كلماتي چند از امير المومنين عليه‌السلام

در اين عبارات زير بنگريد كه از اميرالمؤمنين آمده، و امّا در قوّت و قدرت به

مثابه سخنان رسول الله است :

ابونُعَيم با سند متّصل خود روايت مى‏كند از قيس بن أبى حازم كه گفت: على‏عليه السلام گفت: كُونُوا لِقَبُولِ الْعَمَلِ أشَدّ اهْتِمَاماً مِنْكُمْ بِالْعَمَلِ! فَإنّهُ لَنْ‏يَقِلّ عَمَلٌ مَعَ التّقْوَى، وَ كَيْفَ يَقِلّ عَمَلٌ يُتَقَبّلُ؟ [240] «اهتمام و كوشش شما در قبولى اعمالتان بيشتر باشد از خود اعمالتان، چرا كه با تقواى خداوندى هيچ عملى كم نيست، و چگونه مى‏شود عملى كه مقبول خدا باشد كم محسوب شود؟»

و نيز روايت مى‏كند از عَبد خَير از على‏عليه السلام كه گفت: لَيْسَ الْخَيْرَ أنْ يَكْثُرَ مَالُكَ وَ وَلَدُكَ وَلَكِنّ الْخَيْر أنْ يَكْثُرَ عِلْمُكَ، وَ يَعْظُمَ حِلْمُكَ، وَ أنْ تُبَاهِىَ النّاسَ بِعِبَادَةِ رَبّكَ. فَإنْ أحْسَنْتَ حَمِدْتَ اللهَ، وَ إنْ أسَأْتَ اسْتَغْفَرْتَ اللهَ. وَ لَا خَيْرَ فِى الدّنْيَا إلاّ لِأحَدِ رَجُلَيْنِ : رَجُلٍ أذْنَبَ ذَنْباً فَهُوَ تَدَارَكَ ذلِكَ بِتَوْبَةٍ، أوْ رَجُلٍ يُسَارِعُ فِى الْخَيْرَاتِ، وَ لايَقِلّ عَمَلٌ فِى تَقْوًى، وَ كَيْفَ يَقِلّ مَا يُتَقَبّلُ؟ [241]

«خير آن نيست كه مالت و اولادت زياد شود، خير آن است كه علمت زياد شود و حلمت بزرگ گردد و بر مردمان، با عبادت پروردگارت مباهات كنى. پس اگر نيكوئى كردى خدا را سپاس‏گوئى، و اگر بدى نمودى از خدا طلب غفران نمائى! در دنيا خير منحصراً از آنِ دو گروه است: مردى كه گناه كند و گناهش را به توبه تدارك بخشد، و مردى كه در خيرات مسارعت نمايد. هر عملى كه با تقوى توأم باشد اندك نيست، و چگونه متصوّر است عمل مقبول درگاه خدا اندك باشد؟»

و نيز با سند متّصل خود از عِكرَمةبن خالد روايت مى‏كند كه گفت، و نيز با سند متّصل ديگر از أبى زَغَل كه گفت: علىّ بن ابيطالب‏عليه السلام گفت: اِحْفَظُوا عَنّى خَمْساً ! فَلَوْ رَكِبْتُمُ الْإبِلَ فِى طَلَبِهَا لَأنْضَيْتُمُوهُنّ قَبْلَ أنْ تُدْرِكُوهُنّ : لَايَرْجُو عَبْدٌ إلاّ رَبّهُ، وَ لَايَخَافُ إلاّ ذَنْبَهُ، وَ لَايَسْتَحْيِى جَاهِلٌ أنْ يَسْألَ عَمّا لَايَعْلَمُ، وَ لَايَسْتَحْيِى عَالِمٌ إذَا سُئِلَ عَمّا لَايَعْلَمُ أنْ يَقُولَ: اللهُ أعْلَمُ. وَ الصّبْرُ مِنَ الْإيمانِ بِمَنْزِلَةِ الرّأسِ مِنَ الْجَسَدِ، وَ لَا إيمَانَ

لِمَنْ لَاصَبْرَ لَهُ [242] .

