مورد چهارم و پنجم و ششم : خطبه رسول خدا درباره ثقلين در مسجد خيف

مورد چهارم خطبه رسول الله‏صلى الله عليه وآله در تمسّك به ثَقَلَيْن در مسجد خَيْف در روز عيد قربان است.

بايد دانست كه از اعلام و اساطين علماى شيعه ـ رضوان‏الله عليهم ـ درباره تمسّك به ثقلين از حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در حجّة الْوَدَاع در خصوص سرزمين مِنَى سه خطبه مختلف المضمون وارد است:

أوّل از شيخ اجلّ اعظم ابن ابى زَينَب محمّد بن ابراهيم نُعمَانى از أعلام قرن رابع، كه در كتاب نفيس خود به نام «غَيْبَت» ذكر نموده است. او مى‏گويد: خبر داد به ما محمّد بن هَمّام بن سُهَيل كه گفت: حديث كرد براى ما ابوعبدالله جعفر بن محمّد حسنى كه گفت : حديث كرد براى ما ابواسحق ابراهيم بن اسحق حِمْيَرى كه گفت: حديث كرد براى ما محمّد بن [يَ ] زيد بن عبدالرحمن تيمى، از حَسَن بن حسين انصارى ، از محمّد بن حسين، از پدرش، از جدّش كه گفت: حضرت امام علىّ بن الحسين عليهما السلام گفتند:

رسول خداصلى الله عليه وآله روزى در مسجد نشسته بودند و با آن حضرت اصحاب نيز بودند، پيامبر فرمود: يَطْلُعُ عَلَيْكُمْ مِنْ هَذَا الْبَابِ رَجُلٌ مِنْ أهْلِ الْجَنّةِ يَسْألُ عَمّا يَعْنِيهِ.

«داخل مى‏شود بر شما از اين در مردى از اهل بهشت، و از چيزى كه براى او مهمّ است و به كارش مى‏خورد سؤال مى‏كند.»

در اين حال مردى بلند قامت شبيه مردان طائفه مُضَر وارد شد، و جلو آمد، و بر رسول خداصلى الله عليه وآله سلام‏كرد و نشست و گفت: يَا رَسُول الله! من شنيده‏ام كه خداوند عزّوجلّ در آيات نازله مى‏گويد: وَ اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ‏اللهِ جَمِيعاً وَ لَا تَفَرّقُوا [654] . مراد از اين ريسمان خدا كه به ما امر مى‏كند تا بدان اعتصام كنيم و از او تفرّق و جدائى پيدا ننمائيم چيست؟!

حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله مدّتى با توجه و سكوت سر خود را به زير انداخته، و پس از آن بلند نموده و با دست خود اشاره به سوى علىّ بن ابيطالب‏صلى الله عليه وآله نمودند و گفتند: هَذَا حَبْلُ اللهِ مَنْ تَمَسّكَ بِهِ عُصِمَ بِهِ فِى دُنْيَاهُ وَ لَمْ يَضِلّ بِهِ فِى آخِرَتِهِ. «اين است ريسمان خدا، آن ريسمانى كه هركس بدان تمسّك كند، در دنيايش از گزند آفات مصون مى‏شود، و به واسطه اتّصال با او در آخرتش نيز گمراه نمى‏گردد.»

آن مرد به سوى على‏عليه السلام برجست و از پشت سر، على را در آغوش گرفت و با خود مى‏گفت : اِعْتَصَمْتُ بِحَبْلِ‏اللهِ وَ حَبْلِ رَسُولِهِ. «من به ريسمان خدا و ريسمان رسول خدا چنگ زدم و ملاذ و ملجأ كانونِ وجودى خويش قرار دادم.» و سپس برخاست و پشت كرد و خارج شد.

يكى از مردمان حاضر گفت: يا رسول الله! آيا من خودم را به وى برسانم و تقاضا كنم تا براى من استغفار كند؟!

رسول خداصلى الله عليه وآله فرمود: إذاً تَجِدُهُ مُوَفّقاً. [655] «در اين صورت او را موفّق خواهى

يافت». و آن مرد به او ملحق شد و از او خواست تا از خدا برايش غفران طلب نمايد. آن مرد به اين مرد گفت: آيا فهميدى آنچه را كه رسول خداصلى الله عليه وآله به من گفت چه بود؟ و آنچه را كه من به او گفتم چه بود؟ گفت: آرى. آن مرد گفت : اگر بدين ريسمان متمسّك باشى خداوند تو را مورد مغفرت خود قرار مى‏دهد و گرنه خدا تو را نمى‏آمرزد!»

