ قرن‌ تمام‌ و از شرحش‌ 538 سال‌ منقضي‌ گرديده‌ است‌ .

در «الذّريعة‌ إلي‌ تصانيف‌ الشّيعة‌» ج‌ 21 ، ص‌ 1 0 3 آورده‌ است‌:

» «مفاتيح‌ الإعجاز في‌ شرح‌ گلشن‌ راز» ، از شمس‌الدّين‌ محمّد متخلّص‌ به‌ «أسيري‌» لاهيجي‌ نوربخشي‌ است‌ كه‌ داراي‌ اجازه‌ از سيّد محمّد نوربخش‌ (ياد شده‌ در ج‌ 9 ، ص‌ 76 ) بوده‌ است‌ . ما اشاره‌ به‌ برخي‌ از شروح‌ «گلشن‌ راز» در ج‌ 13 ، ص‌ 268 تا ص‌ 271 نموده‌ايم‌ . لاهيجي‌ اين‌ شرح‌ را در روز دوشنبه‌ 19 ذوالحجّة‌ سنۀ 877 شروع‌ كرده‌ است‌ ؛ و مكرّراً به‌ طبع‌ رسيده‌ است‌ ، از جمله‌ در بمبئي‌ سنۀ 1 0 13 ؛ و اوّل‌ آن‌ اين‌ مي‌باشد: «باسمِك‌ الاعظمِ الشّاملِ فيضُه‌ المُقدّسُ لكُلّ موجودٍ ... اي‌ محمود به‌ هر شأني‌ و اي‌ معبود به‌ هر مكاني‌». نُسخ‌ خطّيّۀ آن‌ شايع‌ است‌ . قديمي‌ترين‌ آنها برحسب‌ اطّلاعي‌ كه‌ من‌ حاصل‌ نموده‌ام‌ در قاهره‌ (دارالكتب‌ 7 م‌ تصوّف‌ فارسي‌) كتابتش‌ 885 ، و در طهران‌ (مجلس‌ 1117 ) كتابتش‌ 00 9 ، و نسخۀ ديگر نزد سلطان‌ القرّائي‌ در طهران‌ و كتابتش‌ در سنۀ 1 0 9 مي‌باشد. «

(پس‌ از طبع‌ أوّل‌ كتاب‌ «الله‌ شناسي‌» ، طبع‌ جديدي‌ از كتاب‌ «مفاتيح‌ الإعجاز» ملاحظه‌ شد كه‌ متن‌ اصلي‌ آن‌ براساس‌ نسخه‌اي‌ كه‌ تاكنون‌ قديمي‌ترين‌ نسخه‌ شناخته‌ شده‌ و متعلّق‌ به‌ سال‌ 882 هجري‌ است‌ و به‌ شمارۀ 351 در كتابخانۀ مسجد گوهرشاد مشهد مقدّس‌ موجود مي‌باشد فراهم‌ گرديده‌ است‌ . كاتب‌ آن‌ ، آنرا در شهر «مكّه‌» كتابت‌ نموده‌ و در شهر «زبيد» يمن‌ در حضور شارح‌ مقابله‌ و تصحيح‌ كرده‌ است‌ .

در طبع‌ حاضر «الله‌ شناسي‌» قسمتهاي‌ نقل‌ شده‌ از اين‌ كتاب‌ ، با اين‌ طبع‌ ـ كه‌ توسّط‌ انتشارات‌ زوّار به‌ انجام‌ رسيده‌ است‌ ـ نيز مقابله‌ و بعضي‌ از موارد اختلاف‌ آن‌ در تعليقه‌ با عنوان‌ نسخۀ «ز» ذكر شده‌ است‌ ـ م‌ .)

44 يعني‌ كسي‌ كه‌ بيهوش‌ شده‌ است‌

45 «در تمام‌ بروز و ظهورهاي‌ موجود در عالم‌ ، وي‌ با رنگهاي‌ گوناگون‌ در حاليكه‌ خود را پنهان‌ داشته‌ بود ظاهر شد ، و در حالي كه‌ خود را در مظاهر نشان‌ داده‌ بود پنهان‌ گرديد.»

