شمّه‌اي‌ از احوالات‌ امام‌ سجّاد عليه‌السّلام

باري‌ چون‌ اينك‌ سخن‌ ما در پيرامون‌ كتاب‌ عظيم‌ صحيفۀ الهيّۀ كاملۀ سجّاديّه‌ است‌ كه‌ از انشاء و املاء امام‌ هُمام‌ حضرت‌ سيّدالعابدين‌ و زين‌ السّاجدين‌ علي‌ بن‌ الحسين‌ بن‌ عليّ بن‌ ابيطالب‌ - عليهم‌ أفضل‌ الصَّلوة‌ و أتَمّ التّحيّة‌ و الإكرام‌ - است‌[30]،

اين‌ حقير فقير در بدو مطلب‌ هيچ‌ حدّ و رَسْم‌ و تعريفي‌ را كه‌ تا به‌ حال‌ از زمان‌ خود آنحضرت‌ سروده‌اند و سرداده‌اند و علماء و ادباء و شعراء و مورّخين‌ و مفسّرين‌ و حكماي‌ عاليمقدار و عرفاء ذوي‌ العزّة‌ و الاعتبار گفته‌اند و مي‌گويند، بهتر و ارزشمندتر از همين‌ چند فقره‌ دعائي‌ كه‌ آنحضرت‌ در روز عرفه‌ به‌ درگاه‌ حضرت‌ ذوالجلال‌ از روي‌ ابتهال‌ انشاء نموده‌اند و با كتاب‌ فعلي‌ ما كه‌ بحث‌ از امامت‌ و امام‌، و خلافت‌ و خليفه‌، و ولايت‌ و وليّ مي‌باشد، كمال‌ مناسبت‌ را داشته‌ باشد نديدم‌ كه‌ بياورم‌.

گرچه‌ بحث‌ و تعريف‌ حقيقت‌ «امام‌ شناسي‌» و ولايت‌ حضرت‌ كه‌ به‌ صورت‌ دعا از درون‌ ضمير به‌ قالب‌ عبارات‌ به‌ بيرون‌ تراوش‌ نموده‌ است‌ منحصر بدين‌ دعا

و اين‌ فقرات‌ از آن‌ نمي‌باشد[31] امّا با ملاحظۀ همين‌ مقداري‌ كه‌ در اينجا آورده‌ شد ملاحظه‌ مي‌شود كه‌ آنحضرت‌ چگونه‌ از حقيقت‌ امامت‌ و خلافت‌ پرده‌ برداشته‌ و موقعيّت‌ آن‌ را و وظيفۀ امَّت‌ را نسبت‌ به‌ آن‌ و لزوم‌ امام‌ زمان‌ را صريحاً بيان‌ نموده‌اند! و ما مي‌توانيم‌ تمام‌ مضامين‌ ادعيه‌ و زياراتي‌ را كه‌ أئمّه‌: ذكر نموده‌اند و أبواب‌ توحيد و ولايت‌ را كه‌ مفصّلاً در اخبار آورده‌ شده‌ است‌ از همين‌ چند فقرۀ كوتاه‌ و مختصر استنتاج‌ و استخراج‌ و استنباط‌ نمائيم‌، و در حقيقت‌ آن‌ را منبع‌ و چشمه‌اي‌ از سيلاب‌ زلال‌ و رواني‌ كه‌ در كلمات‌ حضرت‌ امام‌ محمّد باقر و امام‌ جعفر صادق‌ و امام‌ رضا و سائر امامان‌: مي‌باشد قرار دهيم‌. و بيانات‌ و احتجاجات‌ و استشهادات‌ و شروح‌ مفصّلۀ مقام‌ وحدت‌ خداوندي‌ و نبوّت‌ مصطفوي‌ و ولايت‌ مرتضوي‌ را تا حضرت‌ حجّة‌بن‌ الحسن‌ العسكري‌ -أرواحنا فداه‌- از آن‌ اخذ نمائيم‌.

