گفتارشيخ طوسي (ره)درعدم تحريف قرآن

و شيخ‌ طوسي‌: شيخ‌ الطّائفه‌ قدس سرّه بنابر آنچه‌ كه‌ از تفسير «تبيان‌» او حكايت‌ شده‌ است‌، مي‌گويد: امّا گفتار در زيادتي‌ و نقصان‌ قرآن‌ از سخناني‌ است‌ كه‌ در خور شأن‌ قرآن‌ نيست‌؛

براي‌ آنكه‌ إجماع‌ قائم‌ است‌ بر بطلان‌ زيادتي‌ در قرآن‌. و امّا نقصان‌ پس‌ ظاهراً أيضاً از مذهب‌ مسلمين‌ خلاف‌ قول‌ بدان‌ مشهود است‌؛ و اين‌ گفتار به‌ سخن‌ صحيح‌ از مذهب‌ ما: تشيّع‌ ألْيَق‌ است‌؛ همچنانكه‌ سيّد مرتضي‌ قدس سرّه اين‌ مرام‌ را نصرت‌ و تأييد نموده‌ است‌، و آن‌ است‌ ظاهر روايات‌،[1] إلاّ اينكه‌ روايات‌ كثيره‌اي‌ از جهت‌

 عامّه‌ و خاصّه‌ دلالت‌ دارند بر نقصان‌ مقدار كثيري‌ از آيات‌ قرآن‌، و نقل‌ بعضي‌ از آن‌ از موضعي‌ به‌ موضع‌ ديگر؛ ليكن‌ طريق‌ آن‌ روايات‌، آحاد است‌ كه‌ ايجاب‌ علم‌ نمي‌كند. پس‌ أوْلَي‌ إعراض‌ از آنها و ترك‌ تشاغل‌ به‌ آنهاست‌؛ به‌ علّت‌ آنكه‌ تأويلشان‌ ممكن‌ است‌.

و بر فرض‌ صحّتشان‌ ايجاب‌ طَعْن‌ و اشكال‌ در قرآن‌ موجود بين‌الدَّفَّتين‌ نمي‌كنند، زيرا كه‌ صحّت‌ آن‌ معلوم‌ است‌ و أحدي‌ از أفراد اُمَّت‌ بر آن‌ اعتراض‌ ننموده‌ و آن‌ را دفع‌ نكرده‌ است‌. و روايات‌ ما همگي‌ هماهنگ‌ مي‌باشند در بحث‌ از قرائت‌ آن‌ و تمسّك‌ به‌ آنچه‌ در آن‌ وارد است‌، و ردّ أخباري‌ كه‌ در فروع‌ اختلاف‌

دارند به‌ آن‌، و عَرْض‌ أخبار بر آن‌. پس‌ هر چه‌ موافق‌ كتاب‌ الله‌ باشد عمل‌ مي‌شود، و هر چه‌ مخالف‌ آن‌ باشد اجتناب‌ مي‌شود و بدان‌ التفاتي‌ نمي‌گردد.

و تحقيقاً روايتي‌ از پيغمبر صلی الله علیه و آله وارد شده‌ است‌ كه‌ أحدي‌ را قدرت‌ ردّ آن‌ نمي‌باشد. او فرمود: إنِّي‌ مُخْلِفٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ إنْ تَمَسَّكْتُمْ بِهِمَا لَنْ تَضِلُّوا: كِتَابَ اللهِ وَ عِتْرَتِي‌ أهْلَ بَيْتِي‌، وَ إنَّهُمَا لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي‌ يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ.

«من‌ به‌ عنوان‌ خليفه‌ و جانشين‌ در ميان‌ شما قرار مي‌دهم‌ دو چيز گرانقدر و ارزشمند را! اگر شما به‌ آن‌ دو چيز تمسّك‌ كنيد هيچگاه‌ گمراه‌ نمي‌شويد: كتاب‌ الله‌، و عترت‌ من‌ كه‌ أهل‌ بيت‌ من‌ مي‌باشند، و آن‌ دو هيچگاه‌ از هم‌ جدا نمي‌گردند تا در حوض‌ كوثر بر من‌ وارد شوند.»

اين‌ حديث‌ دلالت‌ دارد بر آنكه‌ در هر عصري‌ كتاب‌ الله‌ موجود است‌ به‌ سبب‌ آنكه‌ جايز نيست‌ رسول‌ أكرم‌ اُمَّت‌ خود را امر كند به‌ تمسّك‌ به‌ چيزي‌ كه‌ تمسّك‌ بدان‌ از تحت‌ قدرت‌ خارج‌ باشد همان‌ طور كه‌ أهل‌ البيت‌ و كسي‌ كه‌ قولش‌ واجب‌ الاتّباع‌ باشد در هر وقتي‌ حاصل‌ است‌.

و چون‌ اين‌ قرآن‌ موجود ميان‌ ما، إجماع‌ بر صحّتش‌ داريم‌ سزاوار است‌ به‌ تفسير آن‌ و بيان‌ معاني‌ آن‌ و ترك‌ ماسواي‌ آن‌ مبادرت‌ نمائيم‌.

نقل سوره‌ای تحريف شده ازدبستان المذاهب

محقّق‌ فقيه‌ آشتياني‌ مطلب‌ را إدامه‌ مي‌دهد تا آنكه‌ مي‌گويد:

در اينجا كلام‌ را در اين‌ مسأله‌ با ذكر سوره‌اي‌ كه‌ صاحب‌ كتاب‌ «دبستان‌ المذاهب‌» پس‌ از ذكر مقداري‌ از عقايد شيعه‌ از بعضي‌ از علماء شيعه‌ در حين‌ ذكر مطاعن‌ خليفۀ ثالث‌ كه‌ مصاحف‌ را سوزانيد و سوره‌هائي‌ را كه‌ در فضل‌ أميرالمومنين‌ و أولاد طاهرين‌ او علیهم السلام بود تلف‌ نمود ذكر نموده‌، خاتمه‌ مي‌دهيم‌؛ چرا كه‌ آنچه‌ از كلمات‌ ساقِطه‌ و مُحَرَّفه‌ ذكر كرده‌اند بسيار است‌ و در كتب‌ علماء شيعه‌ مذكور است‌، و آن‌ سوره‌ اين‌ است‌: بِسْمِ اللهِ الرَّحْمَنِ الرَّحِيمِ. يَا أيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا آمِنُوا بِالنُّورَيْنِ أنْزَلْنَاهُمَا يَتْلُوَانِ عَلَيْكُمْ آيَاتِي‌ وَ يُحَذِّرَانِكُمْ عَذَابَ يَوْمٍ ألِيمٍ.

«به‌ اسم‌ الله‌ كه‌ داراي‌ دو صفت‌ رحمانيّت‌ و رحيّميت‌ است‌. اي‌ كساني‌ كه‌ ايمان‌ آورده‌ايد، ايمان‌ بياوريد به‌ دو نوري‌ كه‌ ما آنها را نازل‌ كرديم‌ كه‌ بر شما آيات‌ مرا تلاوت‌ مي‌كنند و شما را از عذاب‌ روز دردناك‌ بر حذر مي‌دارند.»

در اينجا يك‌ جملات‌ و عباراتي‌ را به‌ همين‌ منهاج‌ قريب‌ دو صفحه‌ از اين‌ قطعه‌هاي‌ وزيري‌ ذكر مي‌كند، كه‌ آخرش‌ اين‌ است‌: وَ عَلَي‌ الَّذِينَ سَلَكُوا مَسْلَكَهُمْ مِنِّي‌ رَحْمَةٌ وَ هُمْ فِي‌ الْغُرُفَاتِ آمِنُونَ، وَ الْحَمْدُلِلّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ. «و بر كساني‌ كه‌ پيمودند راه‌ ايشان‌ را از طرف‌ من‌ رحمت‌ است‌ و آنان‌ در غرفه‌هاي‌ بهشتي‌ به‌ أمن‌ و امان‌ زيست‌ مي‌كنند؛ و حمد و سپاس‌ اختصاص‌ به‌ خدا دارد پروردگار عالميان‌.»

اين‌ سوره‌ را اگر چه‌ من‌ در غير آن‌ كتاب‌ نيافته‌ام‌ ولي‌ ظاهرش‌ آن‌ است‌ كه‌ او از كتب‌ شيعه‌ أخذ كرده‌ است‌. آري‌ از شيخ‌ محمّد بن‌ علي‌ بن‌ شهر آشوب‌ مازندراني‌ معروف‌ حكايت‌ است‌ كه‌ در كتاب‌ «مثالب‌» گفته‌ است‌: ايشان‌ اسقاط‌ كرده‌اند از قرآن‌ تمام‌ سورۀ ولايت‌ را و بعيد نيست‌ مراد او همين‌ سوره‌ باشد.

وليكن‌ بر تو پوشيده‌ نيست‌ كه‌ اين‌ سوره‌ از جنس‌ قرآن‌ نازل‌ شده‌ براي‌ إعجاز قطعاً نمي‌باشد؛ چرا كه‌ هر آدم‌ مطّلع‌ بر لغت‌ عرب‌ مي‌تواند مانند آن‌ را بياورد، با وجود آنكه‌ خداوند سبحانه‌ مي‌فرمايد: لَئنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَالْجِنُّ- الآية‌. [2]

«بگو اي‌ پيغمبر اگر تحقيقاً إنس‌ و جنّ با هم‌ مجتمع‌ گردند و بخواهند مثل‌ اين‌ قرآن‌ را بياورند نخواهند توانست‌ اگر چه‌ بعضي‌ در اين‌ كار پشتيبان‌ و كمك‌ كار بعضي‌ دگر باشند.»

شيخ‌ محقّق‌ موسي‌ بن‌ جعفر بن‌ أحمد تبريزي‌ در كتاب‌ «أوْثَقُ الوَسائل‌ في‌ شرح‌ الرّسائل‌» در شرح‌ آن‌ فقره‌ از عبارت‌ شيخ‌ أنصاري‌: ثُمَّ إنَّ وُقُوع‌ التَّحْرِيفِ فِي‌ الْقُرآنِ عَلَي‌ القَوْلِ بِهِ-الخ‌، تقريباً عين‌ تحقيق‌ و تفصيل‌ محقّق‌ آشتياني‌ را مي‌نمايد؛ و مختار

او أيضاً عدم‌ تحريف‌ است‌ زيادةً أو نقيصةً أو تغييراً. [3]

و أمّا كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» كه‌ در شرح‌ رسائل‌ از آن‌ نام‌ برده‌ شد كه‌ سوره‌اي‌ اسقاط‌ شده‌ در كتاب‌ الله‌ را در آن‌ آورده‌ است‌، نه‌ كتابي‌ است‌ معلوم‌ الهويّه‌ و نه‌ مولّفش‌ معلوم‌ است‌ و نه‌ در ميان‌ علماء نامي‌ از وي‌ برده‌ شده‌ است‌.

سخن صاحب الذريعه درباره كتاب دبستان المذاهب

ما براي‌ روشن‌ شدن‌ هويّت‌ اين‌ كتاب‌ مجهول‌الهويّة‌ و بي‌اعتباري‌ مستنداتش‌ از جمله‌ نقل‌ سورۀ ساقطه‌ ناچاريم‌ أوّلاً شرح‌ حال‌ و ترجمۀ او را از عالم‌ بزرگ‌ شيخ‌ آقا بزرگ‌ طهراني‌ قدس سرّه ذكر نمائيم‌ سپس‌ مطالبي‌ را كه‌ شاهد گفتار ماست‌ از خودِ كتابش‌ در اينجا بياوريم‌:

مرحوم‌ حاج‌ شيخ‌ آقا بزرگ‌ قدس سرّه ميفرمايد: «دبستان‌ مذاهب‌» يا «دبستان‌» در ملل‌ و نحل‌ است‌. فارسي‌، طبع‌ بمبئي‌ در سنۀ 1262، و مرتّب‌ است‌ بر دوازده‌ تعليم‌. تا آنكه‌ ميگويد:

به‌ علّت‌ آنكه‌ مولّف‌ نامش‌ را در آن‌ نبرده‌ است‌ لهذا در مولّفش‌ اختلاف‌ است‌ چنانكه‌ سيّد محمّد علي‌ داعي‌ الإسلام‌ در أوّل‌ «فرهنگ‌ نظام‌» ذكر نموده‌ است‌. او از سِرْجان‌ ملكم‌ در «تاريخ‌ ايران‌» نام‌ مولّف‌ آن‌ را محسن‌ كشميري‌ كه‌ در شعرش‌ تخلّص‌ به‌ فاني‌ دارد حكايت‌ نموده‌ است‌، و از مولّف‌ كتاب‌ «مَآثر الاُمَراء» حكايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ نامش‌ ذوالفقار علي‌ است‌، و از هامش‌ نسخه‌اي‌ كه‌ كتابتش‌ در سنۀ 1260 مي‌باشد نامش‌ را ميرذوالفقار علي‌ حسيني‌ متخلّص‌ به‌ هوشيار حكايت‌ كرده‌ است‌.