اين‌ بيت‌ ، دويست‌ و چهل‌ و ششمين‌ بيت‌ از تائيّه كبراي‌ ابن‌ الفارض‌ است‌ كه‌ مجموعاً 761 بيت‌ مي‌باشد و به‌ نام‌ «نظم‌ السّلوك‌» معروف‌ است‌ . و در ص‌ 0 7 از مجموعۀ «ديوان‌ كامل‌ ابن‌ الفارض‌» طبع‌ دار صادر ـ دار بيروت‌ (سنۀ 1382 هجريّه قمريّه‌) موجود است‌ . و دو بيت‌ قبل‌ از اين‌ بيت‌ بدين‌گونه‌ است‌:

فكُلٌّ صَبا منهم‌ إلي‌ وصف‌ لبسِها

 بصورةِ حُسنٍ لاحَ في‌ حُسْنِ صورةِ

و ما ذاك‌ إلاّ أن‌ بَدتْ بمظاهرٍ

فظنّوا سواها و هْيَ فيها تجلّتِ

46 «پس‌ مقدّس‌ و منزّه‌ است‌ او از تحقّق‌ وجودش‌ به‌ اشياء ممكنه‌ ، و بالاست‌ از تشبيه‌ ؛ او در مظهري‌ از مظاهر ، ظهور ننمود مگر آنكه‌ بواسطه خود آن‌ مظهر ـ و در آن‌ مظهرـ پنهان‌ گشت‌.»

      
  