همچنين‌ در اين‌ دعاي‌ منيف‌، مطلب‌ را ادامه‌ مي‌دهد تا مي‌رسد به‌ آنكه‌ عرضه‌ مي‌دارد:

وَ إنِّي‌ وَ إنْ لَمْ اُقَدِّمْ مَا قَدَّمُوهُ مِنَ الصَّالِحَاتِ فَقَدْ قَدَّمْتُ تَوْحِيدَكَ وَ نَفْيَ الاضْدَادِ وَ الانْدَادِ وَالاشْبَاهِ عَنْكَ، وَ أتَيْتُكَ مِنَ الابْوَابِ الَّتِي‌ أمَرْتَ أنْ تُوتَي‌ مِنْهَا، وَ تَقَرَّبْتُ إلَيْكَ بِمَا لَايَقْرُبُ أحَدٌ مِنْكَ إلَّا بِالتَّقَرُّبِ بِهِ.(72)

ثُمَّ أتْبَعْتُ ذَلِكَ بِالإنَابَةِ إلَيْكَ ، وَ التَّذَلُّلِ وَ الاِسْتِكَانَةِ لَكَ ، وَ حُسْنِ الظَّنِّ بِكَ ، وَالثِّقَةِ بِمَا عِنْدَكَ ، وَ شَفَعْتُهُ بِرَجَائِكَ الَّذِي‌ قَلَّ مَا يَخِيبُ عَلَيْهِ رَاجِيكَ.(73)[32]

« [بار خداوندا] و اگر چه‌ من‌ پيش‌ نفرستادم‌ از اعمال‌ صالحه‌ آنچه‌ را كه‌ آنان‌ (بندگان‌ عبادت‌ كننده‌ات‌) پيش‌ فرستاده‌اند، وليكن‌ پيش‌ فرستادم‌ وحدانيّت‌ و يگانگي‌ تو را و نفي‌ أضداد تو را و نفي‌ امثال‌ و نظاير تو را و نفي‌ أشباه‌ و همانندان‌ تو را از تو، و به‌ سوي‌ تو آمدم‌ از ابوابي‌ كه‌ امر فرمودي‌ از آن‌ درها به‌ بارگاهت‌ روي‌ آورند، و به‌ سوي‌ تو نزديكي‌ و تقرّب‌ جستم‌ به‌ آن‌ اعمال‌ و اخلاق‌ و عقيده‌ و نهجي‌ كه‌ احدي‌ را امكان‌ نزديكي‌ و تقرّب‌ به‌ سوي‌ تو نيست‌ مگر با نزديكي‌ و تقرّب‌ به‌ همان‌ اعمال‌ و اخلاق‌ و عقيده‌ و منهاج‌.»

«و پس‌ از آن‌ به‌ دنبال‌ و پيرو آن‌ درآوردم‌ بازگشت‌ به‌ سوي‌ تو را با انابه‌ و فروتني‌ و خضوع‌ و شكستگي‌، و تذلّل‌ و انكسار و زاري‌ و آه‌ و ناله‌، و حسن‌ ظنّ و اميد خير و نيكوئي‌ به‌ تو، و وثوق‌ و اطمينان‌ به‌ آنچه‌ نزد تو است‌؛ و تمام‌ اينها را جُفْت‌ و ملازم‌ قرار دادم‌ با اميدم‌ به‌ تو، آن‌ اميدي‌ كه‌ كمتر كسي‌ يافت‌ مي‌شود كه‌ با آن‌ اميد، نااميد گردد و تهيدست‌ و يله‌ بماند.»

حضرت‌ دعا را به‌ همين‌ منوال‌ ادامه‌ مي‌دهد تا مي‌رسد به‌ اينجا كه‌ عرضه‌ مي‌دارد:

بِحَقِّ مَنِ انْتَجَبْتَ مِنْ خَلْقِكَ، وَ بِمَنِ اصْطَفَيْتَهُ لِنَفْسِكَ!

بِحَقِّ مَنِ اخْتَرْتَ مِنْ بَرِيَّتِكَ وَ مَنِ اجْتَبَيْتَ لِشَأنِكَ!

بِحَقِّ مَنْ وَصَلْتَ طَاعَتَهُ بِطَاعَتِكَ، وَ مَنْ جَعَلْتَ مَعْصِيَتَهُ كَمَعْصِيَتِكَ!

