درس 186 تا 190:

تواتر حديث ثقلين

بسم‏ الله الرّحمن الرّحيم

و صلّى الله على محمّدٍ و آله الطّاهرين،

و لعنةالله على أعدائهم أجمعين، من الآن إلى قيام يوم الدّين،

و لاحول و لا قوّة الاّ بالله العلىّ العظيم

وظيفه رسول خدا در بيان آيات براي مردم

قالَ اللهُ الحكيمُ فى كتابِهِ الْكَرِيم:

وَ مَا اَرْسَلْنَا مِنْ قَبْلِكَ إلاّ رِجَالاً نُوحِى اِلَيْهِمْ فَاسْئَلُوا أهْلَ الذّكْرِ اِنْ كُنْتُمْ لَاتَعْلَمُونَ، بِالْبَيّنَاتِ وَ الزّبُرِ وَ أنْزَلْنَا إلَيْكَ الذّكْرَ لِتُبَيّنَ لِلنّاسِ مَا نُزّلَ إلَيْهِمْ وَ لَعَلّهُمْ يَتَفَكّرُونَ. [256]

«و ما نفرستاديم پيش از تو مگر مردانى را كه به آنها وحى مى‏كرديم، پس شما اگر از اين قضيّه اطّلاع نداريد از مطّلعين بپرسيد! ما آن مردان را با بيّنه و حجّتِ قاطعه و با كتاب فرستاديم، و قرآن را به سوى تو نازل كرديم براى آنكه آنچه را كه به سوى مردم نازل شده است براى آنها بيان كنى و به اُميد اينكه آنها تفكّر كنند.»

شاهد ما ذيل آيه دوم است كه مى‏فرمايد: وَ أنْزَلْنَا إلَيْكَ الذّكْرَ يعنى ما قرآن را تدريجاً براى مردم فرستاديم و نزول دفعى آن براى تو به جهت اين بوده است كه آن را براى ايشان مبيّن سازى و شرح دهى و تفسير كنى. نفس تو دريچه و آيه‏اى است

براى عبور وحى براى نفوس مردم؛ و در حقيقت قرآن به آنها و بر آنها فرود آمده است از راه آئينه و آيه و دريچه منحصره نفس تو! و بدين ترتيب بيان و توضيح و شرح و تفسير آن برتوست!

حضرت استادنا الأكرم آية الله علاّمه طباطبائى قدس سره در تفسير اين جمله اين طور فرموده‏اند :

شكّى نيست در آنكه تنزيل كتاب برمردم، و انزال ذكر بر پيغمبر اكرم صلى الله عليه وآله يكى است به معنى اينكه تنزيلش بر مردم همان انزال آن است به رسول اكرم به جهت آنكه مردم اخذ كنند و آن را به مورد عمل گذارند.

همان طور كه مى‏فرمايد: يَا أيّهَا النّاسُ قَدْ جَاءَكُمْ بُرْهَانٌ مِنْ رَبّكُمْ وَ أنْزَلْنَا إلَيْكُمْ نُوراً مُبِينًا. [257] «اى مردم تحقيقاً به نزد شما آمد برهان و حجّت قويمى از سوى پروردگارتان و ما به سوى شما نور روشنى را فرو فرستاديم.»

و همچنين مى‏فرمايد: لَقَدْ أنْزَلْنَا إلَيْكُمْ كِتَاباً فِيهِ ذِكْرُكُمْ أفَلَاتَعْقِلُونَ . [258]«تحقيقاً هر آينه ما به سوى شما كتابى را فرو فرستاديم كه در آن ذكرى است از شما! آيا شما تعقّل نمى‏نمائيد؟!»

بنابراين محصّل معنى اين مى‏شود كه مقصود از نزول اين قرآن جميع افراد بشر هستند و تو و مردم در اين امر يكسان مى‏باشيد و تو را براى توجيه خطاب و القاء گفتار برگزيديم نه براى آنكه قدرت غيبيّه و اراده تكوينيّه الهيّه به تو داده باشيم و تو را مسلّط و مسيطِر بر مردم و بر هر چيز نموده باشيم! بلكه براى دو جهت:

أوّل براى آنكه معارف الهيّه را كه مردم بدون واسطه نمى‏توانند بدان دست يابند تو براى آنها تدريجاً بيان كنى! زيرا چاره‏اى از برانگيختن شخص واحدى براى تبيين و تعليم نيست، و اين است منظور از رسالت كه وحى به او نازل مى‏شود و او تحمّل

وحى را مى‏كند، سپس مأمور به تبليغ و تبيين و تعليم آن مى‏گردد.