«از من پنج مطلب را فراگيريد كه اگر در طلب آنها سوار بر شتران گرديد قبل از وصول به آنها شتران را لاغر و رنجور نموده‏ايد: هيچ عبدى اميد نبندد مگر در پروردگارش، و هراس نداشته باشد مگر از گناهش، و هيچ جاهلى از پرسش مجهولات خود حيا نكند، و هيچ عالمى در وقت سؤال از هر چيزى كه نمى‏داند حيا نكند از اينكه بگويد: خدا داناتر است. و نسبت صبر با ايمان به منزله سر است با بدن، و ايمان ندارد كسى كه صبر ندارد.»

و نيز با سند متّصل خود روايت كرده است از مهاجر بن عُمَير كه او گفت علىّ‏بن أبيطالب‏عليه السلام گفت: إنّ أخْوَفَ مَا أخَافُ اتّبَاعُ الْهَوَى وَ طُولُ الْأمَلِ. فَأمّا اتّبَاعُ الْهَوَى فَيَصُدّ عَنِ الْحَقّ، و أمّا طُولُ الْأمَلِ فَيُنْسِى الْآخِرَةَ.

ألَا وَ إنّ الدّنْيَا قَدْ تَرحّلَتْ مُدْبِرَةً، ألَا وَ إنّ الآخِرَةَ قَدْ تَرَحّلتْ مُقْبِلَةً، وَ لِكُلّ وَاحِدٍ مِنَهُمَا بَنُونَ. فَكُونُوا مِنْ ابْنَاءِ الآخِرَةِ، وَ لَاتَكُونُوا مِنْ أبْنَاءِ الدّنْيَا، فإنّ الْيَوْمَ عَمَلٌ وَ لَا حِسَابٌ، وَ غَداً حِسَابٌ وَ لَا عَمَلٌ [243].

«تحقيقاً آن چيزى كه از همه چيز بيشتر مرا نگران مى‏كند، پيروى از هواى نفس و آرزوى طولانى است. امّا پيروى از هواى نفس، انسان را از حق بازمى‏دارد، و امّا آرزوى طولانى انسان را از آخرت به فراموشى مى‏اندازد.

آگاه باشيد كه دنيا پشت كرده مى‏رود، آگاه باشيد كه آخرت روى كرده مى‏آيد، و از براى هر يك از آندو فرزندانى است؛ شما از فرزندان آخرت باشيد و از فرزندان دنيا نباشيد، چرا كه امروز روز عمل است و حسابى نيست، و فردا روز حساب است و عملى نيست.»

و نيز با سند متّصل خود روايت كرده است از عاصِم بن ضُمَرَة كه او گفت: علىّ‏بن ابيطالب‏عليه السلام فرمود: ألَا إنّ الْفَقِيهَ كُلّ الْفَقِيهِ الّذِى لَايُقنّطُ النّاسَ مِنْ رَحْمَةِاللهِ،

وَ لَايُؤَمّنُهُمْ مِنْ عَذَابِ اللهِ، وَ لَا يُرَخّصُ لَهُمْ فِى مَعَاصِى اللهِ، وَ لَايَدَعُ الْقُرْآنَ رَغْبَةً عَنْهُ إلَى غَيْرِهِ. وَ لَا خَيْرَ فِى عِبَادَةٍ لَا عِلْمَ فِيهَا، وَ لَا خَيْرَ فِى عِلْمٍ لَا فَهْمَ فِيهِ، وَ لَا خَيْرَ فِى قِرَاءَةٍ لَا تَدَبّرَ فِيهَا. [244]

«آگاه باشيد كه شخص فقيه آن كه در فقاهت كامل است، كسى است كه مردم را از رحمت خدا مأيوس نكند، و از عذاب خدا مأمون ننمايد، و مردم را در معاصى خدا آزاد نگذارد، و به جهت رغبت به علوم ديگر قرآن را كنار نگذارد. خيرى نيست در عبادتى كه در آن علم نيست، و خيرى نيست در علمى كه در آن فهم نيست، و خيرى نيست در قرائتى كه در آن تدبّر نيست.»