بِحَقِّ مَنْ قَرَنْتَ مَوَالَاتَهُ بِمُوالَاتِكَ، وَ مَنْ نُطْتَ مُعَادَاتَهُ بِمُعَادَاتِكَ؛ تَغَمَّدْنِي‌ فِي‌ يَوْمِي‌ هَذَا بِمَا تَتَغَمَّدُ بِهِ مَنْ جَأَرَ إلَيْكَ مُتَنَصِّلاً، وَ عَاذَ بِاسْتِغْفَارِكَ تَائباً[33]

« ] بار خداوندا [ به‌ حقّ آن‌ كسي‌ كه‌ وي‌ را از ميان‌ خلايق‌ خودت‌ برگزيدي‌ و انتخاب‌ نمودي‌، و به‌ آن‌ كسي‌ كه‌ او را خاصّۀ خودت‌ كردي‌ و براي‌ ذات‌ اقدست‌ سَوا و جدا و اختيار فرمودي‌!

به‌ حقّ آن‌ كسي‌ كه‌ وي‌ را از ميان‌ مخلوقاتت‌ انتخاب‌ فرمودي‌ و براي‌ شأن‌ و مقام‌ و كار و امر ولايتت‌ او را شايسته‌ و ممتاز نگريستي‌!

به‌ حقّ آن‌ كسي‌ كه‌ طاعت‌ او را به‌ طاعت‌ خود متّصل‌ ساختي‌، و معصيت‌ او را همچون‌ معصيت‌ خود به‌ شمار آوردي‌!

به‌ حقّ آن‌ كسي‌ كه‌ ولايت‌ او را قرين‌ ولايت‌ خود فرمودي‌، و ستيزگي‌ و دشمني با او را به‌ ستيزگي‌ و دشمني‌ با خودت‌ منوط‌ نمودي‌! مرا در امروزم‌ در رحمت‌ خود فراگير آن‌ گونه‌ فراگيري‌ كه‌ كسي‌ را كه‌ يكسره‌ از همه‌ بِبُرَد و به‌ سوي‌ تو روي‌ آورد و به‌ استغفار تو از سرِ توبه‌ پناه‌ آورد فرا گرفته‌ باشي‌!»

أهمّيّت‌ صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌

اين‌ است‌ نمونه‌اي‌ از صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌ كه‌ اُولواالالباب‌ را غرق‌ تحيّر نموده‌ و زيركان‌ عالم‌ رابه‌ تفكّر واداشته‌ و حكيمان‌ انديشمندان‌ را به‌ دنبال‌ خود كشيده‌، و عالمان‌ ذي‌ درايت‌ را به‌ قبول‌ واداشته‌، و عارفان‌ روشن‌ ضمير را به‌ خضوع‌ و خشوع‌ در برابر اين‌ مكتب‌ به‌ زانو درآورده‌ است‌.

تا جائي‌ كه‌ مي‌بينيم‌: آن‌ مرد جليل‌ و حكيم‌ و متألّه‌ و فقيه‌ خبير و شاعر مُفْلِق‌ و أديب‌ قدرتمند و جامع‌ جميع‌ كمالات‌ حسنه‌: آيت‌ ربّاني‌ مرحوم‌ سيّد عليخان‌ كبير مدني‌ شيرازي‌ -تغمّده‌ الله‌ برضوانه‌- چنان‌ شرح‌ عظيمي‌ بر آن‌ مي‌نگارد كه‌ نياز ارباب‌ فضل‌ و دانش‌ را بدان‌ صحيفه‌ مبرهن‌ مي‌دارد و بدون‌ آن‌ شرح‌ گوئي‌ حقّ صحيفه‌ ادا نشده‌ و به‌ عالم‌ ادب‌ و عرفان‌ بروزي‌ نداشته‌ است‌. و يا محقّقيني‌ همچون‌ ملاّ محمد محسن‌ فيض‌ كاشاني‌ بر آن‌ تعليقه‌ دارد، و شيخ‌ بهاء الدين‌ عامِلي‌ و سيّد محمّد باقر داماد معروف‌ به‌ ميرداماد شروح‌ مُمَتّع‌ و مفيدي‌ بر آن‌ نگاشته‌اند غير از شروحي‌ كه‌ اخيراً افرادي‌ همچون‌ آيت‌ الله‌ مدرّسي‌ چهاردهي‌، و تعليقه‌اي‌ به‌ نام‌ آيت‌ الله‌ ميرزا ابوالحسن‌ شعراني‌ بر آن‌ نوشته‌اند.