اگر رسول خداصلى الله عليه وآله ما را به ريسمان خداوند كه خداى عزّوجل در كتابش ما را امر به اعتصام به آن نموده است و اينكه از آن جدا نشده تفرقه از آن پيدا نكنيم، دلالت نكرده بود، در اين صورت براى دشمنان دين و معاندين، راه تأويل در كتاب خدا باز مى‏شد و از روى عناد و حَسَد از مراد و منظور آيات عدول نموده، آنها را تأويل كرده و به غير از كسانى كه مقصود خدا بوده‏اند و رسول خدا بر آنان دلالت نموده است، منطبق مى‏ساختند . امّا رسول خداصلى الله عليه وآله در خطبه مشهوره خود كه در مسجد خَيْف در حجّةُ الوَداع ايراد فرمود، چنين گفت:

إنّى فَرَطُكُمْ وَ إنّكُمْ وَارِدُونَ عَلَىّ الْحَوْضَ، حَوْضاً عَرْضُهُ مَا بَيْنَ بُصْرَى إلَى صَنْعَاءَ، فِيهِ قِدْحَانٌ عَدَدَ نُجُومِ السّمَاءِ. ألَا وَ إنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: الثّقَلُ الأكْبَرُ الْقُرْآنُ، وَ الثّقَلُ الأصْغَرُ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. هُمَا حَبْلُ اللهِ مَمْدُودٌ بَيْنَكُمْ وَ بَيْنَ اللهِ عَزّوَجَلّ، مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا، سَبَبٌ مِنْهُ بِيَدِاللهِ، وَ سَبَبٌ مِنْهُ بِأيْدِيكُمْ. [656]

إنّ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ قَدْ نَبّأنِى أنّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ كَإصْبَعَىّ هَاتَيْنِ ـوَ جَمَعَ بَيْنَ سَبّابَتَيْهِ ـ وَ لَا أقُولُ كَهَاتَيْنِ ـ وَ جَمَعَ بَيْنَ سَبّابَتِهِ وَ الْوُسْطَى ـ فَتَفْضُلَ هَذِهِ عَلَى هَذِهِ.

«من جلودار و پيشرو شما هستم و شما بر من در حوض كوثر وارد مى‏شويد حوضى كه وسعتش به قدر وسعت ميان شهر بُصراى شام است تا شهر صنعاء يمن.

در آن حوض قدحهائى است به تعداد ستاره‏هاى آسمان. آگاه باشيد كه من در ميان شما دو چيز ارزشمند و گرانقدر را به يادگار و خلافت مى‏گذارم: چيز ارزشمند بزرگتر قرآن است و چيز ارزشمند كوچكتر عترت من است اهل‏بيت من. آندو ريسمان خدا هستند كه ميان شما و ميان خداوند عزوجل كشيده شده است. مادامى كه شما بدان تمسّك كنيد گمراه نمى‏شويد. سببى از آن به دست خداست و سببى از آن به دست شماست .

خداوند لطيف و خبير مرا آگاه كرده است كه آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا بر من در حوض وارد شوند مانند اين دو انگشت منـ در اين حال رسول خدا دو انگشت سبّابه خود را كنار هم نهادـ و نمى‏گويم: مثل اين دو انگشتـ و در اين حال رسول خدا انگشت سبّابه و انگشت وسطى‏ را كنار هم نهادـ تا در نتيجه يكى بر ديگرى فضيلت داشته باشد.»

نُعْمانى پس از بيان اين حديث گويد: من اين روايت را به سه سند ديگر روايت مى‏كنم: اوّل از عبدالواحد بن عبدالله متّصلاً تا برسد به اميرالمؤمنين‏عليه السلام. دوم از عبدالواحد بن عبدالله متّصلاً تا برسد به حضرت صادق‏عليه السلام. سوم از عبدالواحدبن عبدالله متّصلاً تا برسد به حضرت باقرعليه السلام. [657]

دوم از شيخ اكبر و اعظم سَعْد بن عبدالله قُمّى در كتاب «بَصائرُ الدّرَجَات» كه گويد : حديث كرد براى ما قاسم بن محمّد اصفهانى از سليمان بن داود منقرى معروف به شاذكونى از يحيى بن آدم از شريك بن عبدالله از جابر بن يزيد جعفى از حضرت باقرعليه السلام كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله مردم را در سرزمين مِنَى براى خطبه فراخواند و فرمود : أيّهَا النّاسُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ‏تَضِلّوا : كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، فَإنَهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ.

ثُمّ قال: أيّهَاالنّاسُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ حُرُمَاتٍ ثَلَاثٍ: كِتَاب اللهِ عَزّوَجَلّ وَ عِتْرَتِى وَالْكَعْبَةَ الْبَيْتَ الْحَرامَ.