و نيز با سند متّصل خود روايت مى‏كند از عَمروبن مُرّة از على‏بن أبيطالب‏عليه السلام كه گفت: كُونُوا يَنَابِيعَ الْعِلْمِ، مَصَابِيحَ اللّيْلِ، خَلِقَ الثّيَابِ، جُدُدَ الْقُلُوبِ، تُعْرَفُوا بِهِ فِى السّماءِ، وَ تُذْكَرُوا بِهِ فِى الأرْضِ. [245]

«بوده باشيد چشمه‏هاى جوشان علم، چراغهاى شب، با لباسهاى كهنه، و دلهاى تازه، تا بدين نشانه در آسمان شناخته شويد، و در زمين از شما نام برند.»

و نيز با سند متّصل خود روايت مى‏كند از أبوأراكه، كه گفت: صَلّى عَلِىّ الْغَدَاةَ ثُمّ لَبِثَ فِى مَجْلِسِهِ حَتّى ارْتَفَعَتِ الشّمْسُ قَيْدَ رُمْحٍ كَأنّ عَلَيْهِ كَآبَةً. ثُمّ قَالَ: لَقَدْ رَأَيْتُ أثَراً مِنْ أصْحَابِ رَسُولِ اللّهِ صلى الله عليه وآله فَمَا أرَى أحَداً يُشْبِهُهُمْ. وَاللّهِ إنْ كَانُوا لَيُصْبِحُونَ شُعْثاً غُبْراً صُفْراً، بَيْنَ أعْيُنِهِمْ مِثْلُ رُكَبِ الْمَعْزَى. قَدْ بَاتُوا يَتْلُونَ كِتَابَ اللهِ، يُرَاوِحُونَ بَيْنَ أقْدَامِهِمْ وَ جِبَاهِهِمْ. إذَا ذُكِرَاللهُ مَادُوا كَمَا تَمِيدُ الشّجَرَةُ فِى يَوْمِ رِيحٍ، فَانْهَمَلَتْ أعْيُنُهُمْ حتّى تَبَلّ وَاللهِ ثِيَابُهُمْ، وَاللهِ لَكَأنّ الْقَوْمَ بَاتُوا غَافِلينَ. [246]

«على‏عليه السلام نماز صبح را بجاى آورد، پس از آن در همانجاى خود نشست تا آفتاب به اندازه درازى يك نيزه از اُفق بالا آمد، و گويا در سيماى على أثر غصّه و

اندوه بود سپس گفت : سوگند به خدا من آثارى را از اصحاب رسول خداصلى الله عليه وآله مشاهده كرده‏ام و اينك نمى‏بينم يك نفر را كه شبيه آنان باشد. سوگند به خدا صبح مى‏كردند در حالى كه موهايشان ژوليده ، و رويشان غبارآلوده و رنگ سيمايشان زرد بود، و در ميان دو چشمشان از أثر سَجده مثل زانوى بُز پينه بسته بود. شب را تا صبح به تلاوت كتاب الله مشغول بودند، ميان پيشانى و قدمهايشان نوبت مى‏گذاردند (گاه در سجده و گاه در قيام بودند)، [247] چون ذكرى از خدا مى‏شد مانند درخت در روزِ طوفانى، به اين طرف و آن طرف خم مى‏شدند و آنقدر از ديدگانشان اشك مى‏ريخت كه قسم به خدا لباسشان‌تر مى‏شد. قسم به خدا گويا اين قومِ امروزِ ما در حال غفلت شب را سپرى مى‏كنند.»