سخن‌ طنطاوي‌ جوهري‌ دربارۀ صحيفه‌

آيت‌ الله‌ أبوالمعالي‌ سيّد شهاب‌ الدّين‌ مرعشي‌ نجفي‌ - رضوان‌ الله‌ عليه‌- مي‌گويد: من‌ نسخه‌اي‌ از صحيفۀ شريفه‌ را در سنۀ 1353 براي‌ مطالعۀ علاّمۀ معاصر شيخ‌ جوهري‌طنطاوي‌ صاحب‌ تفسيرمعروف‌ مفتي‌اسكندريّه‌فرستادم‌. از قاهره‌ خبر

وصول‌ صحيفه‌ را براي‌ من‌ نوشت‌ و در برابر اين‌ هديۀ گرانقدر از من‌ سپاسگزاري‌ نمود، و در تمجيد و تحميد از اين‌ نسخه‌ سخن‌ بسيار گفت‌ تا آنكه‌ گفت‌:

وَ مِنَ الشِّقَاءِ أنَّا إلَي‌ الآنِ لَمْ نَقِفْ عَلَي‌ هَذَا الاثَرِ الْقَيِّمِ الْخَالِدِ مِنْ مَوَارِيثِ النُّبُوَّةِ وَ أهْلِ الْبَيْتِ. وَ إنِّي‌ كَلَّمَا تَأمَّلْتُهَا رَأيْتُهَا فَوْقَ كَلَامِ الْمَخْلُوقِ وَ دُونَ كَلَامِ الْخَالِقِ - الي‌ آخر ما قال‌.[34]

«و از نگون‌بختي‌ و محروميّت‌ ماست‌ كه‌ ما تا الآن‌ بر اين‌ اثر استوار جاويدان‌، از مواريث‌ نبوّت‌ و اهل‌ بيت‌ واقف‌ نگشته‌ايم‌! و حقّاً و حقيقةً من‌ هر قدر در آن‌ تأمّل‌ و تفكّر نموده‌ام‌ آن‌ را مافوق‌ كلام‌ مخلوق‌ و مادون‌ كلام‌ خالق‌ يافته‌ام‌» - تا آخرگفتارش‌.

گفتار سيّد عليخان‌ مدني‌ كبير دربارۀ صحيفه‌

محقّق‌ عليم‌ و حكيم‌ خبير: سيّد عليخان‌ كبير[35] رحمه‌الله‌عليه در كتاب‌ «رياض‌ السّالكين‌»

در معرّفي‌ صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌ چنين‌ مي‌فرمايد:

وَاعْلَمْ أنَّ هَذِهِ الصَّحيفَةَ الشَّريفَةَ عَلَيْهَا مَسْحَةٌ مِنَ الْعِلْمِ الإلَهِيِّ، وَ فِيهَا عَبْقَةٌ مِنَ الْكَلَامِ النَّبَويِّ. كَيْفَ لَا وَ هِيَ قَبَسٌ مِنْ نُورِ مِشْكَوةِ الرِّسَالَةِ، وَ نَفْحَةٌ مِنْ شَمِيمِ رِيَاض

الإمَامَةِ، حَتَّي‌ قَالَ بَعْضُ الْعَارِفِينَ: إنَّهَا تَجْرِي‌ مَجْرَي‌ التَّنْزِيلَاتِ السَّمَاوِيَّةِ، وَ تَسِيرُ مَسِيرَ الصُّحُفِ اللَّوْحِيَّةِ وَ الْعَرْشِيَّةِ، لِمَا اشْتَمَلَتْ عَلَيْهِ مِنْ أنْوَارِ حَقَائقِ الْمَعْرِفَةِ وَ ثِمَارِ حَدَائقِ الْحِكْمَةِ. وَ كَانَ أخْيَارُ الْعُلَمَاءِ وَ جَهَابِذُ الْقُدَمَاءِ مِنَ السَّلَفِ الصَّالِحِ يُلَقِّبُونَهَا بِزَبُورِ آلِمُحَمَّدٍ وَ إنْجِيلِ أهْلِ الْبَيْتِ:.