ثُمّ قَالَ أبُوجَعْفَرٍعليه السلام: أمّا كِتَابُ اللهِ فَحَرّفُوا، وَ أمّا الْكَعْبَةَ فَهَدَمُوا، وَ أمّا العِتْرَةَ فَقَتَلُوا، وَ كُلّ وَدَايِعَ نَبَذُوا مِنْهَا فَقَدْ نَبَذُوا. [658]

«اى مردم من در ميان شما دو چيز پربها و نفيس را مى‏گذارم كه مادامى كه بدانها تمسّك كنيد گمراه نمى‏شويد: كتاب خدا و عترت من اهل بيت من، پس آن دو از هم جدا نمى‏شوند تا بر من در حوض وارد گردند.

سپس فرمود: اى مردم! من در ميان شما سه چيز محترم را كه داراى حرمت و احترام الهى است مى‏گذارم: كتاب‏الله عزّوجلّ، و عترت من، و كعبه بيت‏الله الحرام.

در اين حال حضرت باقرعليه السلام فرمودند: امّا كتاب خدا را تحريف كردند، و امّا كعبه را منهدم نمودند، و امّا عترت را كشتند، و تمام وديعه‏ها و امانتهاى خداوندى را به دور افكندند، و تحقيقاً به دور افكندند.»

شيخ اقدم ابوجعفر محمّدبن حسن بن فَرّوخ صَفّار در «بَصَائِر الدّرَجات» از على بن محمّد از قاسم بن محمّد از سليمان بن داود از يحيى بن اديم از شريك از جابر از حضرت باقرعليه السلام عين متن اين روايت را روايت مى‏كند. [659]

سوم از شيخ جليل ابومنصور احمد بن على بن ابيطالب طبرسى در كتاب «احتجاج» كه گفت: حديث كرد براى ما محمّد بن موسى همدانى كه گفت: حديث كرد براى ما محمّد بن خالد طَيَالِسى كه گفت: حديث كرد براى ما سيف بن عَميره و صالح عَقَبَه، هر دوى آنها از قيس بن سَمْعان، از عَلْقَمَة بن محمّد حضْرَمى، از حضرت باقر محمّد بن على‏عليه السلام كه خطبه رسول‏الله را در مسجد خَيف ذكر كرد كه آن حضرت فرمود: مَعَاشِرَ النّاسِ! إنّ عَلِيّاً وَ الطّيّبِينَ مِنْ وُلْدِى هُمُ الثّقَلُ الأصْغَرُ، وَ الْقُرآنُ هُوَ الثّقَلُ الأكبَرُ، فَكُلّ واحِدٍ مُنْبِئٌ عَنْ صَاحِبِهِ وَ مُوَافِقٌ لَهُ، لَايَفْتَرِقَانِ حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ، اُمَنَاءُ اللهِ فِى خَلْقِهِ وَ حُكّامُهُ فِى أرْضِهِ.

ألَا وَ قَدْ أدّيْتُ، ألَا وَ قَدْ بَلّغْتُ، ألَا وَ قَدْ أسْمَعْتُ، ألَا وَ قَدْ أوْضَحْتُ، ألَا وَ إنّ اللهَ عَزّوَجَلّ قَالَ؛ وَ إنّمَا قُلْتُ عَنْ قَوْلِ اللهِ عَزّوَجَلّ، ألَا إنّهُ لَيْسَ أميرُالْمُؤمِنينَ غَيْرَ أخى هَذَا، وَ لَا تَحِلّ إمْرَةُ الْمُؤمِنينَ لِأحَدٍ غَيْرِهِ. [660]

«اى جماعت مردم! تحقيقاً و مسلّماً على و پاكيزگان از اولاد من، ايشانند ثَقَل اصغر، و قرآن است ثقل اكبر. هر كدام از آنها از ديگرى خبر مى‏دهند، و هر كدام

موافق با ديگرى هستند، و از هم جدا نمى‏شوند تا در حوض كوثر بر من وارد گردند، آن دو چيز امينان خدا هستند در ميان مخلوقاتش، و فرمانروايان خدا هستند در روى زمينش.

آگاه باشيد كه من حقّاً ادا كردم! آگاه باشيد كه من حقّاً رساندم! آگاه باشيد كه من حقّاً شنواندم! آگاه باشيد كه من حقّاً روشن كردم! آگاه باشيد كه اين گفتار، سخن خداوند عزّوجلّ است و من از قول او مى‏گويم ! آگاه باشيد كه غير از اين برادرم كسى امير بر مؤمنان نيست و امارت و حكومت بر مؤمنين براى احدى جز او حلال نيست!»