فهرست
  مقدّمۀ اُولي‌
  مقدّمۀ ثانيه‌
  مبحث‌ 1 و 2: تفسير آيۀ نور
  تفسير آيه نور
  تفسير علامه طباطبايي از آيه مباركه نور
  بحث فلسفي علامه در حقيقت مطلقه مشيّت خداوند و يخلق الله ما يشاء
  بحث روايي علامه طباطبايي در تفسير آيه مباركه نور
  معني‌ و مفاد ولايت‌ خداوند
  وهّابيه و حنبليه معتقد به‌ جسميّت‌ خدا مي‌باشند.
  معني‌ نور: الظّاهِرُ بِذاتِهِ الْمُظْهِرُ لِغَيْرِهِ.
  مواردي‌ كه‌ در قرآن‌ و اخبار، به‌ انوار معنويّه‌، اطلاق‌ نور شده‌ است. ‌
  موارديكه‌ در «نهج‌ البلاغة‌» و اخبار، لفظ‌ نور در نور معنوي‌ آمده‌ است‌
  اخبار و روايات‌ وارده‌ در «اوّلُ ما خَلَقَ اللهُ»..
  نخست‌ آفريدۀ خدا، حقيقت‌ محمّديّه‌ است‌
  انسان‌ كامل‌: كسي‌ كه‌ در او تمام‌ شؤون‌ آيۀ نور تجلّي‌ دارد.
  دعاهائي‌ كه‌ در آنها به‌ خداوند، نور طلاق‌ شده‌ است‌
  تطبيق‌ آيۀ نور بر خمسۀ طيّبه‌
  روايات‌ وارده‌ در خلقت‌ ائمّه‌ عليهم‌ السّلام
  كيفيّت‌ اشتقاق‌ نور ائمّه‌ عليهم‌ السّلام‌ از نور واحد..
  حضرت‌ فاطمة‌ الزّهراء از رجال‌ آيۀ نور و در بيوت‌ آن‌ هستند..
  مبحث‌ 3 و 4: خدا را مي‌توان‌ ديد
  آيۀ: سَنُرِيهِمْ ءَايَـاتِنَا فِي‌ الافَاقِ وَ فِي‌ أَنفُسِهِمْ..
  ضمير «أَنـَّهُ الْحَقُّ» بر ميگردد به‌ مقدّر مأخوذ از «سَنُرِيهِمْ ءَايَـاتِنَا»..
  خداوند در آيات‌ آفاقي‌ و انفسي‌ ظهور دارد وليكن‌ مردم‌ در لقاي‌ او شكّ دارند..
  خدا را با خدا، نه‌ با غير او، مي‌توان‌ شناخت‌
  ابيات‌ رفيعۀ شبستري‌ در عدم‌ امكان‌ شناخت‌ خدا از غير خدا
  اعتقاد علماء راجع‌ به‌ دو دسته‌ از اخبار رؤيت‌ پروردگار.
  قاعدۀ: لا يَعْرِفُ شَيْءٌ شَيْئًا إلاّ بِما هُوَ فيهِ مِنْهُ.
  قابليّت‌ انسان‌ در آفرينش‌، نامتناهي‌ است‌
  امكان‌ معرفت‌ تامّه‌ و لقاي‌ حقيقيّۀ خدا براي‌ مقرّبان‌ درگاه‌ وي‌
  ديدار پيغمبر اكرم‌ خدا را در شب‌ معراج‌، و وحيِ به‌ او
  كيفيّت‌ لقاء پيامبر، خداوند را در ليلۀ معراج‌
  آيات‌ سورۀ النّجم‌ دلالت‌ بر ديدار پيامبر، خدا را در معراج‌ دارد.
  بحث‌ علاّمۀ طباطبائي‌ دربارۀ آيات‌ سورۀ النّجم‌ و روايات وارده در رؤيت پيغمبر، خدا را در معراج
  گفتار بيضاوي‌ در تفسير آيات‌ معراج‌
  كلام‌ جبرئيل‌: لَوْ دَنَوْتُ أَنْمُلَةً لَاحْتَرَقْتُ...
  لِي‌ مَعَ اللَهِ وَقْتٌ لَا يَسَعُنِي‌ فِيهِ مَلَكٌ مُقَرَّبٌ وَ لَا نَبِيٌّ مُرْسَلٌ.
  هرچه‌ غير خداست‌ حجاب‌ است‌، و تا حجاب‌ هست‌ معرفت‌ تامّه‌ حاصل‌ نخواهد گشت‌
  ابيات‌ حكيمانۀ مجنون‌ راجع‌ به‌ معشوقه‌اش‌ ليلي‌
  جَلَّ جَنابُ الْحَقِّ عَنْ أنْ يَكونَ شَريعَةً لِكُلِّ وارِدٍ.
  اشعار إبراهيم‌ بن‌ أدهم‌ دربارۀ محبّت‌ و عشق‌ به‌ خداوند..