و نيز با سند متّصل خود روايت مى كند از نوف بِكالى كه گفت: علىّ‏بن ابيطالب را ديدم كه خارج شد و نظرى به ستارگان نمود و گفت: يَانَوْفُ! أرَاقِدٌ أنْتَ أمْ رَامِقٌ؟! «اى نوف، خوابى تو يا بيدار؟!» قُلْتُ: بَلْ رامِقٌ يَا أميرَالمُؤمِنِينَ! گفتم: «اى أميرمؤمنان، بلكه من بيدار هستم!» فَقَالَ: يَا نَوْفُ! طُوبَى لِلزّاهِدينَ فِى الدّنْيَا، الرّاغِبِينَ فِى الآخِرَةِ، اُولَئِكَ قَوْمٌ اتّخَذُوا الأرْضَ بِسَاطاً، وَ تُرَابَهَا فِرَاشاً، وَ مَاءَهَا طِيباً، وَالْقُرْآنَ وَ الدّعَاءَ دِثَاراً وَ شِعَاراً، قَرَضُوا الدّنْيَا عَلَى مِنْهاجِ الْمَسِيحِ‏عليه السلام.

يَانَوْفُ! إنّ اللهَ تَعَالَى أوْحَى الَى عِيسَى اَنْ مُرْ بَنِى إسْرائيلَ أنْ لَايَدْخُلُوا بَيْتاً مِنْ بُيُوتِى إلاّ بِقُلُوبٍ طَاهِرَةٍ، وَ أبْصَارٍ خَاشِعَةٍ، وَ أيْدٍ نَقِيّةٍ، فَإنّى لَاأسْتَجِيبُ لِأحَدٍ مِنْهُمْ وَ لِاَحَدٍ مِنْ خَلْقِى عِنْدَهُ مَظْلِمَةٌ .

يَا نَوْفُ! لَاتَكُنْ شَاعِراً، وَ لَا عَرِيفاً، وَ لَا شُرْطِيّا، وَ لَا جَابِياً، وَ لَاعَشّاراً، فَإنّ دَاوُدَعليه السلام قَامَ فِى سَاعَةٍ مِنَ اللّيْلِ فَقَالَ : إنّهَا سَاعَةٌ لَايَدْعُو عَبْدٌ إلاّ اسْتُجِيبَ لَهُ فِيهَا، إلاّ أنْ يَكُونَ عَرِيفاً، أوْ شُرْطِيّا، أوْ جَابِياً، أوْ عَشّاراً، أوْ صَاحِبَ عُرْطُبَةٍ ـ وَ هُوَ الطّنْبُورُ ـ أوْ صَاحِبَ

كُوبَةٍـ وَ هُوَ الطّبْلُ. [248]

«پس گفت: اى نوف خوشا به حال زاهدان در دنيا، راغبان در آخرت، آنان گروهى هستند كه زمين را فرش سكونت خود قرار دادند، و خاكش را زير انداز خود، و آبش را عطر خوشبو، و قرآن و دعا را لباس و پوشش رو و زير خود ، و از دنيا مانند مسيح‏عليه السلام عبور كردند.

اى نوف! خداوند تعالى به عيسى‏بن مريم وحى فرستاد كه به بنى‏اسرائيل امر كن تا در خانه‏اى از خانه‏هاى من داخل نشوند مگر با دلهاى پاك، و چشمان خاشع، و دستهاى پاكيزه، زيرا من دعاى احدى از آنان را كه براى احدى از بندگانم نزد او مظلمه‏اى باشد مستجاب نمى‏كنم .

اى نوف! شاعر و خيالباف مباش! و جاسوس و خبرچين مباش! و رئيس لشكر و فرمانده و يا مأمور و پاسبان مباش! و مأمور جمع‏آورى خراج و ماليات مباش! و مأمور تعيين ماليات مباش! زيرا داودعليه السلام در ساعتى از شب برخاست و گفت: اين ساعتى است كه هر كس در آن دعا كند دعايش مستجاب مى‏شود، مگر اينكه جاسوس باشد و يا فرمانده لشكر و پاسبان باشد و يا مأمور جمع‏آورى ماليات باشد، و يا مأمور تشخيص ميزان‏بندى ماليات، و يا از اهل موسيقى باشد، يا طنبورى داشته باشد و يا طبلى.»