دوم براى اميد به آنكه مردم در تو تفكّر كنند و بدانند كه آنچه را كه از جانب خداوند آورده‏اى حقّ است. زيرا تمام شرائط اوضاع و احوالى كه بر تو حكمفرما بود و حوادث و احوالى كه بر تو جارى شد در تمام مدّت حياتت از يتيمى، و بى‏نام و نشانى، و حرمان از تعلّم و كتابت، و فقدان مُربّى صالح، و فقر، و زندانى بودن در ميان گروهى جاهل و رذل و پست و تهيدست از مزاياى تمدّن و فضايل انسانى، ايجاب مى‏نمود كه تو از سرچشمه كمال قطره‏اى را هم نتوانى بياشامى و از بندهاى سعادت دستت به خير قليلى بند نشود، امّا خداوند سبحانه و تعالى قرآن را به تو نازل كرد تا با آن بر جنّ و انس تحدّى كنى، و آن را مُهَيمِن و محيط بر ساير كتب سماويّه قرار داد و تبيان هر چيز فرمود و آن را هدايت و رحمت و برهان و نور مبين نمود.

(تا آنكه فرموده‏اند:) و از لطائف تعبير در اين آيه آن است كه در أنْزَلْنَا إلَيْكَ و مَا نُزّلَ إلَيْهِمْ (به سوى تو فرستاديم، و به سوى مردم فرستاديم) دو فعل انزال و تنزيل را كه أوّلى دلالت بر نزول دفعى ، و دومى دلالت بر نزول تدريجى دارد، استعمال نموده‏است.

و شايد سرّ اين گونه تعبير آن باشد كه: عنايت در أنْزَلْنَا إلَيْكَ الذّكْرَ به تعلّق انزال آن به پيغمبراكرم‏صلى الله عليه وآله است فقط بدون توجّه و نظرى به خصوصيّت خود انزال، و بدين سبب ذكْر را جملةً واحدةً گرفته، و از نزولش از جانب خداوند متعال با عبارت انزال تعبير آورده‏است.

و امّا مردم، آن حظّى كه از قرآن دارند أخذ و تعلّم و عمل است، و اين امر تدريجى است، فلهذا در كيفيّت آن از عبارت تنزيل استفاده شده است.

حجيت گفتار ائمه معصومين عليه‌السلام

و در اين آيه، دليل واضحى است بر حجّيّت گفتار رسول‏اكرم‏صلى الله عليه وآله در بيان آيات قرآنيّه مطلقاً.

و امّا آنچه را كه بعضى گفته‏اند كه حجّيت كلام رسول‏الله در غير از نصوص و

ظواهر قرآن است از متشابهات، و يا در آن امورى كه به اسرار كلام الهى برمى‏گردد و در مواردى است كه نياز به تأويل دارد، اين گفتار سخيف است و نبايد بدان گوش فراداشت.

اين حجّيّت در خود گفتار آن حضرت است، و به گفتار حضرت ملحق مى‏شود بيان اهل بيتش بر اساس حديث ثَقَلَيْن كه متواتر است و ادلّه دگر. و امّا ساير اُمّت از صحابه، و يا تابعين، و يا علماء، گفتارشان حجّيّت ندارد، زيرا خود آيه شامل آنها نمى‏شود و نصّ قابل اعتمادى كه بتوان از آن حجّيّت بيانشان را مطلقاً استفاده كرد نيز در دست نداريم.

و امّا قول خداوند تعالى: فَاسْألُوا أهْلَ الذّكْرِ إنْ كُنْتُمْ لَاتَعْلَمُونَ كه در صدر آيه آمد ارشاد به حكم عقلاء بر وجوب رجوع جاهل به سوى عالم است بدون اختصاص حكم به طائفه‏اى غير از طائفه ديگر.

اين مطالب همه درباره عين گفتارشان مى‏باشد كه شفاهاً بيان مى‏كنند، و امّا اخبارى كه گفتارشان را براى ما حكايت مى‏كند، اگر متواتر يا محفوف به قرينه قطعيّه باشد و يا مُلْحَق به محفوف، حجّت است، زيرا اين عين بيانشان مى‏باشد. و امّا آن‏كه مخالف كتاب‏الله باشد، و يا مخالف نباشد ولى متواتر و يا محفوف به قرينه نباشد، حجّت نيست. چون در صورت اوّل بيان نيست و در صورت دوم بيان بودن آن احراز نشده است. وتفصيل اين مطلب در جاى دگر است. [259]

قرآن كلام خداست و تجلّى اوست در اين لباس براى جميع خلائق از جنّ و انس، همچنانكه حضرت اميرالمؤمنين‏عليه السلام مى‏فرمايد: فَتَجَلّى لَهُمْ سُبْحَانَهُ فِى كِتَابِهِ مِنْ غَيْرِ أنْ يَكُونُوا رَأوْهُ [260] «هر آينه تحقيقاً خداوند در قرآن كريم براى مخلوقاتش ظاهر شده است بدون اينكه او را ببينند .»