  بيان‌ حال‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ در خلوت‌ با محبوب‌
  عظمت‌ اوج‌ عرفاني‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌، بيان‌ وَ هُوَ بِالافُقِ الاعْلَي‌' ميباشد..
  مبحث‌ 5 تا 8: خداوند عاشق‌ ماسوي‌، و ماسوي‌ عاشق‌ اوست‌
  تفسير آيۀ: يَـأَيـُّهَا الإنسَـانُ إِنَّكَ كَادِحٌ إِلَي‌' رَبِّكَ كَدْحًا فَمُلَـاقِيهِ.
  كلام‌ شيخ‌ بهائي‌ راجع‌ به‌ «رسالۀ عشق‌» أبوعلي‌ سينا
  «رسالۀ عشق‌» بوعليّ: خداوند و جميع‌ موجودات‌ امكانيّه‌ صاحب‌ عشق هستند.
  بيان‌ عشق‌ در نفوس‌ متألّهه‌ ، از «رسالۀ عشق‌» ابن‌ سينا
  اثبات‌ صدر المتألّهين‌ ، سريان‌ عشق‌ را در جميع‌ موجودات‌ به‌ وجه‌ احسن‌
  ردّ صدر المتألّهين‌ بر شيخ‌ الرّئيس‌ دربارۀ عشق‌ در بسائط‌ غير حيّه‌
  صدر المتألّهين‌: تعلّق‌ عشق‌ به‌ جسم‌ و جسمانيّات‌ محال‌ است‌
  اتّصال‌ واقعي‌ ميان‌ دو جسم‌ محال‌ است‌ ؛ تعشّق‌ ميان‌ دو جسم‌ محال‌ است
  تجرّد نفس‌ ، موجب‌ بقاي‌ او و فناي‌ در ذات‌ خداست‌
  بايد چشم را از ديدن غير پاك كرد.
  فرياد مجنون‌ هنگام‌ فَصْد ، از نيشتر خوردن‌ بر رگ‌ ليلي‌
  خدا را با خدا بايد شناخت‌ ؛ «آفتاب‌ آمد دليل‌ آفتاب‌»
  «عاشقان‌ ، كشتگان‌ معشوقند»
  كلام‌ اميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌: الْبَعْرَةُ تَدُلُّ عَلَي‌ الْبَعِيرِ ، وَ الرَّوْثَةُ تَدُلُّ
  اكتفا كردن‌ به‌ «دينُ العجائز» موجب‌ خسران‌ و ندامت‌ و حسرت‌ است‌
  >> اشعار بلند پايۀ شبستري‌ در لزوم‌ حركت‌ به‌ سمت‌ خداوند.
  شرح‌ «مفاتيح‌ الإعجاز» در اشعار «گلشن‌ راز»
  مراتب‌ ظهورات‌ خداوند در عوالم‌ ، غير متناهي‌ است‌
  «سيمرغ‌» ذات‌ واحد مطلق‌ و «كوه‌ قاف‌» حقيقت‌ انساني‌ است‌
  بهشت‌ و دوزخ‌ را مظاهري‌ در جميع‌ عوالم‌ الهي‌ موجود مي‌باشد.
  ادلّۀ مثبتۀ وجود بهشت‌ و دوزخ‌ در عوالم‌ بعد از عالم‌ دنيا
  عوالم‌ خمسه‌: لاهوت‌ ، جبروت‌ ، ملكوت‌ ، مُلك‌ و ناسوت‌
  جابلقا مجمع‌ البحرين‌ الوهيّت‌ و امكان‌ ، و جابلسا تعيّن‌ نشأۀ انساني‌ است‌
  جابُلْقا عالم‌ مثال‌ در مشرق‌ ارواح‌ ، و جابُلْسا عالم‌ مثال‌ در مغرب‌ است‌
  جمع‌ آوردن‌ مشارق‌ و مغارب‌ در قرآن‌ اشاره‌ است‌ به‌ عدم‌ انحصار عوالم‌ در عالم‌ ظاهر
  دوازده‌ بار بايزيد را به‌ جرم‌ الحاد ، از بسطام‌ بيرون‌ كردند.
  در حشر معلوم‌ شود كه‌ غير از حقّ تعالي‌ همه‌ سراب‌ بوده‌اند.
  تحريص‌ و ترغيب‌ به‌ مكاشفات‌ و تجلّيات‌ و سَيَران‌ به‌ عوالم‌ لطيفه‌
  براي‌ سير عوالم‌ ربوبي‌ ، ارشاد استاد كامل‌ لازم‌ است‌
  تا فرصت‌ باقي‌ مي‌باشد بايد دست‌ به‌ سلوك‌ و راه‌ عرفان‌ زد.
  انساني‌ كه‌ دنبال‌ خودشناسي‌ نرود ، محروم‌ترين‌ خلائق‌ است‌