قَالَ الشَّيْخُ الْجَلِيلُ مَحَمَّدُ بْنُ عَلِيِّ بْنِ شَهْرَآشُوبٍ فِي‌ «مَعَالِمِ العُلَماءِ» فِي‌ تَرْجِمَةِ الْمُتَوَكِّلِ بْنِ عُمَيْرٍ: رَوَي‌ عَنْ يَحْيي‌ بْنِ زَيْدِ بْنِ عَلِيٍّ عليه‌السّلام دُعَاءَ الصَّحِيفَةِ وَ تَلَقَّبَ بِزَبُورِ آلِمُحَمَّدٍ صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم - انتهي‌.

وَ أمَّا بَلَاغَةُ بَيَانِهَا وَ بَراعَةِ تبْيَانِها فَعِنْدَهَا تَسْجُدُ سَحَرَةُ الْكَلَامِ، وَ تَذْعَنُ بِالْعَجْزِ عَنْهَا مَدَارَةُ[36] الاعْلَامِ، وَ تَعْتَرِفُ بِأنَّ النُّبُوَّةَ غَيْرُ الْكِهَانَةِ وَ لَايَسْتَوِي‌ الْحَقُّ وَ الْبَاطِلُ فِي‌ الْمَكَانَةِ؛ وَ مَنْ حَامَ حَوْلَ سَمَائِهَا بِغَاسِقِ فِكْرِهِ الْوَاقِبِ رُمِيَ مِنْ رُجُومِ الْخِذْلَانِ بِشِهَابٍ ثَاقِبٍ.

حَكَي‌ ابْنُ شَهْرَآشُوبٍ فِي‌ مَنَاقِبِ آلِ أبيطَالِبٍ:: إنَّ بَعْضَ الْبُلَغَاءِ بِالْبَصْرَةِ ذُكِرَتْ عِنْدَهُ الصَّحِيفَةُ الْكَامِلَةُ، فَقَالَ: خُذُوا عَنِّي‌ حَتَّي‌ اُمْلِيَ عَلَيْكُمْ مِثْلَهَا، فَأخَذَ الْقَلَمَ وَ أطْرَقَ رَأسَهُ فَمَا رَفَعَهُ حَتَّي‌ مَاتَ. وَ لَعَمْرِي‌ لَقَدْ رَامَ شَطَطاً فَنَالَ سَخَطاً.[37]

«بدانكه‌: تحقيقاً بر اين‌ صحيفۀ شريفه‌ اثر بارزي‌ است‌ از علم‌ إلهي‌، و در آن‌ رائحه‌ و بوي‌ عطري‌ است‌ از كلام‌ نبوي‌. و چگونه‌ اين‌ طور نباشد در حالي‌ كه‌ آن‌ شعله‌اي‌ است‌ از نور مشكوة‌ رسالت‌ و وزش‌ هواي‌ عطرآگيني‌ است‌ از بوي‌ جان‌ پرور باغهاي‌ امامت‌ تا به‌ جائي‌ كه‌ بعضي‌ از عارفان‌ دربارۀ آن‌ گفته‌اند: صحيفۀ سجّاديّه‌ در همان‌ مجراي‌ الهامات‌ و وحيهاي‌ آسماني‌، و در همان‌ منهج‌ و مسير صحيفه‌هائي‌ است‌ كه‌ به‌ صورت‌ لوح‌ از عرش‌ حضرت‌ باري‌ نازل‌ مي‌شده‌ است‌، به‌ جهت‌ آنكه‌ مطالبي‌ كه‌ در آن‌ مندرج‌ مي‌باشد مشتمل‌ است‌ بر أنوار حقايق‌ معرفت‌، و ميوه‌هاي‌ شيرين‌ باغها و بستانهاي‌ حكمت‌. و علماء أخيار، و صرّافان‌ و ناقدان‌

قُدَما از پيشينيانِ اهل‌ صلاح‌ به‌ آن‌ لقب‌ زبور آل‌محمّد داده‌ و انجيل‌ اهل‌ بيت‌ مي‌گفته‌اند.