بايد دانست كه علماء براى حضرت رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله در زمين مِنَى سه خطبه ذكر كرده‏اند: اوّل در خود مسجد خَيْف كه در روز عيد قربان كه روز دهم از ماه ذى‏الحجّة است ايراد فرمودند.

دوم در روز قَرّ كه روز يازدهم [661] است در منى ايراد كرده‏اند. و سوم در روز نَفْر اوّل كه روز دوازدهم است در آخرين نقطه مِنَى در عَقَبَه ذكر نموده‏اند. و چون اين مطالبى كه ما در اين خطبه از رسول خدا در سرزمين منى ذكر كرديم ، در عبارات و مضمون كاملاً مخالف يكديگرند، مى توان آنها را سه خطبه متفاوت شمرد و بنابر اين با آنچه كه علماء ذكر كرده‏اند تطبيق نموده، و مى‏توان گفت كه يكى از اين خطبه‏ها را در روز عيد و يكى را در روز قَرّ و يكى را در روز نَفْر درباره وصيّت و تأكيد تمسّك به ثَقَلَيْن ايراد نموده باشند.

عليهذا مورد پنجم و مورد ششم از موارد خطبه رسول اكرم در تمسّك به ثَقَلَيْن جاى خود را نشان مى‏دهند، و بايد اينك وارد شويم در مورد هفتم كه خطبه آنحضرت در جُحْفَه در وادى غَدير خُمّ مى‏باشد.

و قبل از ورود در خطبه غدير ذكر اين نكته ضرورى است كه مورّخين عامّه در ذكر خطبه‏هاى سرزمين منى تا توانسته‏اند آنها را مختصر كرده و جملات و عبارات رسول خدا را درباره تمسّك به ثقلين حذف كرده‏اند.

ابُوالفِداء دمشقى در تاريخ خود خطبه رسول‏الله‏صلى الله عليه وآله را در روز يازدهم ذى‏الحجّه بيان مى‏كند تا مى‏رسد به اينجا كه آنحضرت مى‏فرمايند: ألَا! لَا تَرْجِعُوا بَعْدِى كُفّاراً يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَاب بَعْضٍ! ألَا وَ إنّ الشّيْطَانَ قَدْ يَئِسَ أنْ يَعْبُدَهُ الْمُصَلّونَ وَلَكِنّهُ فِى التّحْرِيشِ بَيْنَكُمْ. ألَا هَلْ بَلّغْتُ؟! ألَا هَلْ بَلّغَتُ ؟! ثُمّ قَالَ: لِيُبَلّغِ الشّاهِدُ الْغَائِبَ فَإنّهُ رُبّ مُبَلّغٍ أسْعَدَ مِنْ سَامِعٍ. [662]

«آگاه باشيد! شما پس از من به كفر ديرينه خود برنگرديد كه بعضى از شما گردن ديگرى را بزند! آگاه باشيد كه اينك شيطان مأيوس شده است كه نمازگزاران، وى را بپرستند وليكن اميد در آن بسته است كه شما را به جان يكديگر اندازد و تا حدّ قدرتش در نائره نفاق و اختلاف و إغراء به فتنه و فساد شعله‏افروزى كند. آگاه باشيد آيا من رساندم؟! آگاه باشيد آيا من رساندم؟! سپس فرمود: بر حاضرين لازم است كه اين مطالب مرا به غائبين برسانند، زيرا چه بسا آن أفرادى كه به آنها رسانيده مى‏شود سعادتشان بيشتر و بهره برداريشان از خود أفرادى كه حضور داشته‏اند بيشتر باشد.»

أبوالفداء بيان خطبه حضرت را ادامه ميدهد تا مى‏رسد به اينجا كه مى‏گويد: حضرت فرمودند : أيّهَا النّاسُ! إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ أخَذْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا : كِتَابَ‏اللهِ فَاعْمَلُوا بِهِ. [663] «اى مردم! من در ميان شما گذاردم چيزى را كه مادامى كه آن را بگيريد

گمراه نشويد و آن كتاب خداست پس بدان عمل كنيد!»

به طور روشن و آشكارا از مقايسه ميان جميع روايات وارده در اين مقام و خطبه‏هائى كه آنحضرت بيان فرموده‏اند، به دست مى‏آيد كه لفظ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى هم در اين خطبه بوده و عناداً و بغياً و حسداً ساقط نموده‏اند.