و نيز حضرت صادق‏ عليه السلام مى‏فرمايد: لَقَدْ تَجَلّى اللهُ لِخَلْقِهِ فِى كَلَامِهِ وَلَكِنّهُمْ لَايُبْصِرُونَ. [261]«هر آينه تحقيقاً خداوند در گفتارش براى خلقش ظاهر شده است وليكن آنان نمى‏بينند.»

و معلوم است كه معنى تجلّى ظهور است و ظهور غير از جدائى است همچنانكه تجلّى غير از تَجافى است. در تجلّى، متجلّى با متجلّى فيه و با حقيقت تجلّى يكى است و نيز در ظهور، ظاهر با مَظهَر و با حقيقت ظهور يكى است.

بنابر منطق قرآن، عالم وجود و از جمله خود قرآن تجلّى خداست، و در مكتب اهل‏بيت اين مطلب از مسلّمات است، و جزو ابجد و الفباى آن به حساب مى‏آيد. خلقت به مفهوم جدائى و تولّد و بينونت مخلوق از خالق نيست. خداوند سبحانه و تعالى با جميع موجودات و مخلوقاتش معيّت وجودى و ذاتى دارد، در اين صورت انفصال و جدائى غير متصوّر است. امّا بيخردان و ناآشنايان به معارف قرآن و اهل‏بيت، اين معنى را در نيافته‏اند و اهل وحدت در وجود را نسبت به كفر مى‏دهند در حالى كه خودشان از پا تا سرشان در شرك غوطه‏ورند.

ايشان معنى وحدت وجود را در لباس اتّحاد و يا حلول و امثال ذلك پنداشته‏اند كه لازمه‏اش تكثّر ذات اقدس حق تعالى است. اين معنى وحدت نيست. معنى آن، وحدت در ذات و اسم و صفت، و معيّت حقيقى نه اعتبارى اوست و اين دقيقه‏اى است عالى كه اصل توحيد قرآن بر آن است .

و چون قرآن تجلّى خداست، خداوند با آن در تمام عوالم نازله پنجگانه كه آن را حَضَرات خَمس گويند وجود دارد تا برسد به اين عالم حسّ و شهادت.

همچنين معنى و حقيقت قرآن كه پاسدار و حافظ اوست، و مُهَيمِن و واقف بر اوست، از حضرت روح القُدُس كه اعظم از ملائكه است، تا اين عالم مادّه كه أظْلَم

الْعَوالِم است با قرآن است. يك سرش در وَ إنّكَ لَتُلَقّى الْقُرْآنَ مِنْ لَدُنْ حَكِيمٍ عَلِيمٍ. [262] «به درستى كه تو قرآن را از نزد حكيم عليم اخذ كرده‏اى، و از آن مقام منيع قرآن به تو تلقين شده است!» مى‏باشد و يك سرش در اين عالم گيرودار و هياهو و انسان مبتلاى به آفات و عاهات و غرائز و حواس. قُلْ نَزّلَهُ رُوحُ الْقُدُسِ مِنْ رّبِكَ بِالْحَقّ لِيُثَبّتَ الّذِينَ آمَنُوا وَ هُدًى وَ بُشْرَى لِلْمُسْلِمينَ. [263] «بگو قرآن را روح‏القُدُس به حقّ از سوى پروردگارت پائين آورد تا كسانى را كه ايمان آورده‌اند تثبيت كند و براى مسلمين هدايت و بشارت باشد.»

امام با قرآن در همه عوالم معيت دارد

پيامبر و امام كه حامل و حافظ و پاسدار قرآن است، با قرآن است در جميع مراحل ملكوتى و مُلكى، و اين مطلب لازمه ولايت كلّيّه اوست كه با هر موجودى در هر عالمى معيّت دارد و ابداً قابل افتراق نمى‏باشد.

علىّ بن ابراهيم قمّى در تفسير خود، و نيز مجلسى در «بحار الأنوار» از «غيبتِ» نعمانى با سه سند متّصل خود از حضرت اميرالمؤمنين و حضرت باقر و حضرت صادق‏عليهم السلام روايت مى‏كند كه رسول اكرم ‏صلى الله عليه وآله در خطبه مشهوره خود كه در حجّةالوداع در مسجد الْخَيْف ايراد نموده‏اند گفته‏اند: إنّى وَ إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَى الْحَوْضِ، حَوْضاً عَرْضُهُ مَا بَيْنَ بُصْرَى إلَى صَنْعَاءَ، فِيهِ قِدْحَانٌ [264] عَدَدَ نُجُومِ السّمَاءِ، وَ إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلُ الأكْبَرُ الْقُرْآنُ، وَ الثّقَلُ الأصْغَرُ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، هُمَا حَبْلُ اللهِ مَمْدُودٌ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللهِ عَزّوَجَلّ، مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَمْ تَضِلّوا، سَبَبٌ مِنْهُ بِيَدِاللهِ وَ سَبَبٌ بِأيْدِيكُمْ. [265]