مى‏دانيد چرا ابوبكر و عمر و همدستانشان از قريش زير بار أميرالمؤمنين ـ عليه أفضل صلوات المصلّين ـ نرفتند؟ براى آنكه مى‏دانند على بن ابيطالب اين گونه مردى است. اين است رويّه و منهجش، اين است علوم و زهدش، اين است إنصاف و عدالتش، اين است كلمات و اندرزهايش.

آنها در حكومت على بايد بساط خود را جمع كنند و بايد مأمور به سير در اين طرق باشند، امّا اين گونه نمى‏خواهند، مى‏خواهند آمر باشند، آمر به لشكركشى

و تعدّى و تجاوز و غارت و اسارت، نه بالله و فى‏الله ، بل حبّاً لرياستهم گرچه توأم با هزار ستم و تعدّى باشد . بنابر اين آنها حكومت على را هَجْو و بى معنى مى‏دانند.

الآن كه مشغول نوشتن اين كلمات هستم معنائى براى هَجَرَ رَسول اللهِ (رسول خدا هذيان مى‏گويد) به نظرم آمد و آن اين‏است كه مى‏خواهد بگويد رياست و امارت و حكومت على هذيان است، مانند ما كه مى‏گوييم فلان مطلب، ناشى از خواب آشفته است. او مى‏گويد گفتار رسول‏الله بر أبديّتِ ثَقَلَين كه محتواى آن عترت است، به قدرى غير قابل قبول است كه عين هجر و هذيان است. على گذشته از أنانيّت هوى و هوس و پيوسته به حقّ، و مندك شده در ذات احديّت، و جان باخته در راه خدا و رسول خدا، چه مناسبت دارد با شيطنت و خدعه و نيرنگيى كه آنان در برقرارى حكومت خود به كار بردند.

اشعاري در مدح امير المومنين عليه‌السلام

حضرت اُستاذنا الأكرم آيةالله علاّمه طباطبائى ـ قدّس الله نفسه الشريف ـ چه خوب سروده است:

دامن از انديشه باطل بكش                                 دست از آلودگى دل بكش

كار چنان كن كه در اين تيره خاك                     دامن عصمت نكنى چاك چاك

يا به دل انديشه جانان ميار                             يا به زبان، نام دل و جان ميار

پيش نياور سخن گنج را                                       ور نه فراموش نما رنج را

يا منگر سوى بتان تيز تيز                                 يا قدم دل بكش از رستخيز

روى بتان گرچه سراسر خوش است         كشته آنيم كه عاشق كش است

عشق بلند آمد و دلبر غيور                                     در ادب آويز رها كن غرور

چرخ بدين سلسله پا در گل است                 عقل بدين مرحله لايعقل است

جان و جسد سوخته زين برهمند             مُلْكُ و مَلَك سوخته اين غمند [249]

آرى على است كه از كون ومكان گذشته، و سر تسليم در برابر عبوديّت حقّ نهاده است. صلّى‏اللهُ عَلَيْكَ يَا أبَا الحَسَنِ وَ عَلَى زَوْجَتِكَ الطّاهِرَةِ وَ أوْلَادِكَ الطّاهِرينَ مَا بَقِىَ اللّيْلُ وَ النّهَارُ.