  راه‌ وصول‌ به‌ معرفة‌ الله‌ ، عبور از نفس‌ پرستي‌ است‌
  در راه‌ وصول‌ به‌ معرفة‌ الله‌ ، اقتصار به‌ مجرّد تقليد مستحسن‌ نيست‌
  مراد از « عَلَيْكُمْ بِدينِ الْعَجآئِزِ » امر به‌ انقياد محض‌ است‌ نه‌ نهي‌ از تفكّر در معرفة‌ الل
  تا سالك‌ از همه‌ چيز نگذرد ، به‌ مراد نخواهد رسيد.
  شرائط‌ و آداب‌ سلوك‌ راه‌ خدا
  تجلّيات‌ عبارتند از: آثاري‌ ، افعالي‌ ، صفاتي‌ ، ذاتي‌
  سالك‌ پس‌ از فناء در تجلّي‌ ذاتي‌ ، باقي‌ به‌ بقاء حقّ مي‌گردد.
  سالك‌ بايد از تجلّيات‌ حسّي‌ و خيالي‌ و عقلي‌ عبور نمايد.
  تا هستي‌ سالك‌ باقي‌ است‌ ، تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ محال‌ است‌
  اگر «كوه‌ توئي‌» نباشد ميان‌ تو و حقّ هيچ‌ راه‌ نيست‌
  تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ بر جبل‌ ، و بيهوش‌ افتادن‌ حضرت‌ موسي‌
  سلوك‌ و رياضات‌ ، بجهت‌ استعداد يافتن‌ براي‌ جذبات‌ الهيّه‌ است‌
  معراج‌ رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ ليلة‌ المعراج‌
  مشاهدۀ سالك‌ آثار و احكام‌ اسماء و صفات‌ الهي‌ را در نزد تحقّق‌ به‌ مقام واحديّت‌
  شناخت‌ خدا با صفات‌ كلّيّه‌ و ذات‌ او محال‌ است‌ ؛ و فناء در هر دو ممكن‌
  خلع‌ و لبس‌ سقراط‌ و أفلاطون‌: حكماي‌ الهي‌
  ابيات‌ راقيۀ شيخ‌ بهائي‌ در ملاقات‌ خدا با او.
  بيان‌ حضرت‌ حدّاد در كيفيّت‌ برآورده‌ شدن‌ حاجتها در حال‌ فناء
  مبحث‌ 9 و 10: امكان‌ ديدار و لقاء خداوند براي‌ مؤمنين‌ خوش‌ كردار
  تفسير آيۀ مباركۀ: فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ.
  تفسير «الميزان‌» دربارۀ آيۀ: فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ.
  لقاء خداوند فقط‌ با توحيد بدون‌ شائبۀ شرك‌ جليّ و خفيّ امكان‌ پذير است‌
  معرفت‌ تفصيلي‌ لازم‌ است‌ كه‌ زدايندۀ شرك‌ است‌
  يَا مَنْ دَلَّ عَلَي‌ ذَاتِهِ بِذَاتِهِ ، وَ تَنَزَّهَ عَنْ مُجَانَسَةِ مَخْلُوقَاتِهِ.
  بِكَ عَرَفْتُكَ وَ أَنْتَ دَلَلْتَنِي‌ عَلَيْكَ وَ دَعَوْتَنِي‌ إلَيْكَ..
  غزل‌ فروغي‌ بسطامي‌ در ظهور خداوند در همۀ عالم‌
  فقرات‌ مناجات‌ تاج‌ الدّين‌ ابن‌ عطاء الله‌ اسكندريّ..
  فقرات‌ مناجات‌ كه‌ از توحيد محض‌ خبر مي‌دهد.
  ابيات‌ هاتف‌ اصفهاني‌ در تجلّي‌ خداوند از در و ديوار
  إلَهي‌ كَيْفَ يُسْتَدَلُّ عَلَيْكَ بِما هُوَ في‌ وُجودِهِ مُفْتَقِرٌ إلَيْكَ..
  إلَهي‌ تَقَدَّسَ رِضاكَ أنْ تَكونَ لَهُ عِلَّةٌ مِنْكَ !
  ماذا وَجَدَ مَنْ فَقَدَكَ؟! و ما الَّذي‌ فَقَدَ مَنْ وَجَدَكَ؟!
  يا مَنِ احْتَجَبَ في‌ سُرادِقاتِ عِزِّهِ عَنْ أنْ تُدْرِكَهُ الابْصارُ
  نظريّۀ مجلسي‌ (ره‌) راجع‌ به‌ دعاي‌ عرفه‌ و ذيل‌ آن‌