«من و شما وارد برحوض خواهيم شد، حوضى كه وسعتش مابين بُصْرَى [266] است تا صَنْعاء. در آن حوض كاسه‏هائى است به شمارش ستارگان آسمان، و من در ميان شما به عنوان خليفه، دومتاع نفيس و پربها باقى مى‏گذارم: متاع بزرگتر قرآن است، و متاع كوچكتر عترت من كه اهل بيت من هستند. آن دو متاع پربها ريسمان خدا مى‏باشند كه در ميان شما و خدا كشيده شده است، تا وقتى كه شما به آن ريسمان چنگ زنيد گمراه نمى‏شويد. يك جانب از آن وسيله به دست خداست و يك جانب ديگر به دست شماست!»

و در روايت ديگر است: طَرَفٌ مِنْهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفٌ مِنْهُ بِأيْدِيكُمْـ إنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ قَدْ نَبّأنِى أنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، كَإصْبَعَىّ هَاتَيْنِـ وَ جَمَعَ بَيْنَ سَبّابَتَيْهِ ـ وَ لَا أقُولُ كَهَاتَيْنِ ـ وَ جَمَعَ بَيْنَ سَبّابَتِهِ وَ الْوُسْطَى ـ فَتَفْضُلَ هَذِهِ عَلَى هَذِهِ. [267]

«يك طرف آن به دست خداست و يك طرف آن به دست شماست. بدرستى كه خداوند لطيف خبير مرا آگاه كرده است كه آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض بر من وارد شوند، و آن دو متاع گرانقدر مانند اين دو انگشت من هستندـ دراين حال رسول خدا دو انگشت سبّابه دست راست و دست چپ را پهلوى هم نهادـ و نمى‏گويم مانند اين دو انگشتـ و در اين حال رسول خدا انگشت سبّابه و وسطى را نشان دادـ تا اينكه يكى از ديگرى برتر باشد.»

و مجلسى از كتاب «علل» كه تأليف محمّدبن على بن ابراهيم است، نقل كرده است كه علّت اينكه رسول خدا فرموده است: آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض بر من وارد شوند، آن است كه قرآن با آنهاست؛ در دنيا در قلوب آنهاست و

چون به سوى خدا بروند قرآن با آنهاست و در روز قيامت كه وارد حوض شوند قرآن با آنهاست. [268]

نكته جالب در اين خبر آن است كه مى‏فرمايد: هُمَا حَبْلُ اللهِ مَمْدُودٌ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللهِ عَزّوَجَلّ. «آن دو تا، كتاب و اهل‏بيت، ريسمان خدا هستند كه بين شما و خدا كشيده شده است.» يعنى همان طور كه قرآن از خداست براى خلق خدا، و كلام خداست كه از عالم تجرّد است براى شما آدميان از عالم طبيعت، و بنابر اين ريسمانى است كه از آنجا تا به اينجا كشيده شده است، همين‏طور عترت رسول خدا، از خدا هستند و كلمه تكوينيّه الهيّه او هستند از عالم تجرّد براى شما آدميان مغمور در عالم حسّ و شهادت، و ريسمان معنوى و حقيقى و واسطه فيض از خدا به خلق خدا، و هدايت خلق خدا به سوى خدا، به امر ملكوتى خدا مى‏باشند.

و اين عين معنى و مراد از ولايت كليّه و سيطره تكوينى و وجودى آن ذوات مقدّسه بر جميع عوالم وجود است. و بودن قرآن را با آنها، و آنها را با قرآن، در هر عالمى از اين عوالم مى‏رساند، به طورى كه فرضاً اگر بخواهيم قرآن را در نقطه‏اى از نقاط بدون آنها بيابيم أصلاً چنين قرآنى نداريم، و اگر آنها را در موطنى از مواطن بدون قرآن بيابيم اصلاً چنين امامى نداريم.