داعي‌ الإسلام‌ خودش‌ چنين‌ اختيار كرده‌ است‌ كه‌: اين‌ كتاب‌ از بعضي‌ سيّاحان‌ در أواسط‌ قرن‌ يازدهم‌ است‌ كه‌ بسياري‌ از دراويش‌ را در هند إدراك‌ نموده‌ است‌ و از آنها هر مطلب‌ درست‌ و نادرستي‌ را گرفته‌ و در اين‌ كتابش‌ جمع‌ نموده‌ است‌.

آنگاه‌ مرحوم‌ علاّمۀ طهراني‌ قدس سرّه ميفرمايد: أقُول‌: از بعضي‌ مستشرقين‌ نقل‌ شده‌ است‌ كه‌: نسخۀ «دبستان‌ المذاهب‌» تأليف‌ محمّد فاني‌ در كتابخانۀ بروكسل‌ موجود است‌.

و در آن‌ مولّفش‌ ذكر كرده‌ است‌ كه‌: در سنۀ 1056 وارد خراسان‌ شد، و در آنجا

محمّد قلي‌خان‌ را كه‌ معتقد به‌ نبوّت‌ مُسَيْلَمۀ كذّاب‌ بود، ديد.

مصنّف‌ كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» همان‌ طور كه‌ نامش‌ را در كتاب‌ پنهان‌ داشته‌ است‌ همچنين‌ در إخفاء مذهبش‌ تعمّد داشته‌ است‌؛ براي‌ آنكه‌ كلامش‌ را در اين‌ كتاب‌ كه‌ براي‌ شناختن‌ عقائد مذاهب‌ و ملل‌ و نحل‌ است‌ بر تعصّب‌ حمل‌ ننمايند.

او در آخر كتاب‌ مي‌گويد: بعضي‌ از أعزّۀ دوستان‌ به‌ من‌ گفتند: سيّد مرتضي‌ رازي‌ كتاب‌ «تبصرة‌ العوام‌» را در بيان‌ عقائد و مذاهب‌ تأليف‌ نمود وليكن‌ از نوشتۀ او چنين‌ بر مي‌آيد كه‌: جانبي‌ را گرفته‌ و آن‌ را تأييد كرده‌ است‌، و بدين‌ جهت‌ گوينده‌ متّهم‌ مي‌شود و حقايق‌ مختفي‌ مي‌گردد؛ و علاوه‌ بر اين‌ برخي‌ از عقائد پس‌ از سيّد مرتضي‌ پديد آمده‌ است‌ كه‌ در زمان‌ او نبوده‌ است‌ و ناچار بايد بيان‌ شود.

روي‌ اين‌ گفتارِ بعضي‌ از أعزّه‌، من‌ پاسخ‌ وي‌ را با اين‌ تأليف‌ اجابت‌ نمودم‌ و در آن‌ ذكر نكردم‌ چيزي‌ را مگر آنچه‌ أهل‌ فرقه‌هاي‌ مختلف‌ خودشان‌ در كتبشان‌ ضبط‌ نموده‌اند، يا آنكه‌ با أقوال‌ خودشان‌ براي‌ من‌ شفاهاً بيان‌ نموده‌اند؛ با مراعات‌ عين‌ تعبيراتي‌ كه‌ از هر يك‌ از أشخاص‌ خودشان‌، در عباراتشان‌ بيان‌ نموده‌اند، و عين‌ آنچه‌ خودشان‌ در كتابهايشان‌ بدان‌ تعبير ذكر نموده‌اند؛ براي‌ آنكه‌ حقايق‌ پنهان‌ نشود و گفتار من‌ بر تعصّب‌ و جانبداري‌ از يك‌ طرف‌ حمل‌ نگردد.

مرحوم‌ علاّمۀ طهراني‌ قدس سرّه مي‌فرمايد: وليكن‌ از گوشه‌ و كنار كلماتش‌ و ترتيب‌ مطالب‌ و بيان‌ أدلّۀ أقاويلش‌ به‌ دست‌ مي‌آيد كه‌: حق‌ نزد او مذهب‌ إماميّه‌ بوده‌ است‌.

وي‌ در اوَّل‌ تعليم‌ ششم‌ كه‌ متعلّق‌ به‌ ملل‌ إسلاميّه‌ است‌ گويد: در اينجا از دو نظر بحث‌ داريم‌؛ چون‌ أهل‌ اسلام‌ بر دو قسم‌ منقسم‌ مي‌شوند: سُنّي‌ و شيعي‌. و پس‌ از آن‌ شروع‌ مي‌كند به‌ ذكر فرقه‌هاي‌ أهل‌ سنّت‌ تا آخرشان‌؛ و سپس‌ شروع‌ مي‌نمايد در نظر دوّم‌ كه‌ دربارۀ شيعه‌ مي‌باشد و ابتدا مي‌كند به‌ ذكر اثناعشريّه‌ و ذكر عقائدشان‌.

مي‌گويد: شنيدم‌ از علماي‌ شيعه‌ گفتارشان‌ را و إدراك‌ كردم‌ از ايشان‌ در لاهور در سنۀ 1053 مولي‌ محمّد معصوم‌، و مولي‌ محمّد مومن‌، و مولي‌ إبراهيم‌ را كه‌ در تشيّع‌ متعصّب‌ بود. و در وجه‌ تعصّب‌ او ذكر نموده‌ است‌ كه‌: وي‌ أئمّه‌ علیهم السلام را در

خواب‌ ديده‌ است‌! و ايشان‌ او را به‌ اعتناق‌ اسلام‌ و اتّباع‌ أئمّۀ اثناعشر از أهل‌ البيت‌ علیهم السلام امر كرده‌اند.

و ذكر كرده‌ است‌ كه‌ مروّج‌ شيعۀ أخباريّه‌ در عصر او مولي‌ محمّد أمين‌ استرابادي‌ بوده‌ است‌. و مقداري‌ از مطالب‌ او را از كتاب‌ «الفوائد المدنيّة‌» و «دانشنامۀ شاهي‌» و غيرهما نقل‌ ميكند.

در اينجا مرحوم‌ صاحب‌ «الذَّريعة‌» پس‌ از بيان‌ مطالبي‌ از وي‌ در ذكر مذهب‌ إسمعيليّه‌ و طائفۀ صوفيّه‌ ميگويد:

و بالجمله‌ بدون‌ شكّ مولّف‌ اين‌ كتاب‌ از شعراء أواسط‌ قرن‌ يازدهم‌ مي‌باشد كه‌ غالب‌ آنها را نَصرآبادي‌ در تذكره‌اش‌ ذكر كرده‌ است‌؛ و در آنجا كسي‌ كه‌ بر وي‌ منطبق‌ باشد يكي‌ از اسامي‌ محتمله‌اي‌ كه‌ أوّلاً ذكر نموديم‌ نمي‌باشد مگر فاني‌ كشميري‌ كه‌ از او شعرش‌ را در ص‌ 447 نقل‌ كرده‌ است‌.

بنابراين‌ شايد اين‌ فاني‌ همان‌ مولّف‌ باشد و اسمش‌ همانطور كه‌ سِرجان‌ ملكم‌ ذكر كرده‌ است‌ محسن‌ بوده‌، و در نسخۀ بروكسل‌ به‌ محمّد تصحيف‌ شده‌ باشد و يا بالعكس‌. و امّا ذوالفقار متخلّص‌ به‌ موبد يا هوشيار را من‌ نشاني‌ براي‌ او نديدم‌.

و اوّلِ كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» با اين‌ بيت‌ آغاز ميگردد:

اي‌ نام‌ تو سر دفتر اطفال‌ دبستان‌ ياد تو به‌ بالغ‌ خردان‌ شمع‌ شبستان‌

و امّا آنچه‌ در «ذيل‌ كشف‌ الظُّنون‌» ص‌ 442 ذكر نموده‌ است‌ كه‌: اين‌ كتاب‌ تأليف‌ موبد شاه‌ مهتدي‌ است‌ كه‌ براي‌ اكبر شاه‌ متوفَّي‌ در سنۀ 1014 تصنيف‌ كرده‌ است‌، درست‌ نيست‌؛ به‌ سبب‌ آنكه‌ در كتاب‌ «دبستان‌» قصص‌ و حكاياتي‌ را از سنوات‌ 1044 تا 1063 ذكر مي‌كند، از جمله‌ آنكه‌ مي‌گويد: ديدم‌ در سنۀ 1053 مرتاضي‌ را كه‌ ايران‌ را مدح‌ مي‌كرد؛ ولي‌ پادشاهش‌ شاه‌ عبّاس‌ بن‌ خدابنده‌ را سبّ و شتم‌ مي‌نمود و مي‌گفت‌: وي‌ هر پسر يا دختر زيبائي‌ را از روي‌ غصب‌ و تعدّي‌ اخذ مي‌نمايد. [4]

متن كتاب دبستان المذاهب درباره عقائد شيعه

اين‌ راجع‌ به‌ هويّت‌ كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» و اختلاف‌ و جهالت‌ در شخص‌

مولّف‌ آن‌ بود. و امّا درباره‌ خود كتاب‌، ما اينك‌ برخي‌ از مطالبي‌ را كه‌ در باب‌ تشيّع‌ آورده‌ است‌ براي‌ ايفاء منظور خودمان‌ كه‌ معرّفي‌ مطالب‌ اين‌ باب‌ از جهت‌ مشرب‌ و مذهب‌ و طريقه‌ باشد، از اين‌ كتاب‌ انتخاب‌ نموده‌ و در اينجا مي‌آوريم‌:

در ذكر مذهب‌ اثنا عشريّه‌ علیهم السلام از ملاّ محمّد معصوم‌، و محمّد مومن‌ توني‌، و ملاّ ابراهيم‌ كه‌ در هزار و پنجاه‌ و سه‌ در لاهور بوده‌اند، و از جمعي‌ ديگر آنچه‌ نامه‌نگار شنيده‌ مي‌آورد- تا آنكه‌ گويد:

و بعضي‌ از ايشان‌ گويند كه‌: عثمان‌ مصاحف‌ را سوخته‌، بعضي‌ از سوره‌ها كه‌ در شأن‌ علي‌ و فضل‌ آلش‌ بود برانداخت‌ و يكي‌ از آن‌ سوره‌ها اين‌ است‌ (در اينجا عين‌ همان‌ سوره‌اي‌ را كه‌ محقّق‌ آشتياني‌ قدس سرّه در «بحر الفوائد» از اين‌ كتاب‌ حكايت‌ نموده‌ بود، با همان‌ ألفاظ‌ ذكر كرده‌ است‌، و پس‌ از آن‌ گويد:)

طريق‌ أخباريّين‌: اين‌ طريق‌ را مروّج‌ در اين‌ هنگام‌ ملاّ محمّد امين‌ استرابادي‌ شد؛ و گويند: بعد از تحصيل‌ علوم‌ عقلي‌ و نقلي‌ به‌ مكّۀ معظّمه‌ گرائيد و بعد از مقابلۀ حديث‌ بدين‌ معني‌ پي‌ برد و كتاب‌ «فوائد مدني‌» تصنيف‌ كرد. او در «دانشنامۀ قطب‌ شاهي‌» كه‌ براي‌ داراي‌ اسكندر دستگاه‌ محمّدقلي‌ قطب‌ شاه‌ نوشته‌، آورده‌: بدانكه‌ مطلب‌ أعلي‌' و مقصد أقصي‌' معرفت‌ خصوصيّات‌ مبدأ و معاد است‌- تا اينكه‌ ميگويد:

«أفاضل‌ در تحصيل‌ اين‌ مقام‌ چند فرقه‌ شده‌اند: يك‌ فرقه‌ تحصيل‌ اين‌ مقام‌ به‌ فكر و نظر كرده‌اند. پس‌ طائفه‌اي‌ از اين‌ فرقه‌ التزامِ اين‌ كردند كه‌ مخالف‌ أصحاب‌ وحي‌ نگويند؛ و ايشان‌ را متكلّمين‌ ميگويند، از اين‌ جهت‌ كه‌ فنّ كلام‌ را تصنيف‌ كرده‌اند از روي‌ أفكار عقليّه‌، و در فنّ كلام‌ در مسألۀ كلام‌ ربّ العزّه‌ تطويل‌ كلام‌ كرده‌اند. و طايفۀ ديگر التزام‌ نكرده‌اند؛ و ايشان‌ را حكماء مشّائين‌ ميگويند، از اين‌ جهت‌ كه‌ أوائل‌ ايشان‌ در ركاب‌ ارسطو مي‌رفتند و وقتي‌ كه‌ ارسطو وزير اسكندر شده‌ بود و تردّد به‌ دولتخانۀ اسكندر ميكرد، در اين‌ اثنا أخذ علوم‌ از ارسطو ميكردند.