* * *

مورد هفتم : خطبه رسول خدا درباره ثقلين در غدير خم

مورد هفتم: خطبه رسول الله صلى الله عليه وآله در تمسّك به ثقلين در غدير خُمّ

ما با توفيقات حضرت ايزد منّان عَزّ اسْمُه در مجلّد ششم از «امام‏شناسى» سفر حجّة الودَاع رسول اكرم را كه در حقيقت مقدّمه‏اى براى پايه‏گذارى ولايت و خلافت أميرالمؤمنين‏عليه السلام بود به طور تفصيل آورديم و بحث از خود حديث و خطبه غدير به تنهائى سه مجلّد هفتم و هشتم و نهم را استيعاب كرد. اينك در اينجا فقط با نهايت اختصار به ذكر حديث ثَقلين كه در اين خطبه آمده است از بعضى از مصادر مهمّ تاريخى اكتفا مى‏نمائيم. [664]

احمد بن ابى يعقوب كاتب عبّاسى در تاريخ خود آورده است كه چون رسول خدا از مكّه مراجعت نمود در جائى كه نزديك جُحْفَه بود و به آن غدير خم مى‏گفتند هجده شب كه از ماه ذى‏الحجّه سپرى شده بود، فرود آمد و به خطبه برخاست و دست علىّ بن ابيطالب‏عليه السلام را گرفت و گفت:

ألَسْتُ أوْلَى بِالْمُؤمِنِينَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟!

قَالُوا: بَلَى يَا رَسُولَ اللهِ!

قَالَ: فَمَنْ كُنْتُ مَولَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ. اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عادَاهُ.

«آيا من ولايتم از ولايت مؤمنين به خودشان بيشتر واكيدتر نيست؟ گفتند: آرى اى رسول خدا ! فرمود: بنابراين هر كه من مولاى اويم، على مولاى اوست. خداوندا تو ولايت كسى را داشته باش كه او ولايت على را دارد، و دشمن بدار آنكه را كه على را دشمن دارد.»

پس از اين فرمود: أيّهَا النّاسُ! إنّى فَرَطُكُمْ وَ أنْتُمْ وَارِدِىّ عَلَى الْحَوْضِ، وَ إنّى سَائِلُكُمْ حِينَ تُرِدُونَ عَلَىّ عَنِ الثّقَلَيْنِ، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا؟!

قَالُوا: وَ مَا الثّقَلانِ يَا رَسُولَ‏اللهِ؟!

قَالَ: الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ، سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفٌ بِأيْدِيكُمْ، فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ وَ لَاتَضِلّوا وَ لَاتُبَدّلُوا، وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتِى . [665]

«اى مردم! من راهنما و پيشرو شما هستم و جلو مى‏روم و شما همگى بر من در حوض وارد مى‏شويد، و چون شما مى‏آئيد من از شما درباره ثقلين مؤاخذه و پرسش مى‏كنم، حال ببينيد چگونه حقّ مرا در ثقلين نگهدارى مى‏كنيد؟!

گفتند: اى رسول خدا مراد از ثقلين چيست؟!

گفت: ثقل بزرگتر كتاب خداست، واسطه وسببى است كه يك سرش به دست خداست و سر ديگرش به دست شماست، پس آن را محكم بگيريد و گمراه نشويد و آن را تبديل و تحريف منمائيد! و عترت من اهل‏بيت من.» [666]

ابن مَغازِلى با سند متّصل خود از وليد بن صالح از امرأة زيد بن ارقم [667] خطبه مفصّله غدير را روايت مى‏كند تا مى‏رسد به اينجا كه رسول خداصلى الله عليه وآله مى‏فرمايد: ألَا وَ إنّى فَرَطُكُمْ وَ إنّكُمْ تَبَعِى، تُوشِكُونَ أنْ تَرِدُوا عَلَىّ الْحَوْضَ، فَأسْألُكُمْ حِينَ تَلْقَوْنَنِى عَنْ ثَقَلِى كَيْفَ خَلَفْتُمُونّى فِيهِمَا؟ !

قَالَ: فَاُعِيلَ [668] عَلَيْنَا مَا نَدْرِى مَا الثّقَلانِ حَتّى قَامَ رَجُلٌ مِنَ الْمُهَاجِرينَ وَ قَالَ : بِأبِى أنْتَ وَ اُمّى أنْتَ يَا نَبِىّ اللهِ مَا الثّقَلانِ؟!

«آگاه باشيد كه من پيشرو شما هستم و شما دنباله‏رو من! به نزديكى در حوض كوثر بر من وارد مى‏شويد، و من از شما سؤال مى‏كنم در وقتى كه شما مرا مى‏بينيد كه چگونه مرا و حقّ مرا در آن دو خليفه و يادگار بجاى آورده‏ايد؟!