روى اين منطق، گفتار عِنْدَكُمُ الْقرآنُ، حَسْبُنَا كِتَابُ اللهِ (در نزد شما قرآن وجود دارد كتاب خدا ما را كافى است) خلاف ضرورت عقل و پايه‌هاى قويم شرع مبين است. كتاب الله منهاى عترت رسول الله كتاب الله منهاى كتاب الله. چون كتاب الله كلام و سنّت رسول الله را حجّت كرده است، و گفتار رسول الله است كه به كتاب الله زبان گشوده است. وجوب اتّباع و عمل به كتاب الله نزد احدى از مسلمين جاى شبهه و ترديد نيست و در حالى كه اين كتاب الله امر و نهى و سخن و سنّت و رويّه و منهاج و وصيّت رسول‏الله را حجّت كرده است و فقط و فقط بر اين اساس،

رسول‏الله عترت خود را كه اهل‏بيت او هستند به عنوان قائم به امر و امام و امير و سپهدار و سيّد و سرور و سالار و پاسبان و حافظ و مُبَيّن و مُفَسّر و حامل و نگهبان و عالم و معلّم كتاب الله معرّفى كرده است و عيناً به مثابه زمان و عصر خود كه بر مردم واجب بود به آن حضرت رجوع كنند و كتاب الله را علماً و عملاً از او اخذ كنند و او را امام و پيشوا و مقتدا و واجب الطّاعه بدانند، به‏همان گونه رسول الله، عترت خود را پس از خود به چنين منزلت و مكانتى معرّفى فرموده و امامت را يكى پس از ديگرى تا حضرت مهدى قائم آل‏محمّدعليهم السلام در آنها قرار داده است.

نتيجه: عمل به كتاب الله واجب، و عمل به سنّت رسول‏الله براساس كتاب الله واجب. در اين صورت عمل به منهاج و رويّه عترت و پيروى از آنها بر اساس سنّت رسول‏الله واجب است.

مقدّم چون پدر، تالى چو مادر                 نتيجه هست فرزند اى برادر

در اينجا اگر فرضاً ما در وجوب اطاعت عترت و إمامت و خلافت اهل بيت، روايت و تاريخ و تفسير و سيره‏اى از كتب عامّه نداشتيم ـ در حالى كه سراسر آنها مشحون است و به قدرى فراوان است كه شايد تا اين سرحدّ در كتب شيعه پيدا نشود ـ و فقط حقّانيّت و وصايت و خلافت بلافصل و لزوم اتّباع و پيروى از آنها را از كلام خودشان، و در كتب خودشان همچون اُصول أربعمأة، و «نهج‏البلاغه» و «صحيفه سجّاديّه» و «مصحف فاطمه» و كتاب على و روايات متقنه معتبره از طرق شيعه، همچون سُلَيْمُ بْنُ قَيْسِ هلالى ثابت مى‏كرديم باز كافى بود و حجّت بر عامّه مسلمين تمام بود و دور لازم نمى‏آمد كه آنها بگويند اثبات امامت آنها مبتنى است بر صحّت اين مطالب، و صحّت اين مطالب مبتنى است بر اثبات امامت آنها، و اين دور است.

زيرا ما مطالب آنها و لزوم پيروى از ايشان را از گفتار رسول‏الله اثبات مى‏كنيم كه او آنها را حجّت قرار داده است مانند حديث غدير، و حديث ثقلين، و حديث سفينه، و حديث باب حطّه بنى اسرائيل، و امثالها كه به تواتر به ما رسيده است و

جميع مسلمين از اهل علم و اطّلاع بايد قائل به تواتر و ثبوت آن باشند.

و عليهذا اثبات گفتار اميرالمؤمنين در «نهج‏البلاغه» و يا ساير مطالب امامان و پيشوايان شيعه و حديث ثقلين ثابت است كه مورد تصديق طرفين است. و اين كجا مستلزم دور مى‏شود؟

روايات شيعه در حديث ثقلين

در «عيون اخبار الرّضا» با سه سند متّصل از حضرت‏رضا از پدرانش‏عليهم السلام روايت مى‏كند كه گفت: رسول‏خداصلى الله عليه وآله فرمود: كَأنّى قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ، وَ إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ أحَدُهُمَا أكْبَرُ مِنَ الْآخَرِ: كِتَابَ اللهِ تَبَارَكَ و تَعَالَى حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السّماءِ اِلَى‏الأرْضِ، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى . فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فيهِمَا! [269]

«گويا مرا خوانده‏اند و من اجابت كرده‏ام و من باقى گذارنده مى‏باشم در ميان شما دو چيز پربها را كه يكى از آن دو از ديگرى بزرگتر است، كتاب‏الله تبارك و تعالى كه ريسمانى است كشيده شده از آسمان به سوى زمين، و عترتم را كه اهل‏بيتم مى‏باشند. پس بنگريد تا چگونه حقّ مرا در اين دو خليفه حفظ مى‏كنيد؟!»

ابن شهر آشوب در «مناقب» گويد كه: رسول‏خداصلى الله عليه وآله فرمود: لَم يَمُتْ نَبِىّ قطّ إلاّ خَلّفَ تَرَكَتَهُ، وَ قَدْ خَلّفْتُ فيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتابَ اللهِ وَ عِتْرَتى أهْلَ بَيْتى. [270] «هيچ پيامبرى نمرد مگر آنكه از خود تركه‌اش را باقى گذاشت، و من در ميان شما دو چيز ارزشمند و گوهر نفيس را باقى گذاشتم: كتاب خدا و عترتم أهل بيتم را.»