شيخ‌ جليل‌ و بزرگوار محمّد بن‌ علي‌ بن‌ شهر آشوب‌ در «معالم‌ العلماء» در ترجمۀ احوال‌ متوكّل‌ بن‌ عُمَير ذكر كرده‌ است‌ كه‌: وي‌ دعاي‌ صحيفه‌ را كه‌ ملقَّب‌ به‌ زبور آل‌ محمّد است‌، از يحيي‌ بن‌ زيد بن‌ علي‌ عليه‌السّلام روايت‌ نموده‌ است‌. ـ تا اينجا كلام‌ او به‌ پايان‌ رسيد.

و امّا بلاغت‌ بيان‌ و برتري‌ گفتار صحيفه‌ به‌ حدّي‌ است‌ كه‌: سخنوران‌ ساحر و فصيحان‌ واديبان‌ سحرانگیز بايد در برابر آن‌ به‌ سجده‌ درآيند، و سران‌ و سروران‌ دانشمند از آوردن‌ مثل‌ آن‌ به‌ عجز و ناتواني‌ معترفند و اقرار نمايند كه‌: نبوّت‌ غير از كهانت‌ مي‌باشد؛ و حقّ و باطل‌ در يك‌ مرتبه‌ و يكسان‌ نمي‌باشند. و كسي‌ كه‌ بخواهد در اطراف‌ و جوانب‌ آسمان‌ بلند و درخشان‌ آن‌ گردشي‌ كند و چرخي‌ بزند با فكر ظلماني‌ و انديشۀ تاريك‌ خود كه‌ داخل‌ در كسوف‌ جهل‌ و خسوف‌ ناداني‌ فرو رفته‌ است‌، با تيرهاي‌ خِذلان‌ و سهام‌ نكبت‌ و سرافكندگي‌ روبرو شده‌، ستارگان‌ نوراني‌ و متحرّك‌ آسمان‌ علم‌ و شِهاب‌ ثاقِب‌ درايت‌ و معرفتْ او را با تير هلاكت‌ هدف‌ گرفته‌، محو و نابود مي‌گردانند.

ابن‌ شهر آشوب‌ در كتاب‌ «مناقب‌ آل‌ أبي‌ طالب‌: » حكايت‌ نموده‌ است‌ كه‌: چون‌ نزد بعضي‌ بلغاء بصره‌ سخن‌ از صحيفۀ كامله‌ به‌ ميان‌ آمد، گفت‌: اينك‌ بگيريد از من‌ كه‌ من‌ مثل‌ آن‌ را براي‌ شما املاء و انشاء مي‌كنم‌. وي‌ قلم‌ را به‌ دست‌ گرفت‌ و سرش‌ را پائين‌ آورد كه‌ بنويسد؛ ديگر نتوانست‌ سرش‌ را بلند كند تا اينكه‌ بمرد. و به‌ جان‌ خودم‌ قسم‌، او در گفتارش‌ افراط‌ نمود و از حقّ بدور افتاد پس‌ سخط‌ إلهي‌ به‌ وي‌ رسيد.»

محدِّث‌ قمّي‌؛ چون‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ به‌ صحيفه‌ لقب‌ انجيل‌ اهل‌ بيت‌ و زبور آل‌ محمّد: را داده‌اند و به‌ آن‌ اُخْتُ الْقُرْآن‌ گفته‌ مي‌شود، و در دنبالش‌ قضيّۀ عالم‌ بصري‌ و مردنش‌ را در برابر عجز از امكان‌ آوردن‌ مثل‌ صحيفه‌ ذكر نموده‌ است‌،