زيدبن ارقم مى‏گويد: مطلب بر ما مشكل آمد كه مراد از ثقلين چيست؟ تا مردى از مهاجرين برخاست و گفت: پدرم و مادرم قربانت گردد اى پيامبر خدا! مراد از ثقلين چيست؟!

قَالَ: الأكْبَرُ مِنْهُمَا كِتَابُ اللهِ تَعَالَىـ سَبَبٌ طَرَفٌ [669] بِيَدِ اللهِ وَ طَرَفٌ بِأيْدِيكُمْ، فَتَمَسّكُوا بِهِ وَ لَاتَضِلّوا ـ وَ الأصْغَرُ مِنْهُمَا عِتْرَتِى. مَنِ اسْتَقْبَلَ قِبْلَتِى وَ أجَابَ دَعْوَتِى! فَلَاتَقْتُلُوهُمْ وَ لَا تَقْهَرُوهُمْ وَ لَا تُقْصِرُوا عَنْهُمْ! فَإنّى قَدْ سَألْتُ لَهُمُ اللّطِيفَ الْخَبِيرَ فَأعْطَانِى، نَاصِرُهُمَا لِى نَاصِرٌ، وَ خَاذِلُهُمَا لِى خَاذِلٌ، وَ وَلِيّهُمَا لِى وَلِىّ، وَ عَدُوّهُمَا لِى عَدُوّـ الخطبة. [670]

ابن عَساكِر در «تاريخ دمشق» با سند متّصل خود از ابوطفيل عامربن واثله روايت كرده است كه او گفت: شنيدم از زيدبن ارقم كه مى‏گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله در ميان مكّه و مدينه نزد پنج درخت بزرگ فرود آمد، مردم زير درختان را جارو زدند، در اين حال رسول خدا رفت و نماز خواند، و پس از آن براى خطبه قيام كرد و حمد و ثناى خدا را بجاى آورد، و از مواعظ و مطالب موجب تذكار و يادآورى به قدرى كه خداوند مى‏خواست او بگويد گفت، پس از آن فرمود:

يَا أيّهَاالنّاسُ! إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ أمْرَيْنِـ لَنْ‏تَضِلّوا إذَا اتّبَعْتُمُوهُمَا [ظ] ـ كِتَابَ‏اللهِ وَ أهْلَ بَيْتِى عِتْرَتِى.

ثُمّ قَالَ: أتَعْلَمُونَ أنّى أوْلَى بِالْمُؤمِنِينَ مِنْ أنْفُسِهِمْ؟! [قاله‏] ثَلاثَ مرّاتٍ. فَقَالَ النّاسُ! نَعَمْ! فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صلى الله عليه وآله: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَإنّ عَلِيّاً مَوْلَاهُ. [671]

«اى مردم! من در ميان شما دو چيز را باقى مى‏گذارم كه تا زمانى كه از اين دو چيز پيروى كنيد گمراه نمى‏شويد: كتاب خدا و اهل‏بيت من عترت من! پس از آن فرمود: آيا مى‏دانيد كه ولايت من به مؤمنين از ولايت خودشان به خودشان قوى‏تر و شديدتر است؟! اين جمله را رسول خدا سه بار فرمود.

مردم گفتند آرى!...» [672]

بَلَاذُرى در «انساب الأشرف» در ترجمه اميرالمؤمنين‏عليه السلام با سند متّصل خود از زيدبن ارقم آورده است كه گفت: ما با رسول‏خدا در حجّةالوَداع بوديم چون به غديرخم رسيديم امر فرمود تا زير درختان را تنظيف كردند. سپس ايستاد و گفت:

كَأنّى قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ [وَ] إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا مَوْلَى كُلّ مُؤمِنٍ، وَ إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا: كِتَابَ‏اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى! فَإنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ

الْحَوْضَ . ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَقَالَ: مَن كُنْتُ وَلِيّهُ فَهَذَا وَلِيّهُ. اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ!

راوى روايت، ابوطفيل گويد: من به زيدبن ارقم گفتم: تو خودت اين عبارت را از رسول اكرم شنيدى؟! گفت: در زير درختان كسى نبود مگر اينكه با چشمش ديد و با گوشش شنيد. [673]

نسائى در «خصائص» خود اين روايت را از زيدبن ارقم روايت كرده است. [674]

مُلاّ على مُتّقى در «كَنْزالْعُمّال» از ابن‏جَرير طَبَرى در «مُسْنَد زيد بن ارقم» از ابوطُفَيل آورده است كه: چون رسول خداصلى الله عليه وآله از حجّة الوَداع بازگشتند و به غدير خمّ رسيدند، امر كردند تا زير درختان را نظيف كردند و فرمودند:

كَأنْ قَدْ دُعِيتُ فَأجَبْتُ. إنّى قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ، أحَدُهُمَا أكْبَرُ مِنْ الآخَرِ: كِتَابَ اللهِ ـ حَبْلٌ مَمْدُودٌ مِنَ السّمَاءِ إلَى الأرْضِـ وَ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى، فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا، فَإنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ.