و يك‌ فرقۀ ديگر تحصيل‌ اين‌ مقام‌ به‌ رياضات‌ كرده‌اند. پس‌ طائفه‌اي‌ از اين‌ فرق‌ التزام‌ كرده‌اند كه‌: مخالف‌ أصحاب‌ وحي‌ نگويند؛ وايشان‌ را صوفيّۀ متشرّعين‌

ميگويند. و طائفۀ ديگر التزام‌ اين‌ نكرده‌اند، و ايشان‌ را حكماء إشراقيّين‌ ميگويند. و أفلاطون‌ كه‌ استاد أرسطو است‌، تعلّم‌ و تعليم‌ به‌ طريق‌ رياضات‌ كرده‌ است‌.

و فرقۀ ديگر تحصيل‌ اين‌ مقام‌ از روي‌ كلام‌ أصحاب‌ عصمت‌ كرده‌اند و التزام‌ اين‌ كرده‌اند كه‌ در هر مسأله‌اي‌ كه‌ ممكن‌ باشد عادةً كه‌ عقل‌ در آن‌ غلط‌ كند متمسّك‌ به‌ أحاديث‌ أصحاب‌ عصمت‌ شوند و ايشان‌ را أخباريّين‌ ميگويند.

و أصحاب‌ أئمّۀ طاهره‌ عليهم‌ الصّلوة‌ و السّلام‌ همگي‌ اين‌ طريق‌ داشتند؛ و أئمّه‌ علیهم السلام ايشان‌ را نهي‌ كرده‌ بودند از فنّ كلام‌ و از فنّ اصول‌ فقه‌ كه‌ از روي‌ أنظار عقليّه‌ تدوين‌ شده‌؛ و همچنين‌ از فنّ فقه‌ كه‌ از روي‌ استنباطات‌ ظنّيّه‌ تدوين‌ شده‌؛ از اين‌ جهت‌ كه‌ عاصم‌ از خطا منحصر است‌ در تمسّك‌ به‌ كلام‌ أهل‌ عصمت‌.

و لهذا در فنون‌ ثلاثه‌ اختلافات‌ و تناقضات‌ بسيار واقع‌ شد. چنانكه‌ مُشاهَد و معلوم‌ است‌ كه‌: نقيضين‌ حقّ نيستند؛ البتّه‌ يكي‌ از ايشان‌ باطل‌ است‌. و أئمّه‌ تعليم‌ فنّ كلام‌، و فنّ اصول‌ فقه‌، و فنّ فقه‌ به‌ أصحاب‌ خود كرده‌اند؛ و آن‌ سه‌ فنّ در كثيري‌ از مسائل‌ مخالفت‌ دارد با فنوني‌ كه‌ عامّه‌ تدوين‌ آن‌ كرده‌اند. و أهل‌ البيت‌ علیهم السلام فرموده‌اند كه‌: در فنون‌ ثلاثۀ عامّه‌ آنچه‌ حقّ است‌ از ما به‌ ايشان‌ رسيده‌، و آنچه‌ باطل‌ است‌ از أذهان‌ ايشان‌ صادر شده‌.

و طريق‌ أخباريّين‌ در آخر زمان‌ غيبت‌ صغري‌ كه‌ به‌ بعضي‌ از روايات‌ هفتاد و سه‌ و بعضي‌ از روايات‌ هفتاد و چهار است‌ شايع‌ بود و أصحاب‌ أئمّه‌ علیهم السلام بعد از آنكه‌ أخذ فنون‌ ثلاثه‌ از أهل‌البيت‌ علیهم السلام كرده‌اند تدوين‌ آن‌ در كتب‌ نموده‌اند به‌ امر ايشان‌ تا در زمان‌ غيبت‌ كبري‌ شيعۀ أهل‌ بيت‌ در عقائد و أعمال‌ به‌ آن‌ رجوع‌ كنند و آن‌ كتب‌ به‌ طريق‌ تواتر منتهي‌ به‌ متأخّرين‌ شده‌.

و كتاب‌ «كافي‌» كه‌ ثقة‌ الإسلام‌ محمّد بن‌ يَعقوب‌ الكُلَيْني‌ قدس سرّه تأليف‌ آن‌ كرده‌اند مشتمل‌ بر فنون‌ ثلاثه‌ است‌.

پس‌ چون‌ محمّد بن‌ أحمد الجُنَيد العامل‌ بالقياس‌، و حَسَن‌ بن‌ حُسَين‌ بن‌ عليّ بن‌ أبي‌ عقيل‌ المعالي‌ المتكلّم‌ به‌ ظهور رسيدند و فقيه‌ شديد بودند، در زمان‌ ايشان‌ در

مدارس‌ و مساجد مدار بر تعليم‌ و تعلّم‌ طريقۀ عامّه‌ بود. مطالعۀ كتب‌ كلام‌ و كتب‌ اصول‌ عامّه‌ كردند، چون‌ مهارت‌ تمام‌ در فنّ اصول‌ فقه‌ و فنّ كلام‌ كه‌ از أئمّه‌ منقول‌ است‌ نداشتند و در بعضي‌ از مباحث‌ فنّ كلام‌، و فنّ اصول‌ فقه‌، موافقت‌ با عامّه‌ كردند و اختيار طريقۀ مركّب‌ از طريقۀ أخباريّين‌ و طريقه‌عامّه‌ كردند و بناي‌ اجتهادات‌ برين‌ نهادند.

و بعد از ايشان‌ شيخ‌ مُفيد رحمة‌ الله‌ عليه‌ يعني‌ شيخ‌ أبوجعفر از روي‌ غفلت‌ و حسن‌ ظنّ به‌ اين‌ دو فاضل‌ موافقت‌ ايشان‌ كرد و در كلام‌ و اصول‌ فقه‌ سلوك‌ طريقۀ مركّبۀ از طريقۀ عامّه‌ و أخباريّين‌ و اصوليّين‌ كرد. و از اين‌ جهت‌ علماي‌ إماميّه‌ منقسم‌ شدند به‌ أخباريّين‌ و اصوليّين‌ چنانچه‌ علاّمۀ حلّي‌ يعني‌ شيخ‌ جمال‌الدّين‌ مُطَهّر در بحث‌ خبر واحد از «نهايه‌» ذكر كرده‌ است‌؛ و در آخر «شرح‌ مواقف‌» و أوايل‌ كتاب‌ «ملل‌ و نحل‌» نيز تصريح‌ به‌ آن‌ شده‌ است‌.

چون‌ شيخ‌ مفيد استاد علم‌ الهدي‌ يعني‌ سيّد مرتضي‌ و استاد رئيس‌ الطّائفه‌ بود آن‌ طريقه‌ در ميان‌ أفاضل‌ إماميّه‌ شايع‌ شد تا نوبت‌ علاّمة‌ المشارق‌ و المغارب‌ علاّمۀ حِلّي‌ شد. و چون‌ تبحّر علاّمۀ حلّي‌ در علوم‌ از ابن‌ جنيد و ابن‌ أبي‌عقيل‌ و شيخ‌ مفيد بيشتر بود، ايشان‌ طريقۀ مركّبه‌ را در كتب‌ كلاميّه‌ و اصوليّه‌ بسط‌ و رواج‌ بيشتر دادند و در اجتهادات‌ فقهيّه‌، بنا بر آن‌ طريقۀ مركّبه‌ نهادند. چون‌ أحاديث‌ عامّه‌ از باب‌ خبر واحد خالي‌ از قرائن‌ نبود ايشان‌ تقسيم‌ أحاديث‌ كتب‌ خود به‌ أقسام‌ أربعۀ مشهور كرده‌ بودند؛ و علاّمۀ حلّي‌ رَحِمَهُ الله‌ از روي‌ غفلت‌ أحاديث‌ كتب‌ خود و كتب‌ طائفۀ محقّه‌ را به‌ أقسام‌ أربعه‌ تقسيم‌ كرد با آنكه‌ علم‌ الهدي‌ و رئيس‌ الطّائفه‌ و ثقة‌ الإسلام‌ و شيخنا الصّدوق‌ يعني‌ محمّد بن‌ بابويه‌ القُمّيّ و غيرهم‌ تصريح‌ كرده‌اند به‌ اينكه‌ إجماع‌ طائفۀ محقّه‌ بر صحّت‌ آن‌ شده‌.

و بعد از علاّمۀ حلّي‌ شيخ‌ شهيد أوّل‌ يعني‌ شيخ‌ محمّد مكّي‌ رعايت‌ طريقۀ او كرده‌ و بناي‌ تصانيف‌ خود بر آن‌ نهاده‌، و بعد از ايشان‌ سلطان‌ المدقّقين‌ شيخ‌ علي‌ رحمةُ اللهِ عليه‌ موافقت‌ ايشان‌ كرد. و العالم‌ الرّبّانيّ شهيد الثّاني‌ يعني‌ شيخ‌ زين‌ الدّين‌

جبل‌ العامليّ رَحِمَهُ اللهُ تعالي‌ نيز رعايت‌ آن‌ طريقه‌ كرد.

تا آنكه‌ نوبت‌ به‌ أعلم‌ علماء المتأخّرين‌ في‌ علم‌ الحديث‌ و علم‌ الرّجال‌ و أورعهم‌ استاد الكلّ في‌ الكلّ ميرزا محمّد استرابادي‌ -نوّر الله‌ مرقده‌ الشّريف‌- رسيد. پس‌ ايشان‌ بعد از آنكه‌ جميع‌ فنون‌ احاديث‌ را به‌ فقير تعليم‌ كردند و به‌ فقير اشاره‌ فرمودند كه‌: إحياي‌ طريقۀ اخباريّين‌ بكن‌، و شبهاتي‌ كه‌ معارضت‌ به‌ آن‌ طريقت‌ دارد دفع‌ آن‌ شبهات‌ بكن‌، و من‌ را اين‌ معني‌ در خاطر مي‌گذشت‌ ليكن‌ ربّ العزّه‌ تقدير كرده‌ بود كه‌ اين‌ معني‌ بر قلم‌ تو جاري‌ شود.