  مناجاتيكه‌ازابن عطاءالله‌ مشهور است‌ ، از اوست‌ و إسنادش‌ به‌ سيّدالشّهداء غلط‌ ميباشد
  نزد عرفاي‌ عاليمقدار ، پرده‌ برگرفتن‌ از رخ‌ عبارت‌ است‌ از تجلّي‌ جمال‌
  مفهوم قرب و تقرب به خدا
  در اثر كردار ستودۀ انسان‌ ، خداوند حجاب‌ را از چشم‌ او برمي‌گيرد.
  شرح‌ لاهيجي‌ حديث‌ « فَبي‌ يَسْمَعُ وَ بي‌ يُبْصِرُ » را
  محبّت‌ خدا به‌ عبد تجلّي‌ و رفع‌ حُجب‌ است؛ و محبّت‌ عبد به‌ خدا انجذاب‌ سرّ اوست‌
  حديث‌ « كُنْتُ سَمْعَهُ الَّذِي‌ يَسْمَعُ بِهِ » مُتّفقٌ عليه‌ ميان‌ همۀ اهل‌ اسلام‌ است‌
  مصادر بسيار معتبر شيعه‌ راجع‌ به‌ حديث‌ لَايزَالُ الْعَبْدُ ...
  تحقيق‌ شيخ‌ بهائي‌ پيرامون‌ خبر « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ » بنا به‌ نقل‌ مجلسي‌
  نقل‌ مجلسي‌ (ره‌) دقيق‌ترين‌ معني‌ را در مضمون‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  تحقيق‌ ميرزا رفيعا پيرامون‌ خبر « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  نقل‌ مجلسي‌ تحقيق‌ محقّق‌ طوسي‌ و ديگران‌ را در حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  روايات‌ مرويّه‌ از كتب‌ خاصّه‌ دربارۀ حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  روايات‌ مرويّه‌ از كتب‌ عامّه‌ دربارۀ حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  بيان‌ و تفسير خبر « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ » در كتب‌ اساطين‌ و اعلام‌ اهل‌ عرفان‌
  ابيات‌ ابن‌ فارض‌ در پيرامون‌ حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  استشهاد سعدالدّين‌ سعيد فرغاني‌ به‌ حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  شرح‌ فرغاني‌ اشعار ابن‌ فارض‌ را در حديث‌ « لَا يَزَالُ الْعَبْدُ ».
  شرح‌ حال‌ و مقام‌ علمي‌ سعدالدّين‌ سعيد فرغاني‌
  معني‌ سَمِعَ اللَهُ لِمَنْ حَمِدَهُ ، كلام‌ خداوند است‌ بر لسان‌ بندۀ خود.
  معني« كُنْتُ سَمْعَهُ وَ ... » انكشاف‌ تجلّي‌ وجود خداوند است‌ در افعال‌ سالك‌ محبّ
  اشعار مغربي‌ و حكيم‌ سبزواري‌ در حقيقت‌ فناء در وجود حقّ..
  معني‌ كلام‌ امام‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌: حَتَّي‌ سَمِعْتُهَا مِنَ الْمُتَكَلِّمِ بِهَا
  طرق‌ عديده‌ از خاصّه‌ و عامّه‌ در خبر صادقي‌: مَا زِلْتُ أُكَرِّرُهَا حَتَّي‌ سَمِعْتُ مِنْ قَآئِل
  مبحث‌ 11 و 12: خداوند همه‌ جا هست‌؛ چشم‌ بگشا و ببين‌!
  تفسير آيۀ: مَن‌ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ اللَهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَهِ لَاتٍ...