ثُمّ قَال: إنّ اللهَ مَوْلَاىَ وَ أنَا وَلِىّ كُلّ مُؤمِنٍ. ثُمّ أخَذَ بِيَدِ عَلِىّ فَقَالَ: مَن كُنْتُ وَلِيّهُ فَعَلىّ وَلِيّهُ. اللّهُمّ وَالِ مَنْ وَالَاهُ، وَ عَادِ مَنْ عَادَاهُ!

فَقُلْتُ لِزَيْدٍ: أنْتَ سَمِعْتَهُ مِنْ رَسُولِ‏اللهِ‏صلى الله عليه وآله؟! فَقَالَ : مَا كَانَ فِى الدّوْحَاتِ أحَدٌ إلاّ قَدْ رَآهُ بِعَيْنِهِ وَ سَمِعَهُ بِاُذُنِهِ (ابن جرير). [675]

ابونُعَيْم اصفهانى با سند متّصل خود روايت مى‏كند از عبدالله بن جعفرـ در قرائتى كه براى او شده و با اذنى كه در روايت آن به ابونُعَيْم داده شده است ـ كه گفت: حديث كرد براى ما احمد بن يونس طَبّى، حديث كرد براى ما عمّاربن نَصْر، حديث كرد براى ما ابراهيم‏بن الْيَسَع مَكّى، حديث كرد براى ما جعفر بن محمّد از

پدرش از جدّش از على كه گفت: رسول‏خداصلى الله عليه وآله در جُحْفه براى ما خطبه خواند... [676] و گفت:

أيّهَا النّاسُ! لَسْتُ أوْلَى بِكُمْ مِنْ أنْفُسِكُِمْ؟ قَالُوا: بَلَى! قَالَ: فَإنّى كَأنّى لَكُمْ عَلَى الْحَوْضِ فَرَطاً وَ سَائِلُكُمْ عَنِ اثْنَتَيْنِ: عَنِ الْقُرآنِ وَ عَنْ عِتْرَتِى ـ الخطبة. [677]

سَخَاوى با تخريج ابن‏عُقْده روايت كرده است از هارون بن خارجه از فاطمه دختر على بن ابى طالب‏عليه السلام از اُمّ سَلمَه كه گفت: رسول خداصلى الله عليه وآله در غدير خم دست على را گرفت و بلند كرد تا جايى كه ما سپيدى زير بغل رسول خدا را ديديم و گفت: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ (الحديث). و نيز گفت: ياَ أيّهَا النّاسُ! اِنّى مُخَلّفٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى، وَ لَنْ يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [678]

قُنْدُوزى با تخريج بزّاز در مسندش روايت كرده است از اُمّ هانى خواهر اميرالمؤمنين‏عليه السلام كه چون رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله از حجّش مراجعت نمود و در غدير خمّ نازل شد، در ميان گرماى روز به خطبه ايستاد و گفت:

أيّهَا النّاسُ! إنّى اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، وَ قَدْ تَرَكْتُ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ‏تَضِلّوا أبداً: كِتَابَ اللهِ ـ حَبْلٌ طَرَفُهُ بِيَدِ اللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيدِيكُمْ ـ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتى. اُذكّرُكُمُ اللهَ فِى اَهْلِ بَيْتِى، ألَا اِنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. [679]

ابو موسى مَداينى در «سِيرُ الصّحابة» حديث غدير خمّ را مفصّلاً از حذيفة بن

اُسَيد تخريج كرده‏است تا مى‏رسد به اين فقره كه رسول خدا مى‏فرمايد:

ألَا وَ إنّى سَائِلُكُمْ حِينَ تَنْزِلُونَ عَلَىّ عَنِ الثّقَلَيْنِ! فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا حِينَ تَلْقَوْنّى؟! قَالُوا: وَ مَا الثّقَلَانِ يَا رَسُولَ اللهِ؟!