پس‌ فقير بعد از آنكه‌ جميع‌ علوم‌ متعارفه‌ را از أعظم‌ علماء فنون‌ اخذ كرده‌ بودم‌ چندين‌ سال‌ در مدينۀ منوّره‌ سر به‌ گريبان‌ فكر فرو مي‌بردم‌ و تضرّع‌ به‌ درگاه‌ ربّ العزّة‌ ميكردم‌ و توسّل‌ به‌ أرواح‌ مقدّس‌ أصحاب‌ عصمت‌ مي‌جستم‌ و مجدّداً رجوع‌ به‌ احاديث‌ و كتب‌ عامّه‌ يعني‌ مخالفان‌ اماميّه‌ و در كتب‌ خاصّه‌ يعني‌ اماميّه‌ ميكردم‌ از روي‌ كمال‌ تعمّق‌ و تأمّل‌، تا آنكه‌ به‌ توفيق‌ ربّ العزّة‌ و بركات‌ سيّدالمرسلين‌ و أئمّۀ طاهرين‌- صلوات‌ الله‌ و سلامه‌ عليه‌ و عليهم‌ أجمعين‌ - به‌ اشارت‌ لازم‌ الإطاعة‌ امتثال‌ نمودم‌ و به‌ تأليف‌ «فوائد مدنيّه‌» موفّق‌ شدم‌ و به‌ مطالعۀ شريف‌ ايشان‌ مشرّف‌ شد. پس‌ تحسين‌ آن‌ تأليف‌ كردند و ثناي‌ مولّفش‌ گفتند؛ .»

صاحب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» در اينجا مقداري‌ از شرح‌ نوّاب‌ أربعه‌ و وظائف‌ شيعيان‌ را در زمان‌ غيبت‌ بيان‌ ميكند و سپس‌ ميگويد: «بايد دانست‌ كه‌: حديث‌ نزد شيعۀ إماميّۀ اصوليّه‌ منقسم‌ به‌ چهار قسم‌ مي‌شود: صَحيح‌ و حَسَن‌ و موثّق‌ و ضعيف‌.

(تا اينكه‌ ميگويد:) در طريق‌ أخباريّين‌ نامه‌نگار آنچه‌ از أمينان‌ اين‌ راه‌ كه‌ يكي‌ از آنان‌ محمّد رضاي‌ قزويني‌ است‌ شنيده‌ مي‌نويسد. ايشان‌ را أخباريّين‌ بدان‌ نامند كه‌ مدار برخبر نهند و اجتهاد نكنند. مُلاّ محمّد أمين‌ بعد از تحصيل‌ علوم‌ عقلي‌ و نقلي‌ و شرعي‌ به‌ مكّۀ معظّمه‌ رفت‌ و آشكارا كرد كه‌: اجتهاد طريقۀ قدماي‌ شيعه‌ نيست‌. و آنچه‌ از عارفان‌ و امينان‌ أسرار او، نامه‌نگار شنيده‌ مي‌نگارد، و آن‌ كه‌ طالب‌ زيادتي‌ است‌ به‌ فوائد المَدَني‌ كه‌ گرد آوردۀ او است‌ بگرايد.

نقل سخن محمدامين استرآبادي درطريقه اخباريه

در اينجا مطالبي‌ را از ايشان‌ نقل‌ كرده‌ تا مي‌رساند به‌ اينجا كه‌ مي‌گويند: پس‌ طريق‌ سالم‌ آن‌ است‌ كه‌ حضرات‌ داشتند؛ و آن‌ طريق‌ أخباريّين‌ است‌؛ و ايشان‌ را أخباريّين‌ از آن‌ گويند كه‌ مدار اين‌ طائفه‌ بر خبر است‌ و عمل‌ به‌ حديث‌ كنند و اجتهاد نكنند.

ملاّ محمّد أمين‌ خطاب‌ به‌ گروه‌ مجتهدين‌ اجتهاد پيشۀ متأخّرين‌ ميكند كه‌: شما خود قائليد و مُقرّ كه‌ آئين‌ سَلَف‌ و طريق‌ قدما اجتهاد نبوده‌ و راه‌ سلف‌ و طريق‌ قديم‌ كه‌ در هنگام‌ محمّد و أئمّه‌ علیهم السلام بوده‌ راه‌ أخباريّين‌ است‌، پس‌ ما را همين‌ دليل‌ بسند است‌ كه‌ راه‌ ما طريق‌ مستمرّ است‌؛ امّا شما دليل‌ بر جواز اجتهاد بهم‌ رسانيد و به‌ ما نمائيد كه‌: به‌ فرمودۀ كدام‌ يكي‌ از أصحاب‌ عصمت‌ اين‌ طريق‌ پيش‌ گرفته‌ايد؟! چه‌ بعد از محمّد علیه السّلام پيغمبري‌ نيايد، و ديني‌ نيارد؛ همچنين‌ در كتاب‌ پيغمبر و أحاديث‌ نبوي‌ و أئمّه‌ وارد نشده‌ كه‌: تا فلان‌ هنگام‌ عمل‌ به‌ أخبار كنند و بعد از غيبتِ امام‌، اجتهاد پيشه‌ سازند.

پس‌ به‌ يقين‌ معلوم‌ شد كه‌: شما اصول‌ خود را با اصول‌ اهل‌ سنّت‌ و جماعت‌ آميخته‌ايد و مذهب‌ شما حكم‌ سكنگبين‌ گرفته‌ كه‌ نه‌ شهد است‌ و نه‌ سركه‌؛ و شما نه‌ از سنّيانيد و نه‌ شيعه‌! و وجه‌ اجتهاد پيشه‌ كردن‌ متأخّرين‌ آن‌ است‌ كه‌: چون‌ هنگام‌ تقيّۀ شديد شد رفتند و از كتب‌ مخالفين‌ تحصيل‌ علوم‌ كردند و آن‌ مطالب‌ در قلوب‌ شما جا گرفت‌، پس‌ آنچه‌ رسوا بود، از كتب‌ خود افكندند و بعضي‌ از آن‌ به آئين‌ خود آميختند.

در اينجا نيز ملاّ محمّد امين‌ مطلب‌ را تفصيل‌ ميدهد تا آنكه‌ ميگويد:

و بايد دانست‌ كه‌: مجتهد بايد به‌ ظنّ خود عمل‌ كند، و ظنّ شبهه‌ است‌؛ و شبهه‌ را شبهه‌ از آن‌ گويند كه‌ باطل‌ است‌ شبيه‌ به‌ حقّ. و طريق‌ أخباريّين‌ آن‌ است‌ كه‌: بي‌ لِمَ ولَا نُسَلِّم‌ أبلهانه‌ هر چه‌ از امام‌ شنوند دليل‌ قطعي‌ دانند. پس‌ عمل‌ به‌ راه‌ أخباريّين‌ طريق‌ قطعي‌ است‌ وقطعي‌ را به‌ ظنّي‌ چه‌ نسبت‌؟ و متأخّرين‌ شيعه‌ گفتند: مجتهد را رسد كه‌ به‌ ظنّ خود عمل‌ كند، و ديگران‌ را إطاعت‌ گمان‌ او كردن‌؛ و اين‌ طريق‌ قدما

نبوده‌ پس‌ عمل‌ به‌ اجتهاد سَهْو و خَطا باشد.» [5]

باري‌ به‌ طوري‌ كه‌ مرحوم‌ صاحب‌ «الذَّريعة‌» از او حكايت‌ كرده‌ است‌ او مدّعي‌ است‌ كه‌ چون‌ كتاب‌ او در عقائد و ملل‌ و نحل‌ است‌، لهذا از طريقۀ سيّد مرتضي‌ رازي‌ صاحب‌ كتاب‌ «تبصرة‌ العوام‌» ـ كه‌ تأييد مذهبي‌ و جانبداري‌ از آن‌ كرده‌ است‌ و اين‌ امر غلط‌ است‌ ـ عدول‌ نموده‌ و اين‌ كتاب‌ را تصنيف‌ نموده‌ است‌ تا از تأييد و جانبداري‌ گروهي‌ و آئيني‌ دور باشد و به‌ حق‌ متحقّق‌ باشد و از روي‌ تعصّب‌ كه‌ حقّ را پنهان‌ مي‌كند نبوده‌ باشد.

ليكن‌ همان‌ طور كه‌ گذشت‌ مرحوم‌ علاّمۀ طهراني‌؛ متذكّر شده‌اند كه‌ از گوشه‌ و كنار مطالب‌ مندرجۀ در اين‌ كتاب‌- به‌ طوري‌ كه‌ ما اينك‌ بعضي‌ از عبارات‌ و مطالب‌ او را نقل‌ كرديم‌- مي‌توان‌ استنباط‌ تشيّع‌ وي‌ را نمود.

بايد گفت‌: به‌ هر حال‌، او خود، چه‌ شيعه‌ باشد و چه‌ نباشد، و هر مذهب‌ و آئيني‌ كه‌ داشته‌ باشد، از آنجا كه‌ آشنائي‌ او با مذهب‌ شيعۀ اثناعشريّه‌، همانطور كه‌ خود نيز ذكر كرده‌ است‌، به‌ توسّط‌ بعضي‌ از أخباريّين‌ بوده‌ است‌، مطالبي‌ را كه‌ در معرّفي‌ شيعه‌ و بيان‌ عقائد و نظريّات‌ شيعيان‌ نقل‌ نموده‌ است‌ و مِنجمله‌ سورۀ مجعوله‌اي‌ كه‌ به‌ عنوان‌ سورۀ ساقطه‌ آورده‌ است‌، بر طبق‌ مشرب‌ أخباريّون‌ و در جانبداري‌ از مذهب‌ آنان‌ ميباشد.

از جمله‌ آنكه‌ در ذكر مذهب‌ اثناعشريّه‌، عمدتاً و به‌ تفصيل‌ به‌ معرّفي‌ طريق‌ أخباريّين‌ و بيان‌ نظرات‌ آنها پرداخته‌ و مروّج‌ اين‌ طريقه‌ در عصر خود: ملاّ محمّد أمين‌ استرابادي‌ را نام‌ برده‌ و مفصّلاً مطالبي‌ را از او در نقد و طعن‌ اصوليّين‌ نقل‌ مي‌نمايد؛ ولي‌ در معرّفي‌ طريقۀ اصوليّون‌ و بيان‌ جوابهاي‌ آنها از إشكالات‌ أخباريّون‌ هيچ‌ نياورده‌ و نامي‌ از مروّج‌ مذهب‌ آنها در آن‌ عصر نبرده‌ است‌.

از اساطين‌ شيعۀ اصوليّين‌ در آن‌ عصر همچون‌ ميرداماد و شيخ‌ بهائي‌ و مجلسي‌ أوّل‌ و محقّق‌ كركي‌: عليّ بن‌ حسين‌ بن‌ عبدالعالي‌ صاحب‌ كتاب‌ «جامع‌ المقاصد» و أمثال‌ اين‌

أعلام‌ و أساطين‌ نام‌ نبرده‌ است‌. آيا نصرت‌ و جانبداري‌ از اين‌ بيشتر متصوَّر است‌؟!

تمام‌ إشكالاتي‌ كه‌ در اين‌ سطور مذكوره‌ از قول‌ أخباريّون‌ به‌ اصوليّون‌ حكايت‌ نموده‌ است‌ آنها جواب‌ متين‌ و رشيق‌ داده‌اند و إثبات‌ صحّت‌ و درستي‌ مذهب‌ خودشان‌ را نموده‌اند كه‌ مذهب‌ اهل‌ البيت‌ همان‌ مذهب‌ اصوليّون‌ مي‌باشد كه‌ عقل‌ را داراي‌ ارزش‌ و قيمت‌ ميدانند؛ أمّا أخباريّون‌ عقل‌ را اسقاط‌ مي‌كنند، و به‌ تعبّد به‌ خبري‌ بدون‌ ملاحظۀ سند و صحّت‌ آن‌ دل‌ ميدهند. اين‌ در حقيقت‌ غير از نَعَم‌ و نُسَلِّمِ أبلهانه‌ چيزي‌ مي‌تواند بوده‌ باشد؟!