در «تفسير عيّاشى» از مسعدة بن صدقه روايت است كه گفت: حضرت صادق‏عليه السلام گفت: إنّ اللهَ جَعَلَ وَلَايَتَنَا أهْلَ الْبَيْتِ قُطْبَ الْقُرآنِ، وَ قُطْبَ جَميعِ الْكُتُبِ، عَلَيْهَا يَسْتَدِيرُ مُحْكَمُ الْقُرْآنِ، وَ بِهَا يُوهَبُ الْكُتُبُ، وَ يَسْتَبِينُ الإيمَانُ، وَ قَدْ أمَرَ رَسُولُ اللهِ‏صلى الله عليه وآله أنْ يُقْتَدَى بِالْقُرآنِ وَ آلِ مُحَمّدٍ وَ ذَلِكَ حَيْثُ قَالَ فِى آخِرِ خُطْبَةٍ خَطَبَهَا: إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلَ الأكْبَرَ وَ الثّقَلَ الأصْغَرَ، فَأمّا الأكْبَرُ فَكِتَابُ رَبّى، وَ أمّا الأصْغَرُ فَعِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى، فَاحْفَظُونِى فِيهِمَا فَلَنْ‏تَضِلّوا مَا تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا. [271]

«خداوند ولايت ما أهل بيت را قطب قرآن قرار داده است و قطب همه كتب آسمانى قرار داده است. محكمات قرآن بر دور ولايت ما مى‏چرخد، و به واسطه ولايت ماست كه كتب آسمانى به پيامبران داده شده است، و به واسطه ولايت ماست كه ايمان در عالم آشكار شد، و رسول خداصلى الله عليه وآله در آخرين خطبه‏اى كه

خواند مردم را امر فرمود تا به قرآن و آل‏محمّد اقتدا كنند و چنين گفت: من در ميان شما دو چيز ارزشمند باقى مى‏گذارم: چيز ارزشمند بزرگتر و چيز ارزشمند كوچكتر. اما آن بزرگتر، كتاب پروردگار من است و امّا آن كوچكتر، عترت من اهل بيت من مى‏باشند. پس شما مرا در آن دو چيز ارزشمند حفظ نمائيد و مادامى كه به آندو تمسّك جوئيد گمراه نمى‏شويد!»

مجلسى در جاى ديگر گفته است، در احتجاج حضرت حَسَن‏بن على‏عليهما السلام و اصحابش با معاويه گذشت كه آن حضرت فرمود: نَحْنُ نَقُولُ اَهْلَ الْبَيْتِ: إنّ الأئِمّةَ مِنّا، وَ إنّ الْخِلَافَةَ لَا تَصْلَحُ إلاّ فِينَا، وَ إنّ اللهَ جَعَلَنَا أهْلَهَا فِى كِتَابِهِ وَ سُنّةِ نَبِيّهِ‏صلى الله عليه وآله، وَ إنّ الْعِلْمَ فِينَا وَ نَحْنُ أهْلُهُ، وَ هُوَ عِنْدَنَا مَجْمُوعٌ كُلّهُ بِحَذَافِيرِهِ، وَ إنّهُ لَايَحْدُثُ شَىْ‏ءٌ إلَى يَوْمِ الْقِيمِةِ حَتّى أرْشُ الْخَدْشِ إلاّ وَ هُوَ عِنْدَنَا مَكْتُوبٌ بِإمْلاءِ رَسُولِ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله وَ خَطّ عَلِىّ‏عليه السلام بِيَدِهِ. [272]

«ما اهل بيت اين‏گونه مى‏گوئيم كه: ائمّه از ما هستند و خلافت صلاحيت پيدا نمى‏كند مگر در ميان ما، و خداوند ما را در كتاب خود و سنّت رسول خداصلى الله عليه وآله اهل ولايت و خلافت قرار داده است، و تمام مراتب علم در ماست و ما اهل‏علم مى‏باشيم. همه علم به تمام معنى الكلمة در ميان ماست، و اينكه چيزى پديد نمى‏آيد تا روز قيامت حتّى حكم ديه خراشى كه بر پوست وارد شده است مگر آنكه در نزد ماست و به انشاء و املاء رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله و خطّ على‏عليه السلام كه با دست خود نوشته است موجود مى‏باشد.»