گويد: سيّد محمّد بن‌ علي‌ بن‌ حيدر موسوي‌ در كتاب‌ «تَنْبيه‌ و سَنِ الْعَيْن‌» در حقّ صحيفۀ كامله‌ مي‌گويد: اين‌ همان‌ صحيفۀ مشهوره‌اي‌ است‌ كه‌ در دست‌ مردم‌ بسيار يافت‌ مي‌شود، وَ فِيهَا مِنَ الْبَلَاغَةِ وَ الإخْباتِ[38] مَا يَقَعُ عَنْ مُعَارَضَتِهِ بِمَا يُقَارِبُهُ إلْيَاسُ. «در آن‌ از بلاغت‌ و از دلبستگي‌ و گرايش‌ و اطمينان‌ و تخشّع‌ به‌ سوي‌ خداوند متعال‌ و انكسار و شكستگي‌ در مقابل‌ او چيزهايي‌ است‌ كه‌ الياس‌ پيامبر از معارضه‌ به‌ آوردن‌ چيزي‌ نزديك‌ به‌ آن‌ (نه‌ عين‌ آن‌) سقوط‌ مي‌كند و از پا در مي‌آيد.»

زيديّه‌ و اماميّه‌ آن‌ را از رجالشان‌ روايت‌ نموده‌اند، و ابن‌حَمْدُون‌ نديم‌ در تذكرۀ عظيمۀ مشهوره‌اش‌ در ميان‌ علماء و ادباء از اهل‌ سنّت‌ و غيرهم‌ بعضي‌ از أدعيۀ آن‌ را ذكر كرده‌ است‌.

و شيخ‌ عبدالرّحمن‌ مُرشدي‌ در مصنَّف‌ خود كه‌ آن‌ را «بَرَاعَةُ الاسْتِهْلال‌» اسم‌ گذارده‌ است‌، دعاي‌ رويت‌ هلال‌ را از آن‌ نقل‌ نموده‌ است‌. ـ انتهي‌ كلام‌ صاحب‌ «تنبيه‌ وَ سَنِ العين‌».

نقل‌ ابن‌ نديم‌ و عبدالرحمن‌ مرشدي‌ بعضي‌ از أدعيّۀ صحيفه‌ را

در اينجا مرحوم‌ محدّث‌ مي‌فرمايد: ابن‌ حمدون‌ نديم‌، محمّد بن‌ حسن‌ بغدادي‌ كاتب‌ متوفّي‌ در سنۀ 563 يا در سنۀ 608 است‌، و عبدالرّحمن‌ مرشدي‌، ابن‌ عيسي‌ حَنَفي‌ مُفْتي‌ در مكّه‌ و مقتول‌ در سنۀ 1037 مي‌باشد.[39]

ابن‌ شهر آشوب‌ گويد: غزالي‌ مي‌گويد: اوّلين‌ كتابي‌ كه‌ در اسلام‌ تصنيف‌ گرديده‌ است‌ كتاب‌ ابن‌جُرَيْح‌ بوده‌ است‌ در آثار، و «حروف‌التّفاسير» از مجاهد و عطاء در مكّه‌، پس‌ از آن‌ كتاب‌ مَعْمَربن‌ راشد صَنْعاني‌ در يَمَن‌، سپس‌ كتاب‌ «مُوَطَّأ» در مدينه‌ تأليف‌ مالك‌ بن‌ انس‌، بعداً «جامع‌» سُفيان‌ ثَوْري‌.

وليكن‌ صحيح‌ آن‌ است‌ كه‌: اوّلين‌ كسي‌ كه‌ تصنيف‌ نمود در اسلام‌، اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام بود كه‌ كتاب‌ الله‌ جلّ جلاله‌ را جمع‌ نمود، پس‌ از وي‌ سلمان‌ فارسي‌ رضی الله عنه، و

سپس‌ ابوذرّ غفاري‌ رحمه الله بعداً أصْبَغ‌ بن‌ نُبَاتَه‌، و پس‌ از او عبيدالله‌ بن‌ أبي‌ رافع‌، و سپس‌ «صحيفۀ كامله‌» از زين‌ العابدين‌ عليه‌السّلام بوده‌ است‌.