أخباريّون‌ نظر به‌ متن‌ خبر نمي‌كنند؛ با علم‌ متناقض‌ باشد، با واقع‌ متضادّ باشد، با حكم‌ عقلي‌ تباين‌ داشته‌ باشد؛ أبداً به‌ اين‌ جهات‌ نظر نمي‌افكنند، فقط‌ نظر به‌ سند حديث‌ را آنهم‌ اگر فقط‌ در اصول‌ أربعه‌ باشد كافي‌ ميدانند. و اين‌ طريق‌ را اصوليّون‌ باطل‌ كرده‌اند و پنبۀ آن‌ را زده‌اند و جسدش‌ را سوخته‌، خاكسترش‌ را به‌ باد داده‌اند.

آنها مي‌گويند: بسياري‌ از اوقات‌، ما صحّت‌ سَنَد را از صحّت‌ متن‌ مي‌شناسيم‌. دين‌ اسلام‌ و قرآن‌ كه‌ براساس‌ علم‌ و حقّ و أصالت‌ است‌ حكم‌ به‌ باطل‌ ولو تعبّداً نمي‌كند، و رسول‌ أوّل‌ أوّل‌ عقل‌ عالم‌ بود، و أئمّه‌ و پيشوايان‌ تشيّع‌ أوّلين‌ و عالي‌ترين‌ عقلاي‌ عالم‌ بودند. در اين‌ صورت‌ تعبّد كوركورانه‌ و علي‌ العمياء در شريعت‌ نيست‌؛ آنچه‌ هست‌ نور است‌، و حقّ و اصالت‌ و واقع‌. ما به‌ أخباري‌ كه‌ متواتر يا مستفيض‌ يا محفوف‌ به‌ قرائن‌ قطعيّه‌ باشد عمل‌ مي‌كنيم‌. أخبار آحادي‌ كه‌ حجّيّت‌ آنها بالقطع‌ و اليقين‌ ثابت‌ باشد عمل‌ مي‌نمائيم‌، نه‌ به‌ هر خبري‌ كه‌ مقطوع‌ و يا مرسل‌ در فلان‌ كتاب‌ ثبت‌ شده‌ باشد، با وجود كثرت‌ أخبار مجعولۀ موضوعۀ مدسوسه‌ كه‌ در همين‌ كتب‌ توزيع‌ شده‌ است‌.

مجتهد به‌ ظنّ عمل‌ نمي‌كند مگر آنكه‌ در راه‌ وصول‌ به‌ حقّ به‌ يقين‌ منتهي‌ شود. ظَنّيَةُ الطّريقِ لا يُنافي‌ قَطْعيّةَ الْحُكْم‌ راجع‌ به‌ اين‌ مهمّ است‌.

بالاخره‌ ما اينك‌ درصدد آن‌ نيستيم‌ كه‌ در اينجا يكايك‌ از خطاهاي‌ أخباريّون‌ را بشماريم‌. آقا محمّد باقر بهبهاني‌، و جملۀ تلامذه‌اش‌، و تلامذۀ تلامذه‌اش‌ از جمله‌

أفضل‌ المحقّقين‌ شيخ‌ مرتضي‌ أنصاري‌ در كتاب‌ «رسائل‌» خود در يكايك‌ از مسائل‌ مختلفٌ فيها ميان‌ اصوليّون‌ و أخباريّون‌ وارد شده‌ و بحث‌ عميق‌ فرموده‌اند؛ و بحمد الله‌ و المنّة‌ بازار أخباريگري‌ امروز رونقي‌ ندارد.

اگر اين‌ أعلام‌ نبودند أخباريّون‌ با همين‌ عبارات‌ دلفريب‌ و عوامگير: «متابعت‌ از عقل‌ موافقت‌ عامّه‌ است‌. موافقت‌ أهل‌ البيت‌ تسليم‌ شدن‌ بدون‌ چون‌ و چرا در برابر أوامر آنهاست‌. آيا به‌ عقل‌ رجوع‌ كردن‌ طريقۀ عامّه‌ نمي‌باشد؟ كُلُّ ما لَمْ يَخْرُجْ مِنْ هذَا البَيْتِ فَهُوَ باطلٌ» و امثال‌ اينها چنان‌ پيشرفت‌ كرده‌ بودند كه‌ عالم‌ اسلام‌ را به‌ جهل‌ و كوري‌ و نابينائي‌ كشانده‌ بودند، و با مخالفت‌ با حكمت‌ و عرفان‌ و به‌ طور كلّي‌ جميع‌ علوم‌ عقليّه‌ شبحي‌ تاريك‌ و مبهم‌ براي‌ آينده‌ ترسيم‌ نموده‌ بودند.

از زمان‌ همين‌ آقا ملاّ محمّد امين‌ استرابادي‌ گسترش‌ اين‌ رويّه‌ شد تا اينكه‌ آثار او را در شيخ‌ أحمد أحسائي‌ و تابعينش‌ ديديم‌ و علوم‌ و معارف‌ آنها را كه‌ در حقيقت‌ بايد سدّ علوم‌ و معارف‌ نام‌ نهاد مشاهده‌ نموديم‌؛ تا شيخ‌ مجدِّد و محيي‌ مذهب‌، وحيد بهبهاني‌: آقا محمّد باقر قيام‌ فرمود و با مكتب‌ متقن‌ و اُصولي‌ و راستين‌ خود أساسشان‌ را برانداخت‌ و بنيادشان‌ را منهدم‌ نمود، و معلوم‌ شد كه‌: شيخ‌ مفيد و شيخ‌ طوسي‌ و علم‌ الهدي‌ سيّد مرتضي‌ و علاّمۀ حلّي‌ها از روي‌ غفلت‌ به‌ اصول‌ نگرويده‌اند، بلكه‌ با ديدۀ بصيرت‌ و كنجكاوانه‌ بدان‌ نگريسته‌اند.

باري‌ منظور ما از اين‌ گفتار آن‌ بود كه‌ بدانيم‌: مولّف‌ كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» با آنكه‌ مجهول‌ الهويّه‌ است‌ و هنوز يقيناً نمي‌توان‌ حكم‌ به‌ شخص‌ معيّني‌ نمود، معذلك‌ كلام‌ او در ذكر مذهب‌ اثنا عشريّه‌، كلام‌ يك‌ أخباري‌ مذهب‌ صرف‌ است‌ و سورۀ مجعوله‌ و موضوعۀ «ولايت‌» را كه‌ به‌ عنوان‌ سورۀ ساقطه‌ از قرآن‌ به‌ عنوان‌ معرّفي‌ شيعه‌ در كتابش‌ آورده‌ است‌، هر كس‌ به‌ آن‌ نظر كند، با اندك‌ تأمّلي‌ مي‌فهمد كه‌ مجعول‌ و دروغ‌ است‌. قرآن‌ حكيم‌ و عزيز و فرقان‌ مجيد معجز كجا و اين‌ سورۀ مبتذل‌ كه‌ به‌ گفتار آشتياني‌: هر كس‌ به‌ لغت‌ عرب‌ آشنا باشد مي‌تواند مثل‌ اين‌ سوره‌ را بسازد، كجا؟!

به‌ طور قطع‌ و يقين‌ اين‌ سوره‌ ساخته‌ و پرداختۀ برخي‌ از همين‌ أخباريّين‌ است‌ كه‌ كاسۀ از آش‌ داغ‌‌تر شده‌ و براي‌ حمايت‌ مولانا أميرالمومنين‌ علیه السّلام و بيان‌ مثالب‌ خصمانش‌ دلسوزي‌ نموده‌ و اين‌ را ساخته‌ و بافته‌ و به‌ كلام‌ إلهي‌- عياذاً بِالله‌- نسبت‌ داده‌اند.

و لهذا در كلام‌ آشتياني‌ ديديم‌ كه‌ در غير كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» يافت‌ نشده‌ است‌ و ابن‌ شهر آشوب‌ اشاره‌اي‌ به‌ سوره‌اي‌ ساقطه‌ به‌ نام‌ ولايت‌ فرموده‌ است‌.

و نظير آراء كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» آراء كتاب‌ «فَصْل‌ الخطاب‌ في‌ تحريفِ كتابِ ربِّ الارباب‌» است‌.

محدّث‌ نوري‌ صاحب‌ كتاب‌ «مستدرك‌ الوسائل‌» كه‌ از جملۀ كتب‌ نافعه‌ مي‌باشد بالاخصّ در خاتمۀ آن‌ كه‌ حقّاً مباحث‌ بكر و تازه‌اي‌ إرائه‌ داده‌ است‌ ـ گرچه‌ در بسياري‌ از موارد آن‌ جاي‌ إشكال‌ باقي‌ است‌ ـ كتابي‌ در تحريف‌ كتاب‌ إلهي‌ نگاشته‌، و تحريف‌ آن‌ را نه‌ از جهت‌ تغيير و زياده‌ بلكه‌ فقط‌ از جهت‌ نقيصه‌ خواسته‌ است‌ به‌ اثبات‌ برساند.

حقير اوقات‌ اقامت‌ و تحصيل‌ در نجف‌ أشرف‌ اين‌ كتاب‌ را از حضرت‌ استادمان‌ در بحث‌ حديث‌ و رجال‌ و درايه‌: علاّ مه‌ حاج‌ شيخ‌ آقا بزرگ‌ طهراني‌ قدس سرّه به‌ عنوان‌ أمانت‌ گرفتم‌ و از ابتدا تا انتهايش‌ را مطالعه‌ نمودم‌ به‌ ضميمۀ جزوۀ إلحاقي‌ ايشان‌ با خطّ شريف‌ خود در ابتدايش‌ كه‌ به‌ نام‌ «ردّ كشف‌ الارتياب‌» مرحوم‌ نوري‌ قدس سرّه نوشته‌ بود، و مرحوم‌ علاّمۀ طهراني‌ فرمودند: استاد ما حاجي‌ نوري‌ قدس سرّه فرموده‌ است‌: من‌ راضي‌ نيستم‌ كسي‌ «فصل‌ الخطاب‌» مرا بدون‌ اين‌ نوشته‌ مطالعه‌ كند.

و علي‌ كلّ تقديرٍ مرحوم‌ محدّث‌ نوري‌ در اين‌ كتاب‌ با شش‌ دليل‌ مي‌خواهد إثبات‌ خصوص‌ نقيصه‌ را در كتاب‌ الله‌ المنزل‌ بنمايد؛ به‌ خلاف‌ زيادتي‌ و تغيير را كه‌ ولو در كلمۀ واحده‌ باشد از آن‌ دفع‌ مي‌كند. كتاب‌ قطوري‌ است‌ از مجموعۀ روايات‌ عامّه‌ و خاصّه‌ در اين‌ مقام‌.

در اين‌ كتاب‌ آنچه‌ توانسته‌ است‌ از جمع‌ آوري‌ روايات‌ دريغ‌ ننموده‌ است‌. و

حقير در وقت‌ مراجعت‌ از نجف‌ أشرف‌ چون‌ شرح‌ خصوصيّات‌ كتاب‌ و مطالعه‌ام‌ را براي‌ حضرت‌ استاد آية‌الله‌ علاّمۀ طباطبائي‌ قدس سرّه شرح‌ دادم‌ و از كثرت‌ روايات‌ وارده‌ در آن‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آمد، فرمودند: كُلَّما كَثُرَتْ فِيهِ الرِّواياتُ ازْدادَ بُعْداً عَنِ الْواقِعِ. اين‌ روايات‌ كثيره‌ را بايد تأويل‌ نمود؛ و اگر قابل‌ تأويل‌ نباشد همگي‌ مردودند، بدون‌ هيچ‌ تأمّل‌. در آن‌ وقت‌ فقط‌ جلد أوّل‌ تا سوّم‌ تفسير «الميزان‌» طبع‌ شده‌ بود، و وعده‌ فرمودند: در محلّ مناسب‌ در آينده‌ از بحث‌ عدم‌ تحريف‌ قرآن‌ گرچه‌ نقيصه‌ باشد بحث‌ وافي‌ فرمايند. و أخيراً در همين‌ اوراق‌ ملاحظه‌ شد كه‌ با چه‌ منطق‌ قوي‌ أدّلۀ قائلين‌ به‌ آن‌ را ردّ كرده‌اند و إثبات‌ نموده‌اند كه‌: اين‌ قرآنِ در دست‌ ما همان‌ كتاب‌ الله‌ المنزل‌ من‌ السّماء مي‌باشد بدون‌ اندك‌ تغييري‌.