جمع آوري علي عليه‌السلام قرآن را و بردن آن به مسجد

و از «مناقب» ابن شهر آشوب، از أبونُعَيم در «حِلْيَه» و از خَطيب در «اربعين» با إسناد خود از سُدّى از عَبْدِ خَيْر از اميرالمؤمنين‏عليه السلام روايت كرده است كه فرمود : لَمّا قُبِضَ رَسُولُ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله أقْسَمْتُ ـ أوْ حَلَفْتُ ـ أنْ لَا أضَعَ رِدَاىَ عَلَى ظَهْرِى حَتّى أجْمَعَ مَا

بَيْنَ اللّوْحَيْنِ. فَمَا وَضَعْتُ رِدَاىَ حَتّى جَمَعْتُ الْقُرْآنَ. [273] «هنگامى كه رسول خداصلى الله عليه وآله رحلت فرمود، من سوگند خوردم كه ردايم را بر دوشم نيفكنم تا قرآن راكه ميان دو لوح (صفحه چوبى يا سنگى) بود جمع كنم، بنابر اين من ردايم را بردوشم نيفكندم تا همه قرآن را جمع نمودم.»

و در اخبار اهل بيت‏عليهم السلام آمده است كه: إنّهُ آلَى أنْ لَايَضَعَ رِدَاءَهُ عَلَى عَاتِقِهِ إلاّ لِلصّلَاةِ حَتّى يُؤَلّفَ الْقُرْآنَ وَ يَجْمَعَهُ. فَانْقَطَعَ عَنْهُمْ مُدّةً إلَى أنْ جَمَعَهُ ثُمّ خَرَجَ إلَيْهِمْ بِهِ فِى إزَارٍ يَحْمِلَهُ وَ هُمْ مُجْتَمِعُونَ فِى الْمَسْجِدِ، فَأنْكَرُوا مَصِيرَهُ بَعْدَ انْقِطَاعٍ مَعَ التّيهِ [274] فَقَالُوا: لِأمْرٍ مَا جَاءَ أبُوالْحَسَنِ؟!

فَلَمّا تَوسّطَهُمْ وَضَعَ الْكِتَابَ بَيْنَهُمْ ثُمّ قَالَ: إنّ رَسُولَ اللهِ‏صلى الله عليه وآله قَالَ: إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا، كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى! وَ هَذَا كِتَابُ‏اللهِ وَ أنَا الْعِتْرَةُ؟

فَقَامَ إلَيْهِ الثّانِى فَقَالَ: إنْ يَكُنْ عِنْدَكَ قُرْآنٌ فَعِنْدَنَا مِثْلُهُ، فَلَاحَاجَةَ لَنَا فِيكُمَا! فَحَمَل‏عليه السلام الْكِتَابَ وَ عَادَ بِهِ بَعْدَ أنْ ألْزَمَهُمُ الْحُجّةَ. [275]

«اميرالمؤمنين‏عليه السلام قسم ياد كرد كه ردايش را بر شانه‏اش نيندازد مگر براى نماز تا وقتى كه قرآن را مرتّب و منظم سازد و در مجموعه‏اى گردآورد.پس مدّتى از آن قوم جدا شد تا اينكه قرآن را مرتّب نموده، در مجموعه‏اى گرد آورد و سپس در ميان ملحَفه‏اى (پارچه بزرگ شبيه چادرشب) گذارده و در حالى كه آنها در مسجد مجتمع بودند به سوى آنها روانه شد. آن قوم، آمدن او را بعد از انقطاع و بعد از بزرگ‏منشى و بى اعتنائيى كه او داشت امر غير عادى و غيرمترقّب شمردند و با خود گفتند: ابوالحسن براى چه امر مهمّى آمده است؟ !»

چون اميرالمؤمنين‏عليه السلام وارد شد و در ميان آنها قرار گرفت كتاب الله را در ميان نهاد و گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله گفت: من در ميان شما چيزى را به يادگار مى‏گذارم، مادامى كه به آن تمسّك كنيد ابداً گمراه نخواهيد شد: كتاب خدا و عترت من اهل بيت من . اين است كتاب خدا و من هستم عترت رسول خدا!

دومى (عمر) به سوى او برخاست و گفت: اگر در نزد تو قرآن هست در نزد ما نيز مثل آن هست ! و بنابر اين ما نيازى به شما دو تا نداريم! اميرالمؤمنين‏عليه السلام كتاب‏الله را با خود برداشت و بعد از اتمام حجّت آن را بازگردانيد.»

و در خبر طولانى از حضرت صادق‏عليه السلام آمده است كه حضرت آن كتاب را برداشته و به سوى حجره خود برگشت و با خود مى‏گفت: فَنَبَذُوهُ وَرَاءَ ظُهُورِهِمْ وَ اشْتَرَوْا بِهِ ثَمَناً قَلِيلاً فَبِئْسَ مَا يَشْتَرُونَ [276] . «اين قرآن را به پشت سرشان افكندند و قرآن را به قيمت بَخْسى فروختند پس بد معامله‏اى كردند.»