مهر تورا به عالم امكان نمى‏دهم                         اين گنج پربهاست من ارزان نمى‏دهم

يك قطره از سرشگ كه ريزم به يادشان             آن قطره را به گوهر غلطان نمى‏دهم

گر انتخاب جنّت و كوثر به من دهند                     كوى تو را به جنّت و رضوان نمى‏دهم

نام تو را به نزد أجانب نمى‏برم                     چون اسم أعظم است،به ديوان نمى‏دهم

من را غلامى تو بود تاج افتخار                             اين تاج را به افسر شاهان نمى‏دهم

دست طلب ز دامنشان من نمى‏كشم                 دل را به غير عترت و قرآن نمى‏دهم

دُرّ ولايتى كه نهفتم ازو به دل                         تابنده گوهرى است من ارزان نمى‏دهم

در عاريت سراى جهان! جان عاريت                       جز در ثناى حضرت جانان نمى‏دهم

آل‏على است جان‏جهان و جهان‏جان                   بى مهرشان به قابض‏جان، جان نمى‏دهم

جان مى‏دهم به شوق وصال تو يا على                  تا بر سرم قدم ننهى جان نمى‏دهم

امروز هر كسى به بُتى جان سپرده است     من سر به غير قبله ايمان نمى‏دهم [250]

أبُو نُعَيم اصفهانى با دو سند متّصل خود از حذيفة بن يَمان روايت كرده است كه

گفت: قَالُوا: يَا رَسُولَ اللهِ! ألَاتَسْتَخْلِفُ عَلِيّا؟ قَالَ: إنْ تُوَلّوا عَلِيّاً تَجِدُوهُ هَادِياً مَهْدِيّا يَسُلُكُ بِكُمُ الطّرِيقَ الْمُسْتَقِيمَ [251] . «گفتند: اى رسول خدا آيا على را خليفه خود مى‏كنى؟ گفت: اگر ولايت امر خود را بدو بدهيد مى‏يابيد او را هدايت كننده و هدايت شده‏اى كه شما را در اه راست حركت مى‏دهد.»

و ايضاً ابونُعَيم با دو سند متّصل از حذيفه روايت مى‏كند كه گفت: قالَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله: اِنْ تَسْتَخْلِفُوا عِليّا ـ وَ مَأ أراكُمْ فاعِلينَ ـ تَجِدُوهُ هَادِياً مَهْدِيّا يَحْمِلُكُمْ عَلَى الْمَحَجّةِ الْبَيْضاءِ. [252]

«رسول خداصلى الله عليه وآله گفت: اگر على را خليفه گردانيدـ و من شما را چنين نمى‏بينم كه اين كار را بكنيدـ او را هدايت كننده و هدايت شده‏اى خواهيد يافت كه شما را در جادّه و طريق روشن سير خواهد داد.»

حَفِظْتَ رَسُولَ‏اللهِ فينَا وَ عَهْدَهُ                         إلَيْكَ وَ مَنْ أوْلَى بِهِ مِنْكَ مَنْ وَ مَنْ

ألَسْتَ أخَاهُ فِى الْهُدَى وَ وَصِيّهُ                 وَ أعْلَمَ مِنْهُمْ بِالْكِتَابِ وَ بِالسّنَنْ [253]

«تو رسول خدا را در ميان ما حفظ كردى و وصيّت او به خلافت براى تو بود؛ و كيست كه براى خلافت از تو سزاوارتر باشد، او و او (ابوبكر باشد يا عمر)؟ آيا تو در هدايت برادر او و وصىّ او نبودى؟! و داناتر از آنها به كتاب خدا و به سنّت پيغمبر نبودى؟!»

وَ إنّ وَلِىّ الْأمْرِ بَعْدَ مُحَمّدٍ                           عَلِىّ وَ فِى كُلّ الْمَوَاطِنِ صاحِبُهْ

وَصِىّ رَسُولِ‏اللهِ حَقّا وَصِنْوُهُ                 وَ أوّلُ مَنْ صَلّى وَ مَن لَانَ جانِبُهْ[254]

«بدرستى كه صاحب اختيار مردم پس از محمّد، على است، و اوست كه در هر موطن از مواطن با او همراه بوده است. على حقاً وصىّ رسول خداست و هم پايه

اوست [255] ، و أوّلين كسى است كه نماز گزارده است و كسى است كه پيوسته خود را تسليم و مطيع و در برابر رسول خدا نرم و سبك مى‏داشته است.»

پاورقي