  تفسير «الميزان‌» راجع‌ به‌ آيۀ: مَن‌ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ اللَهِ فَإِنَّ أَجَلَ اللَهِ لَاتٍ...
  تفسير آيات‌ اوائل‌ سورۀ عنكبوت‌ در امتحان‌ مؤمنين‌ و رجاء لقاي‌ خداوند
  مراد از « الَّذِينَ يَعْمَلُونَ السَّيِّـَاتِ» مشركين‌ هستند كه‌ مؤمنين‌ را از راه‌ خدا باز ميدارن
  بيان‌ علاّمه‌: لقاء الله‌ منحصر به‌ قيامت‌ نيست‌؛ و معني‌ حقيقي‌ آن‌ مراد است‌
  مراد از لقاء الله‌: وُقوفُ الْعَبْدِ مَوْقِفًا لا حِجابَ بَيْنَهُ وَ بَيْنَ رَبِّهِ.
  بيان‌ علاّمه‌: كسي‌ كه‌ توقّع‌ لقاء خدا را دارد بايد كمر همّت‌ به‌ جهاد بربندد
  اشعار مغربي‌ در لزوم‌ مجاهدت‌ براي‌ لقاء خداوند.
  اشعار لاميّۀ ابن‌ فارض‌ در لزوم‌ مجاهدت‌ براي‌ لقاء خداوند.
  لاميّۀ ابن‌ فارض‌، شرح‌ عظيمي‌ در آثار عشق‌ خدا بيان‌ مي‌كند.
  لزوم‌ چشم‌ فروبستن‌ از غير براي‌ لقاء خداوند، در اشعار ابن‌ فارض‌
  لاميّۀ ابن‌ فارض‌ دقيق‌ترين‌ دستورهاي‌ سلوكي‌ را مي‌دهد.
  لاميّۀ ابن‌ فارض‌ متضمّن‌ آخرين‌ دقائق‌ و لطائف‌ عشق‌ مي‌باشد.
  همراهي‌ و اتّحاد محبّ و محبوب‌ در هر حالي‌ از حالات‌
  عاشقان‌ لقاء خدا، از هيچ‌ گزندي‌ نمي‌هراسند.
  خبر يونس‌ بن‌ ظبيان‌ دربارۀ صفات‌ اولوالالباب‌
  منهاج‌ و روش‌ موحّدين‌ در توحيد و معرفت‌ الهي‌، در حديث‌ امام‌ صادق‌عليه‌ السّلام‌
  بيان‌ امام‌: معرفت‌ خداوند از طريق‌ دارج‌ و رائج‌ بدست‌ نمي‌آيد.
  حجج‌ الهيّه‌ انحصار در ائمّۀ دوازده‌گانه‌ دارند.
  روايت‌ «مصباح‌ الشّريعة‌»: وَ إنَّ الْمُوقِنِينَ لَعَلَي‌ خَطَرٍ عَظِيمٍ.
  شرح‌ ملاّ عبدالرّزّاق‌ گيلاني‌ پيرامون‌ حديث‌ «مصباح‌ الشّريعة‌»
  تنها نيروي‌ عشق‌ حقيقي‌ است‌ كه‌ راه‌ وصول‌ به‌ خدا را باز مي‌نمايد.
  عشقبازي‌ سر حلقۀ عاشقان‌: حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌
  روايت‌ ابن‌ عبّاس‌ در كربلا در وقت‌ حركت‌ به‌ صفّين‌
  استيذان‌ طائفۀ جنّ از سيّدالشّهداء براي‌ كارزار، و بيان‌ حضرت‌ در جواب‌ ايشان‌
  ملاقات‌ عبدالله‌ بن‌ عبّاس‌ و عبدالله‌ بن‌ عمر و عبدالله‌ بن‌ زُبير با حضرت سيّدالشّهداء
  عبدالله‌ بن‌ عمر، امام‌ حسين‌ را نصيحت‌ ميكند كه‌ با دشمنان‌ صلح‌ و از جنگ بپرهيز
  ملاقات‌ فرزدق‌ با حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ در راه‌ كوفه‌
  ابيات‌ حضرت‌ در توجّه‌ به‌ عالم‌ بقاء و اعراض‌ از دنياي‌ فاني‌
  توجّه‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌ بسوي‌ كعبۀ عشّاق‌

کلیه حقوق در انحصارپرتال متقین میباشد. استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است

© 2008 All rights Reserved. www.Motaghin.com


Links | Login | SiteMap | ContactUs | Home
عربی فارسی انگلیسی