و به همين مناسبت ابن مسعود اين طور قرائت كرده است: إنّ عَلِيّا جَمَعَهُ وَ قَرَأَ بِهِ وَ إذَا قَرَأ فَاتّبِعُوا قِراءَتَهُ [277] ، [278] «بدرستى كه على قرآن را جمع كرد و آن را قرائت نمود و چون او قرآن را خواند از قرائت او پيروى كنيد.» [279]

معرفي رسول خدا علي عليه‌السلام را در حجره

و شيخ طوسى در «أمالى» با سند متّصل خود از ابوثابت غلام ابوذرّ از اُمّ‏سَلَمه

رضى الله عنها روايت كرده است كه او گفت: سَمِعْتُ رَسُولَ اللهِ‏صلى الله عليه وآله فِى مَرَضِهِ الّذِى قُبِضَ فِيهِ، يَقُولُ وَ قَدِ امْتَلَأَتِ الْحُجْرَةُ مِنْ أصْحَابِهِ : أيّهَا النّاسُ! يُوشِكُ أنْ اُقْبَضَ قَبْضاً سَرِيعاً فَيُنْطَلَقَ بِى، وَ قَدْ قَدّمْتُ إلَيْكُمُ الْقَوْلَ مَعْذِرَةً إلَيْكُمْ، ألَا إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمْ كِتَابَ رَبّى عَزّوَجَلّ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى.

ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ‏عليه السلام فَرَفَعَهَا فَقَالَ: هَذَا عَلِىّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقرْآنُ مَعَ عَلِىّ، خَلِيفَتَانِ بَصِيرَتَانِ لَايَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَأسْألُهُمَا مَاذَا خُلّفْتُ فِيهِما. [280] «شنيدم از رسول خداصلى الله عليه وآله كه در مرضى كه در آن از اين دنيا ارتحال نمود مى‏گفت در حالى كه حجره آن حضرت مملوّ از اصحاب او بود: اى مردم! نزديك است كه مرا به سرعت قبض روح كنند و مرا از اينجا ببرند و من به جهت اتمام حجّت و باقى نگذاردن عذر در نزد شما اين سخن را پيشاپيش مى‏گويم. آگاه باشيد كه من در ميان شما به عنوان خليفه، كتاب پروردگارم عزّ و جلّ، و عترتم اهل بيتم را مى‏گذارم!

پس از آن دست على را گرفت و بلند كرد و گفت: اين است على كه با قرآن است، و قرآن با على است. اينها دو خليفه من مى‏باشند كه هر دو بصيرند و از هم جدا نمى‏شوند تا برمن در حوض كوثر وارد شوند، و من از اين دو مى‏پرسم كه پس از من خلافت و جانشينى من در آندو چگونه بود؟»

اين حديث را به عين همين الفاظ ابن حَجَر در «الصوعق المحرقة» آورده است و فقط در آخرش وارد است: فَاسْألُوهُمَا مَا خُلّفْتُ فِيِهمَا. [281] «پس شما از آن دو بپرسيد كه خلافت و جانشينى من در آندو چگونه بود؟» و نيز آيةالله سيّد شرف‏الدّين عاملى

در ابتداى كتاب «المراجعات» ذكر كرده است. [282]

و اين حديث نيز بسيار جالب است زيرا گفتار امّ‏سلمه از رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله : عَلِىّ مَعَ الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِىّ فقط با همين عبارت بدون ضمّ ضميمه‏اى در بسيارى از كتب آورده شده‏است، امّا با اين خصوصيّات و بيان ثَقَلَيْن، و سپس استشهاد به معيّت آن حضرت با قرآن با اين عبارت، و از آن گذشته بلند كردن دست آن‏حضرت را و نشان دادن بعينه و شخصه و بيان اينكه اين گفتارم به عنوان آخرين اتمام حجّت است، از مزايا و شواهدى است كه در تأكيد بر معيّت على و قرآن، و عدم امكان انفكاك آنها تا در سر حوض كوثر، و ورود با هم متّفقاً بر رسول‏الله، مى‏افزايد.

و شايد بر اساس همين مجلس باشد كه شيخ طوسى در «أمالى» خود با سند ديگر از ابوثابت غلام ابوذرّ از اُمّ سَلمه روايت مى‏كند كه از رسول‏خدا شنيدم كه مى‏گفت: إنّ عَليّا مَعَ‏الْقُرْآنِ وَ الْقُرْآنُ مَعَ عَلِىّ، لَايَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [283]

«حقّاً على با قرآن است و قرآن با على است، از همديگر افتراق ندارند تا بر من در حوض وارد شوند.»

پاورقي