قَالَ: الثّقَلُ الأكْبَرُ كِتَابُ اللهِ ـ سَبَبٌ طَرَفُهُ بِيَدِاللهِ وَ طَرَفُهُ بِأيْدِيكُمْ؛ فَاسْتَمْسِكُوا بِهِ؛ وَ لَا تَضِلّوا وَ تُبَدّلُوا ـ وَ الثّقَلُ الْأصْغَرُ عِتْرَتِى أهْلَ‏بَيْتِى. قَدْ نَبّأنِىَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ أنّهُمَا لَنْ‏يَفْتَرِقَا حَتّى يَلْقَيَانّى وَ سألْتُ رَبّى لَهُمَا ذَلِكَ! [680]

شيخ عبيدالله حنفى آمر تسرّى اين حديث را به عين همين متن از حُذَيفة بن اُسَيْد تخريج كرده است. [681]

شمس‏الدّين سَخاوى اين حديث را با همين متن از حذيفة بن اُسَيْد و زيدبن ارقم از طبرانى در «معجم كبير» آورده است و در پايان آن گويد: و از همين وجه ضياء در «مختاره» آورده است، و ابونُعَيْم در «حِلْيَه» و غيره از حديث زيدبن حسن انماطى از معروف بن خرّبوذ از ابوطُفَيْل از حذيفه به تنهائى روايت كرده است. [682]

نورالدّين سمهودى اين حديث را با همين متن از حُذيفة بن اُسَيد و عامر بن ليلى ابن ضمرة با تخريج ابن عقده در كتاب «موالاة» از طريق عبدالله بن سنان از ابوطفيل از آن دو نفر روايت كرده است، و ايضاً از طريق ابن عقده، ابوموسى مدينى در «سِيَر الصحابة» و حافظ ابوالفتوح عِجْلى در كتاب خود به نام «الموجز من فضائل الخلفاء» روايت نموده‏اند. [683]

ابن عساكر دمشقى اين حديث را با همين متن، در سياق طرق حديث غدير از معروف بن خرّبوذ مكّى از ابوطُفَيل از حُذَيفَة بُن اُسَيْد غِفارى روايت نموده است. [684]

سخاوى حديث ثقلين را در روز غدير خمّ از ابوسعيد خدرى به لفظ ديگرى نيز آورده است كه وى از زمره هفده نفر صحابى بود كه حضرت اميرالمؤمنين‏عليه السلام آنها را و بقيّه حضار را قسم به‏خدا دادند تا آنان كه در غدير بودند برخيزند و شهادت دهند.

و اين حديث را با تخريج ابن عقده از طريق محمّد بن كثير از فِطْر و ابوجارود از ابوطفيل روايت نموده است، و متن حديث در خصوص ثقلين اين است:

ثُمّ قَالَ: أيّهَا النّاسُ! إنّى تارِكٌ فِيكُمُ الثّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتى. فَإنّهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. نَبّأنِى بِذَلِكَ اللّطِيفُ الْخَبِيرُ.

و از على‏عليه السلام بخصوصه اين‏طور ياد فرمود: مَنْ كُنْتُ مَوْلَاهُ فَعَلِىّ مَوْلَاهُ . اين شهادت را كه ابوسعيد در جمله هفده نفر داده است، حضرت فرمود: صَدَقْتُمْ، و أنَا عَلَى ذَلِكَ مِنَ الشّاهِدِينَ. [685]

و سَخاوى نيز حديث ثقلين را با تخريج ابن عقده در «موالاة» از حديث ابراهيم محمّد اسلمى از حسين بن عبدالله بن ضميره از پدرش از جدّش: ضميره اسلمى در روز غدير خمّ از حجّةالوداع بدين عبارت روايت كرده است كه: فَقَالَ‏صلى الله عليه وآله: أمّا بَعْدُ، أيّهَا النّاسُ ! فَإنّى مَقْبُوضٌ اُوشِكُ أنْ اُدْعَى فَاُجِيبَ، فَمَا أنْتُمْ قَائِلُونَ؟!

قَالُوا: نَشْهَدُ أنّكَ قَدْ بَلّغْتَ وَ نَصَحْتَ وَ أدّيْتَ!

قَالَ: إنّى تَارِكٌ فِيكُمْ مَا إنْ تَمَسّكْتُمْ بِهِ لَنْ تَضِلّوا: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِى أهْلَ بَيْتى. ألَا وَ

إنَهُمَا لَنْ‏يَتَفَرّقَا حَتّى يَرَِدَا عَلَىّ الْحَوْضَ. فَانْظُرُوا كَيْفَ تَخْلُفُونّى فِيهِمَا. [686]

و به حديث ثقلين در روز غدير از رسول اكرم‏صلى الله عليه وآله اشاره فرموده است علاّمه آيةالله سيّد شرف الدين عاملى در كتاب «المراجعات». [687] ، [688]

* * *

پاورقي