نظير اين‌ مطلب‌ را روزي‌ به‌ محضر أقدسشان‌ عرض‌ كردم‌: محدّث‌ شوشتري‌ شيخ‌ محمّد تقي‌ صاحب‌ دورۀ كتاب‌ «قاموس‌ الرّجال‌» كتابي‌ نوشته‌اند در إثبات‌ سَهو و خَطا از إمامان‌ علیهم السلام .

بدون‌ درنگ‌ فرمودند: اين‌ نوع‌ كتب‌ ارزش‌ علمي‌ ندارند، إمام‌ خطا نمي‌كند.

عرض‌ كردم‌: در اين‌ كتاب‌ أخباري‌ را جمع‌ كرده‌ است‌ كه‌ بعضي‌ از آنها داراي‌ سند صحيح‌ مي‌باشند.

فرمودند: هر چه‌ مي‌خواهد باشد، مردود است‌. إمام‌ خطا نمي‌كند.

مرحوم‌ نوري‌ همچون‌ مولّف‌ كتاب‌ «الاخبار الدَّخيلة‌» مذاق‌ أخباري‌ مذهب‌ داشته‌ و از عبارات‌ و مطالبشان‌ در ردّ كلام‌ معقول‌ و حكمت‌ و عرفان‌ بِأَيِّ وَجْهٍ كان‌ دريغ‌ نمي‌نمايند، و در همان‌ چاهي‌ سقوط‌ مي‌كنند كه‌ صاحب‌ كتاب‌ «دبستان‌ مذاهب‌» سقوط‌ نمود، و وارد مي‌شوند دربحث‌ و تنقيح‌ و جَرح‌ و تعديل‌ اموري‌ كه‌ شأن‌ علمي‌ آنها نيست‌. فلهذا ملاحظه‌ مي‌شود كه‌ اين‌ گونه‌ أفراد أخباري‌ مسلك‌ كه‌ بناي‌ اجتهاد و تحقيقاتشان‌ و آرائشان‌ بر تعبّد به‌ ظواهر أخبار است‌ بدون‌ تعمّق‌ در معني‌، براي‌ إسلام‌ و مطالعه‌ كنندۀ آثار آنها، چقدر زيانبار اند. مرحوم‌ نوري‌ در كتاب‌ خود كه‌ در أحوالات‌ سلمان‌ فارسي‌ نوشته‌ است‌، إثبات‌ أفضليّت‌ وي‌ را بر

حضرت‌ أباالفضل‌ العَبّاس‌ علیه السّلام نموده‌ است‌.

ما اينك‌ درصدد بيان‌ اين‌ مسائل‌ نيستيم‌، و وقت‌ و مجال‌ نيز إجازه‌ نمي‌دهد در تنقيد آراء بعضي‌ بپردازيم‌؛ ولي‌ همين‌ قدر مي‌خواهم‌ عرض‌ كنم‌: صاحب‌ «فصل‌الخطاب‌» كتاب‌ مضرّ و بدون‌ ارزش‌ علمي‌ و مخالف‌ با آراء اساطين‌ مذهب‌ مثل‌ شيخ‌ صدوق‌ و سيّدمرتضي‌ و شيخ‌ الطّائفة‌ الحقّة‌ المحقّة‌ و أمثالهم‌، صاحب‌ همان‌ كتاب‌ أحوال‌ سلمان‌ فارسي‌ است‌ كه‌ در آنجا به‌ إثبات‌ افضليّتش‌ بر قمر بني‌هاشم‌ قلمفرسائي‌ نموده‌ است‌.

آخر كسي‌ نبود كه‌ بدين‌ مردمان‌ بدون‌ تعمّق‌ بگويد: چه‌ كسي‌ شما را در موقف‌ إخلاص‌ و خلوص‌ و ولايت‌ و شرف‌ و امامت‌، و جَرح‌ و تعديل‌، و بهشت‌ و جهنّم‌ نشانده‌ است‌ تا وظيفۀ خود بدانيد كه‌ مقام‌ قمربني‌هاشم‌ را كه‌ هزاران‌ نفر مثل‌ سلمان‌ بايد كفشداري‌ و خاكروبي‌ صحن‌ و درگاه‌ او را بنمايند، از مقام‌ سلمان‌ پائين‌تر بدانيد؟! «فَصْل‌الخطاب‌» كتابي‌ است‌ از نقطه‌ نظر علماي‌ شيعه‌ بدون‌ اعتبار؛ و نظريّات‌ شخص‌ منحرف‌ از طريق‌ است‌ كه‌ پس‌ از وي‌ چه‌ اعتراضاتي‌ از دنياي‌ اسلام‌ و تشيّع‌ به‌ او شد واو در جواب‌ فرومانده‌ بود.

روزي‌ كه‌ حقير اين‌ كتاب‌ را در نجف‌ أشرف‌ مطالعه‌ مي‌كردم‌، يكي‌ از محقّقين‌ از علما و آيات[6] ‌آن‌ زمان‌ كه‌ به‌ ديدن‌ من‌ در منزل‌ آمد گفت‌: اين‌ چه‌ كتابي‌ است‌ كه‌ مطالعه‌ مي‌كني‌؟!

عرض‌ كردم‌: «فَصْل‌الخطاب‌» مرحوم‌ محدّث‌ نوري‌.

گفت‌: اين‌ را كنار بگذاريد؛ وقت‌ خود را به‌ اين‌ مطالب‌ تلف‌ نكنيد! چون‌ مرحوم‌ نوري‌ اين‌ كتاب‌ را نوشت‌ شيخ‌ الإسلام‌ مصر براي‌ مرحوم‌ مجدّد آية‌ الله‌ بزرگ‌ شيرازي‌ قدس سرّه نوشت‌: دست‌ اين‌ مرد را ببريد، انگشتهاي‌ وي‌ را قطع‌ كنيد!

عرض‌ كردم‌: بالاخره‌ علم‌ و اطّلاع‌ بر مضامين‌ اين‌ كتب‌ براي‌ شخص‌ محصّل‌ كه‌ درصدد اجتهاد مي‌باشد لازم‌ است‌ و امروز پنجشنبه‌ است‌ و روز تعطيل‌ است‌؛ و من‌ أبداً اوقات‌ تحصيلي‌ خود را همانطور كه‌ خود مي‌دانيد صرف‌ غير علوم‌ متعارفه‌ در حوزه‌ نمي‌كنم‌.

گفت‌: آري‌! در اين‌ صورت‌ عيب‌ ندارد.

حضرت‌ استاد آقا شيخ‌ آقا بزرگ‌ قدس سرّه مردي‌ عظيم‌ التّقوي‌، أخلاقي‌، مُهَذَّب‌ و داراي‌ حسن‌ خلق‌ و بشاشت‌ وجه‌، و كريم‌ النّفس‌ بود، و أبداً راضي‌ نبود به‌ مقام‌ استادشان‌ مرحوم‌ محدّث‌ حاجي‌ ميرزا حسين‌ نوري‌ فرزند مرحوم‌ آقا شيخ‌ محمّد تقي‌ نوري‌ صاحب‌ «فصل‌ الخطاب‌» جسارتي‌ شود، و با كمال‌ تواضع‌ و اخلاق‌ از او اينطور دفاع‌ مي‌نمودند كه‌: حملاتي‌ كه‌ بر او مي‌شود راجع‌ به‌ همه‌ گونه‌ تحريف‌ است‌، ولي‌ ساحت‌ او از اين‌ تهمت‌ بري‌ است‌؛ چرا كه‌ فقط‌ در «فصل‌الخطاب‌» از نقيصۀ آن‌ سخن‌ به‌ ميان‌ آورده‌ است‌ و از تحريفات‌ دگر همچون‌ تغيير و تبديل‌ و زيادتي‌، جدّاً دفاع‌ نموده‌ است‌ و قرآن‌ را إجماعاً منزّه‌ از اين‌ گونه‌ تغييرات‌ مي‌داند.

ايشان‌ دربارۀ اين‌ كتاب‌ در «الذَّريعة‌» خود فرموده‌اند:

الفَصْل‌ الخطاب‌ في‌ تحريف‌ الكتاب‌ لشيخنا الحاجّ ميرزا حسين‌ النوري‌ الطبرستاني‌ ابن‌ المولي‌ محمّد تقي‌ بن‌ الميرزا علي‌ محمّد النّوري‌ كه‌ در يالو از قراي‌ نور طبرستان‌ در سنۀ 1254 متولّد شدند، و در سنۀ 1320 شب‌ چهارشنبه‌ 27 ماه‌ جمادي‌ الاُخري‌ فوت‌ مي‌كنند، و همان‌ روز در ايوان‌ سوم‌ از طرف‌ راستِ كسي‌ كه‌ از باب‌ قبله‌ داخل‌ صحن‌ مرتضوي‌ مي‌شود، دفن‌ مي‌گردند.

در اين‌ كتاب‌، إثبات‌ عدم‌ تحريف‌ را به‌ زيادتي‌ و تغيير و تبديل‌ و غيرها از آنچه‌ تحقّق‌ پيدا نموده‌ و واقع‌ شده‌ است‌ در غير قرآن‌، گر چه‌ به‌ كلمۀ واحده‌اي‌ بوده‌ باشد كه‌ ما جايش‌ را ندانيم‌ نموده‌ است‌.

و در خصوص‌ غير آيات‌ أحكام‌ اختيار كرده‌ است‌ كه‌: از جمع‌ كنندگان‌ قرآن‌، تنقيص‌ حاصل‌ شده‌ است‌ به‌ طوري‌ كه‌ ما عين‌ آن‌ را نمي‌دانيم‌؛ امّا نزد أهلش‌

مشخّص‌ و موجود مي‌باشد. بلكه‌ از أخباري‌ كه‌ آنها را در كتاب‌ مفصّلاً ذكر كرده‌ است‌ علم‌ إجمالي‌ به‌ ثبوت‌ نقص‌ فقط‌، حاصل‌ است‌.

شيخ‌ مَحْمود طهراني‌ مشهور به‌ مُعَرَّب‌ ردّي‌ بر وي‌ نگاشت‌ و نامش‌ را «كَشْف‌الارتياب‌ عن‌ تحريف‌ الكتاب‌» نهاد. چون‌ اين‌ مطلب‌ به‌ شيخ‌ نوري‌ رسيد، رساله‌اي‌ فارسي‌ جداگانه‌ در جواب‌ از شبهات‌ «كشف‌الارتياب‌» همان‌ طور كه‌ در ج‌ 10، ص‌ 220 گذشت‌ نوشت‌. و اين‌ بعد از طبع‌ «فصل‌ الخطاب‌» و نشر آن‌ بود.

و شيخنا عادتش‌ اين‌ بود كه‌ مي‌گفت‌: راضي‌ نيستم‌ از كسي‌ كه‌ «فصل‌ الخطاب‌» را مطالعه‌ كند و نظر در اين‌ رساله‌ را واگذارد.

شيخنا در أوّل‌ رسالۀ جوابيّه‌ گفته‌ است‌: اعتراض‌ براساس‌ مغالطه‌ در لفظ‌ تحريف‌ است‌؛ چرا كه‌ مراد من‌ از تحريف‌، تغيير و تبديل‌ نيست‌، بلكه‌ خصوص‌ إسقاط‌ بعض‌ از آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ نازل‌ شده‌ است‌ و نزد أهلش‌ محفوظ‌ مي‌باشد.

و علاوه‌ مراد من‌ هم‌ از كتاب‌، قرآن‌ موجود ميان‌ دَفَّتَيْن‌ نيست‌؛ به‌ علّت‌ آنكه‌ آن‌ قرآن‌ بر آن‌ حالتي‌ كه‌ بين‌الدّفتين‌ در عصر عثمان‌ بود، اينك‌ هنوز باقي‌ است‌؛ نه‌ زيادي‌ بر آن‌ عارض‌ شده‌ است‌ نه‌ نقصان‌. بلكه‌ مراد من‌ كتاب‌ إلهي‌ نازل‌ شده‌ است‌.

و من‌ خودم‌ از او شفاهاً شنيدم‌ كه‌ مي‌گفت‌: من‌ در اين‌ كتاب‌ ثابت‌ نموده‌ام‌ كه‌: آنچه‌ فعلاً در ميان‌ دفّتين‌ موجود است‌، دست‌ نخورده‌ همان‌ است‌ كه‌ در عصر عثمان‌ بوده‌ است‌؛ أبداً تغييري‌ و تبديلي‌ همان‌ طور كه‌ در ساير كتب‌ سماويّه‌ حاصل‌ شده‌ است‌ در آن‌ رخ‌ نداده‌ است‌. بنابراين‌ سزاوار است‌ به‌ آنكه‌ ناميده‌ شود: «فصل‌ الخطاب‌ في‌ عدم‌ تحريف‌ الكتاب‌». و عليهذا ناميدن‌ آن‌ به‌ اين‌ نامي‌ كه‌ مردم‌ آن‌ را بر خلاف‌ منظور و مراد من‌ حمل‌ مي‌كنند، اشتباهي‌ است‌ در نامگذاري‌. وليكن‌ من‌ در اين‌ كتاب‌ نياورده‌ام‌ آنچه‌ را كه‌ آن‌ را بر او حمل‌ مي‌نمايند. بلكه‌ مراد من‌، إسقاط‌ بعض‌ وحي‌ مُنْزَل‌ الهي‌ است‌؛ و اگر مي‌خواهي‌ تو نام‌ آن‌ را بگذار: «الْقَوْلُ الفَاصِلُ فِي‌ إسْقَاطِ بَعْضِ الْوَحْيِ النَّازِلِ» ...

و رسالۀ جوابيّه‌ آن‌ در حرف‌ راء به‌ عنوان‌ «الرَّدُّ علي‌ كشف‌ الارتياب‌» گذشت‌.

و حاج‌ مولي‌ باقر واعظ‌ كجوري‌ طهراني‌ با كتابش‌ به‌ عنوان‌ «هِداية‌ المرتاب‌ في‌ تحريف‌ الكتاب‌» آن‌ را تأييد نموده‌ است‌. و كتاب‌ «كشف‌ الحجاب‌ والنِّقاب‌ عن‌ وجه‌ تحريف‌ الكتاب‌» تأليف‌ شيخ‌ محمّد بن‌ سليمان‌ بن‌ زوير سليماني‌ خَطِّي‌ بَحْراني‌ شاگرد مولي‌ ابي‌ الحسن‌ الشريف‌ العاملي‌ خواهد آمد.

و شيخ‌ هادي‌ طهراني‌ محصّل‌ آنچه‌ را كه‌ در «فصل‌الخطاب‌» آمده‌ است‌ در كتاب‌ خود به‌ نام‌ «مَحَجَّة‌ العلماء» مطبوع‌ در سنۀ 1318 آورده‌ است‌؛ و اگر چه‌ أخيراً به‌ جهت‌ دفع‌ آنچه‌ كه‌ ظواهر كلمات‌ و عنوانات‌ موهم‌ آن‌ است‌، از آن‌ برگشته‌ است‌. [7]

و درباره‌ هويّت‌ كتاب‌ ردّ بر «فصل‌ الخطاب‌» گويد:

«كَشْفُ الارتياب‌ في‌ عدم‌ تحريف‌ الكتاب‌» تأليف‌ فقيه‌ شيخ‌ محمودبن‌أبي‌القاسم‌ شهير به‌ معرّب‌ طهراني‌ متوفّي‌ در اوائل‌ عشر دوّم‌ بعد از سنۀ 1300 اين‌ كتاب‌ را بر ردّ «فصل‌ الخطاب‌» شيخناالنّوري‌ نوشته‌ است‌. و چون‌ به‌ دست‌ شيخ‌ نوري‌ رسيد رساله‌اي‌ عليحده‌ در جواب‌ شبهات‌ او نوشت‌ و پيوسته‌ توصيه‌ مي‌نمود كه‌: هر كس‌ نسخه‌اي‌ از «فصل‌ الخطاب‌» نزد اوست‌ بايد اين‌ رساله‌ را بدان‌ ضميمه‌ نمايد به‌ جهت‌ آنكه‌ اين‌ رساله‌ به‌ منزلۀ متمّمات‌ آن‌ است‌...

اين‌ كتاب‌ را بر مقدّمه‌ و سه‌ مقاله‌ و خاتمه‌اي‌ ترتيب‌ داده‌ است‌. و أوَّل‌ اشكال‌ او اين‌ است‌ كه‌: چون‌ ثابت‌ بشود تحريف‌ قرآن‌، يهود مي‌گويند: فرق‌ ميان‌ كتاب‌ ما و كتاب‌ شما در عدم‌ اعتبار نيست‌. او در رسالۀ جوابيّه‌ جواب‌ مي‌دهد كه‌: اين‌ مغالطۀ لفظيّه‌ مي‌باشد؛ چون‌ مراد از تحريف‌ واقع‌ در كتاب‌ غير از آن‌ چيزي‌ است‌ كه‌ لفظ‌ بر آن‌ حمل‌ مي‌شود از تغيير و تنقيص‌ و تبديلي‌ كه‌ جميع‌ آنها در كتب‌ يهود و غيرهم‌ تحقّق‌ يافته‌ است‌؛ بلكه‌ مراد از تحريفِ كتاب‌ خصوص‌ تنقيص‌ است‌ فقط‌، و در غير احكام‌ فقط‌. و امّا زيادي‌ در آن‌، اجماع‌ مُحَصَّل‌ از جميع‌ فرق‌ مسلمين‌ و اتّفاق‌ عام‌ كلمۀ ايشان‌ بر آن‌ واقع‌ است‌ كه‌: در قرآن‌ گرچه‌ به‌ مقدار كوتاهترين‌ آيه‌اي‌، و يا كلمۀ

واحده‌اي‌ در جميع‌ قرآن‌ كه‌ ما محلّ آن‌ را ندانيم‌ بوده‌ باشد زياد نگرديده‌ است‌. [8]

و دربارۀ هويّت‌ رسالۀ ردّ بر كشف‌ الارتياب‌ گويد: آن‌ را شيخنا النّوري‌ تأليف‌ كرد و آن‌ رساله‌ فارسي‌ است‌ كه‌ طبع‌ نشده‌ است‌...

در اينجا مفصّلاً جواب‌ نوري‌ را از اينكه‌ ايراد مغالطۀ لفظيّه‌ است‌ به‌ عين‌ آنچه‌ ما از وي‌ در معرّفي‌ «فصل‌ الخطاب‌» و در معرّفي‌ «كشف‌ الارتياب‌» ذكر نموديم‌ آورده‌ است‌، و در پايان‌ آن‌ گويد: لانّه‌ يثبت‌ فيه‌ من‌ أوَّله‌ إلي‌ آخره‌ عدمَ وقوع‌ التَّحريفِ بهذا المعني‌ فيه‌ أبداً. [9] (يعني‌ زيادتي‌ و تغيير و تبديل‌.)

و دربارۀ هويّت‌ كتاب‌ «مَحَجَّةَ العلماء» كه‌ أخبار «فصل‌ الخطاب‌» را در آن‌ آورده‌ است‌، و سپس‌ از آنها برگشته‌ است‌ گويد: در اصول‌ فقه‌ است‌ در دو مجلّد... تأليف‌ شيخ‌ هادي‌ بن‌ مولي‌ محمّد أمين‌ طهراني‌ نجفي‌ متوفّي‌ در 10 شوّال‌ سنۀ 1321... و آن‌ كتاب‌ در طهران‌ در سنۀ 1318 طبع‌ سنگي‌ شده‌ است‌. [10]

معلوم‌ است‌ كه‌: جواب‌ مرحوم‌ محدّث‌ نوري‌ از اينكه‌: اشكال‌ مبتني‌ بر مغالطۀ لفظيّه‌ است‌، تمام‌ نيست‌. زيرا گرچه‌ از ناحيۀ تغيير و تبديل‌ و زيادتي‌ بحث‌ از تحريف‌، نفي‌ آن‌ را إفاده‌ داده‌ است‌؛ امّا از ناحيۀ نقيصه‌ اين‌ كتاب‌ متحمّل‌ آن‌ است‌، و آن‌ مستلزم‌ اشكال‌ مي‌باشد.

و امّا اينكه‌ إفاده‌ نموده‌اند كه‌: مراد از تحريف‌ كتاب‌ ربّ الارباب‌ همان‌ كتابي‌ است‌ كه‌ جبرائيل‌ بر پيغمبر نازل‌ كرده‌ است‌ نه‌ اين‌ قرآن‌ فعلي‌ معمولي‌ كه‌ در دست‌ ماست‌ و يقيناً اين‌ همان‌ كتاب‌ جمع‌ شده‌ به‌ دست‌ عثمان‌ است‌؛ أيضاً گفتاري‌ است‌ بدون‌ فايده‌. كسي‌ اشكال‌ در اين‌ قرآن‌ فعلي‌ و تحريف‌ آن‌ از زمان‌ عثمان‌ تا به‌ حال‌ نكرده‌ است‌. اشكال‌ در تحريف‌ قرآن‌ مُنْزَل‌ از آسمان‌ به‌ پيامبر است‌ كه‌ آيا همان‌ آيات‌ و سور بدون‌ كم‌ و زياد و تغيير و تبديلي‌ گرد آمده‌ است‌ و به‌ صورت‌ قرآن‌ فعلي‌

در آمده‌ است‌؟ يا در زمان‌ خلفاي‌ پيشين‌ و در عصر عثمان‌ در جمع‌ آوري‌ در حين‌ جمع‌ اوّل‌ در زمان‌ ابوبكر، و در حين‌ جمع‌ دوّم‌ در زمان‌ عثمان‌ نقيصه‌ و يا زيادتي‌ در آن‌ پديد آمده‌ است‌؟!

گفتار شيعه‌ آن‌ است‌ كه‌: آن‌ قرآن‌ مُنْزَل‌ من‌ السّماء بدون‌ كم‌ و زياد به‌ صورت‌ همين‌ قرآن‌ است‌. و ما در اين‌ كتاب‌ كه‌ درصدد بيان‌ عقايد شيعه‌ مي‌باشيم‌ به‌ عنوان‌ عدم‌ تحريف‌ زيادةً يا نقيصةً و يا تغييراً و تبديلاً عقيدۀ آنان‌ را طبق‌ همين‌ بحثي‌ كه‌ ملاحظه‌ نموديد بيان‌ و إثبات‌ مي‌كنيم‌ والحمدللّه‌ وَحْدَه‌. [11]

در اينجا كه‌ مي‌خواهد سخن‌ ما در اين‌ موضوع‌ خاتمه‌ يابد، سزاوار ديديم‌ مطالبي‌ را از صديق‌ ارجمند و شابّ برومند، المهتدي‌ بنورالولاية‌، الرَّافِض‌ مراتب‌ البدع‌ و الانحراف‌ دكتر سيّد محمّد تيجاني‌ از كتاب‌ ارزشمندشان‌ «لاكُونَ مَعَ الصَّادِقِين‌» در اينجا بياوريم‌ شُكْراً لمساعيه‌ الجميلة‌ و بياناً لمظلوميّة‌ الشّيعة‌ در اين‌

مقام‌ و ساير مقامات‌ كه‌ بعضي‌ از نويسندگان‌ مغرض‌ سنّي‌ مذهب‌ كه‌ پيوسته‌ مي‌خواهند آتش‌ فتنه‌ و فساد را دامن‌ زنند و از صلح‌ و آشتي‌ و بيان‌ حقايق‌ گريزانند، آنان‌ شيعه‌ را متّهم‌ مي‌نمايند كه‌: ايشان‌ قائل‌ به‌ تحريف‌ كتاب‌ الله‌ مي‌باشند؛ با آنكه‌ ديديم‌ و مي‌دانيم‌ كه‌ ساحت‌ ايشان‌ از اين‌ تهمت‌ مُبَرَّي‌ است‌. ايشان‌ در اين‌ كتاب‌ بحثي‌ مفيد و جالب‌ نموده‌اند و روشن‌ ساخته‌اند كه‌ أبداً اين‌ مسأله‌ مربوط‌ به‌ شيعه‌ نيست‌. و از جهت‌ روايات‌ و غيرها، عامّه‌ و خاصّه‌، سنّي‌ و شيعه‌ در اين‌ امر يكسان‌ مي‌باشند. و ما در اينجا عين‌ ترجمۀ گفتارشان‌ را ذكر مي‌كنيم‌:

اين‌ گفتاري‌ است‌ في‌ حدّ ذاته‌ شنيع‌ و ناپسند. مسلماني‌ كه‌ ايمان‌ به‌ رسالت‌ محمّد صلی الله علیه و آله آورده‌ است‌ خواه‌ شيعي‌ باشد خواه‌ سنّي‌ نمي‌تواند آن‌ را تحمّل‌ نمايد، به‌ علّت‌ آنكه‌ خود حضرت‌ ربّ العزّة‌ و الجلالة‌ متكفّل‌ حفظ‌ و حراست‌ آن‌ شده‌ است‌ و فرموده‌ است‌:

إنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّكْرَو إنَّالَهُ لَحَافِظُونَ. [12]

«تحقيقاً ما ذكر را فرو فرستاديم‌، و تحقيقاً ما هر آينه‌ پاسداران‌ و نگهبانان‌ آن‌ مي‌باشيم‌.»

بنابراين‌ هيچ‌ كس‌ را توان‌ آن‌ نمي‌باشد كه‌ از قرآن‌ چيزي‌ را كم‌ كند و يا بيفزايد گرچه‌ حرف‌ واحدي‌ بوده‌ باشد، و آن‌ است‌ معجزۀ جاوداني‌ پيغمبر ما كه‌: لَا يَأتيِهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِيلٌ مِنْ حَكِيمٍ حَمِيدٍ.

«بطلان‌ بر آن‌ وارد نمي‌گردد، نه‌ از جهت‌ مقابل‌، و نه‌ از جهت‌ پشت‌؛ فرستاده‌اي‌ است‌ تدريجاً از جانب‌ خداوند حكيم‌ حميد.» [13]

و عمل‌ خارجي‌ و فعل‌ معمولي‌ مسلمين‌ نيز تحريف‌ قرآن‌ را ردّ مي‌نمايد؛ به‌ سبب‌ آنكه‌ بسياري‌ از صحابه‌ عادتشان‌ اين‌ بود كه‌ قرآن‌ را از بَرْ مي‌كردند، و مسلمين‌ در حفظ‌ آن‌ و تحفيظ‌ و ياد دادن‌ آن‌ به‌ فرزندانشان‌ در طول‌ روزگار دراز تا امروزِ حاضرِ ما از يكديگر سبقت‌ مي‌گرفته‌اند. بنابراين‌ براي‌ هيچ‌ انساني‌، و نه‌ جماعتي‌، و نه‌ دولتي‌، امكان‌ نداشته‌ و ندارد كه‌ آن‌ را تحريف‌ نمايند يا تبديل‌ كنند.

ما اگر جميع‌ شهرهاي‌ مسلمين‌ را شرقاً و غرباً، شمالاً و جنوباً، و در هر مكاني‌ از دنيا بپيمائيم‌، همين‌ قرآن‌ را بدون‌ زياده‌ و بدون‌ نقصان‌ مي‌يابيم‌، گرچه‌ مسلمين‌ داراي‌ مذاهب‌ و فرق‌ مختلفي‌ باشند، و به‌ مِلل‌ و نحلي‌ منقسم‌ باشند.

بنا بر آنچه‌ گفته‌ شد: قرآن‌ يگانه‌ محرّك‌ و مشوّق‌ وحيدي‌ است‌ كه‌ آنان‌ را جمع‌ مي‌كند و در آن‌ دو نفر از ميان‌ اُمَّت‌ اختلاف‌ ندارند مگر از ناحيۀ تفسير يا تأويل‌، فكُلُّ حزْبٍ بِمَا لَدَيْهِم‌ فَرِحونَ.

و اينكه‌ گفتار به‌ تحريف‌ آن‌ به‌ شيعه‌ نسبت‌ داده‌ شده‌ است‌، مجرّد تشنيع‌ و تهويل‌ است‌ و به‌ هيچ‌ وجه‌ من‌ الوجوه‌ از معتقدات‌ شيعه‌ نيست‌. و ما چون‌ اعتقاد شيعه‌ را دربارۀ قرآن‌ كريم‌ مي‌خوانيم‌، سريعاً مي‌يابيم‌ كه‌: إجماع‌ و اتّفاقشان‌ بر تنزيه‌ كتاب‌ الله‌ از هر گونه‌ تحريف‌ مي‌باشد.

صاحب‌ كتاب‌ «عَقائد الإماميَّة‌»[14] شيخ‌ مظفّر مي‌گويد: ما عقيده‌ داريم‌ كه‌ قرآن‌ همان‌ وحي‌ الهي‌ مُنزَل‌ مِنَ الله‌ تعالي‌ بر لسان‌ پيغمبر أكرم‌ اوست‌، كه‌ تبيان‌ هر چيزي‌ در آن‌ است‌، و معجزۀ خالدۀ اوست‌ كه‌ بشر از نزديكي‌ بدان‌ عاجز گرديده‌ است‌ در بلاغت‌ و فصاحت‌ و در آنچه‌ قرآن‌ در بردارد از حقائق‌ و معارف‌ عاليه‌؛ و قرآن‌ دستخوش‌ تبديل‌ و تغيير و تحريف‌ نمي‌گردد. و همين‌ كتابي‌ كه‌ در دست‌ ماست‌ و آن‌ را تلاوت‌ مي‌نمائيم‌، همان‌ قرآن‌ نازل‌ شده‌ بر پيغمبر است‌. و هر كس‌ غير

از اين‌ را ادّعا كند يا دشمني‌ است‌ خرق‌ كنندۀ حقايق‌، يا مغالطي‌ است‌ در هم‌ بافنده‌، و يا مشتبهي‌ است‌ در خطا فرو رفته‌. و تمام‌ اين‌ گروهها بر راه‌ غير هدايت‌ مي‌روند، چرا كه‌ آن‌ كلام‌ الله‌ است‌ كه‌ لَا يَأتِيهِ الْبَاطِلُ مِنْ بَيْنِ يديه‌ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ-انتهي‌ كلامه‌.

از اين‌ گذشته‌ تمام‌ بلاد شيعيان‌، معروف‌ و أحكامشان‌ در فقه‌ نزد جميع‌ معلوم‌ است‌. اگر آنان‌ قرآني‌ غيرقرآني‌ كه‌ نزد ماست‌ داشتند همۀ مردم‌ مي‌دانستند. و من‌ به‌ خاطر دارم‌ وقتي‌ كه‌ براي‌ وَهلۀ أوّل‌ وارد بلاد شيعه‌ شدم‌ در ذهنم‌ بعضي‌ از اين‌ إشاعات‌ بود. فلذا كار من‌ آن‌ بود كه‌ چون‌ يك‌ مجلّد كتاب‌ قطوري‌ را مي‌ديدم‌، دستم‌ به‌ سوي‌ آن‌ مي‌رفت‌ به‌ اميد آنكه‌ من‌ بر آن‌ قرآن‌ پنداري‌ دست‌ يافته‌ام‌؛ وليكن‌ با سرعت‌ اين‌ گمان‌ نقش‌ بر آب‌ مي‌گشت‌ و سپس‌ فهميدم‌: آن‌ يكي‌ از تشنيعاتي‌ دروغين‌ است‌ براي‌ آنكه‌ عامّۀ مردم‌ را از شيعه‌ برانند و متنفّر سازند. [15]

وليكن‌ دائماً در آنجا كسي‌ بود كه‌ بر عليه‌ شيعه‌ با كتابي‌ به‌ اسم‌ «فَصْل‌ الخِطاب‌ في‌ إثبات‌ تَحْريفِ كتابِ رَبِّ الارْبَاب‌» احتجاج‌ و تشنيع‌ مي‌نمود كه‌ مولّفش‌ محمد تقي‌ نوري[16]‌‌ طَبَرسي‌ متوفّي‌ در سنۀ 1320 هجري‌ مي‌باشد. وي‌ شيعه‌ است‌. و اين‌ جماعت‌ ايراد كننده‌ مي‌خواهند مسئوليّت‌ اين‌ كتاب‌ را بر شيعه‌ بنهند. واين‌ از انصاف‌ به‌ دور است‌.

پس‌ چه‌ بسيار از كتابهائي‌ است‌ كه‌ نوشته‌ مي‌شود، و در حقيقت‌ در آنها تعبيري‌ نيست‌ مگر از رأي‌ خصوص‌ كاتبان‌ و مولّفانش‌، و در آنها درست‌ و نادرست‌، غثّ و سَمين‌، و حقّ و باطل‌ وجود دارد، و در طيّ آن‌ كتاب‌، خطا و صواب‌ درج‌ مي‌گردد؛ و ما نظير آن‌ را در ميان‌ همۀ فرقه‌هاي‌ اسلامي‌ مي‌يابيم‌ و انحصار به‌ شيعه‌ و غير شيعه‌ ندارد. و در حقيقت‌ آن‌ كتاب‌ «فَصْل‌ الخِطاب‌» به‌ أهل‌ سنّت‌ و جماعت‌، نزديكتر و چسبنده‌تر است‌ تا به‌ جماعت‌ شيعه‌. [17]‌

آيا جايز است‌ براي‌ ما آنكه‌ مسئوليّت‌ كتابي‌ را كه‌ وزير فرهنگ‌ مصر و رئيس‌ أدب‌ عربي‌: دكتور ط'ه‌' حُسَين‌ دربارۀ «قرآن‌ و شعر جاهلي‌» نوشت‌ بر أهل‌ سنّت‌ و جماعت‌ تحميل‌ نمائيم‌؟! آيا آنچه‌ را كه‌ بخاري‌ كه‌ كتابي‌ است‌ صحيح‌ نزد عامّه‌ دربارۀ نقص‌ و زيادت‌ در قرآن‌ آورده‌ است‌ و همچنين‌ صحيح‌ مسلم‌ و غيره‌؟!

وليكن‌ ما بايد از اين‌ تحميلها إغماض‌ كنيم‌ و سَيّئه‌ را با حَسَنه‌ پاداش‌ دهيم‌؛ و چقدر عالي‌ و زيبا در اين‌ موضوع‌ استاد محمّد مدني‌ رئيس‌ دانشكدۀ شريعت‌ در دانشگاه‌ الازهر گفته‌ است‌ آنجا كه‌ درنوشتجاتش‌ مي‌گويد:

مَعاذَالله‌ از آنكه‌ إماميّه‌، قائل‌ به‌ نقص‌ در قرآن‌ باشند، چرا كه‌ فقط‌ رواياتي‌ است‌ كه‌ در كتبشان‌ روايت‌ شده‌ است‌ همانطور كه‌ مثل‌ آن‌ در كتب‌ ما روايت‌ شده‌ است‌. و

أهل‌ تحقيق‌ از دو فريق‌، آنها را تضعيف‌ و تزييف‌ نموده‌اند و بطلانشان‌ را روشن‌ و مبرهن‌ نموده‌اند. [18]‌

و كسي‌ كه‌ در شيعۀ إماميّه‌ و يا شيعۀ زيديّه‌ معتقد بدان‌ باشد يافت‌ نمي‌شود همان‌ طور كه‌ در ميان‌ أهل‌ سنّت‌ كسي‌ كه‌ معتقد بدان‌ باشد يافت‌ نمي‌شود.

و كسي‌ كه‌ مي‌خواهد از أمثال‌ اين‌ روايات‌ كه‌ ما از ذكر آنها إعراض‌ نموديم‌، اطّلاع‌ پيدا كند مي‌تواند به‌ كتاب‌ «إتْقان‌» سُيُوطي‌ مراجعه‌ نمايد.