شيخ‌ مفيد: ابو عبدالله‌ محمد بن‌ محمّد بن‌ نُعْمان‌ بغدادي‌ - رضي‌ الله‌ عنه‌ و قَدَّسَ رُوحَه‌ - مي‌گويد: اماميّه‌ از عصر اميرالمومنين‌ علي‌ عليه‌السّلام تا عصر أبو محمّد الحسن‌ العَسكري‌ صلوات‌ الله‌ عليه‌، چهار صد كتاب‌ تصنيف‌ نموده‌اند كه‌ «اُصُولِ ] أرْبَعمِأة‌ [ » ناميده‌ شده‌ است‌؛ و اين‌ است‌ معني‌ كلامشان‌ كه‌ مي‌گويند: أصْل‌.[40]

و سيّد حسن‌ صدر گويد: طبقۀ ثانيۀ از مصنِّفين‌:

الإمَامُ السَّجَّادُ عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ عليه‌السّلام

اوّل‌ ايشان‌، امامشان‌ سجّاد عليّ بن‌ الحسين‌ بن‌ عليّ بن‌ أبيطالب‌: زين‌العابدين‌ مي‌باشد. براي‌ اوست‌ صحيفۀ كاملۀ موصوفه‌ به‌ زبور آل‌ محمّد كه‌ آن‌ را از او امام‌ ابوجعفر الباقر و زَيْد شهيد روايت‌ مي‌كنند.

در اينجا مرحوم‌ صدر، صدر مطلبي‌ را كه‌ ما از ابن‌شهرآشوب‌ نقل‌ نموديم‌، حكايت‌ مي‌كند[41] و سپس‌ مي‌گويد:

من‌ مي‌گويم‌: صحيفه‌ از متواترات‌ مي‌باشد، به‌ مثابه‌ قرآن‌ در نزد تمامي‌ فرقه‌هاي‌ اسلام‌، و جميع‌ آنها به‌ صحيفه‌ افتخار مي‌دارند. و وفات‌ حضرتش‌ در سنۀ نود و پنجم‌ از هجرت‌ بوده‌ است‌.[42]

باري‌ قرائت‌ و تلاوت‌ و ممارست‌ و مزاولت‌ بر أدعيۀ كاملۀ صحيفۀ سجّاديّه‌ در ميان‌ علماء اعلام‌ و سابقين‌ كه‌ علم‌ را با عمل‌ و تخشّع‌ و ابتهال‌ و تجنّب‌ از هواي‌ نفس‌ امّاره‌ توأم‌ نموده‌ بودند، امري‌ معلوم‌ و معروف‌ بوده‌ است‌؛ و در ميان‌ حكماء و

فلاسفۀ ذوي‌ مقدار و عرفاء عاليمقام‌ اسلام‌ امري‌ ضروري‌ و لازم‌ به‌ شمار مي‌آمده‌ است‌ به‌ طوري‌ كه‌ ملازم‌ بودن‌ با صحيفه‌ را همانند قرآن‌ عظيم‌، و حفظ‌ أدعيۀ آن‌ را همانند حفظ‌ سور و آيات‌ كتاب‌ إلهي‌ از فرائض‌ و واجبات‌ خود مي‌شمرده‌اند؛ و اكتفا به‌ خواندن‌ دعاهاي‌ سطحي‌ و روزمرّه‌ طبق‌ عادت‌ نمي‌نمودند؛ و أدعيۀ مولانا اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام را كه‌ داراي‌ صبغۀ خاصّي‌ از توحيد و عظمت‌ و ابّهت‌ بوده‌ است‌ چنانكه‌ از صحيفۀ سماهيجي‌، و صحيفۀ ثانيۀ نوري‌ پيداست‌ شعار و دِثار خود كرده‌ بودند، و با خواندن‌ و مداومت‌ بر صحيفۀ سجّاديّه‌، راه‌ راز و نياز و ابتهال‌ را به‌ درون‌ خود كشانده‌، و سَر و سِرِّي‌ با حضرت‌ ربّ ودود پيدا مي‌نموده‌اند؛ و زنگار نفس‌ امّاره‌ و خبيثه‌ و متوجّه‌ به‌ عالم‌ كثرت‌ و تعيّنات‌ اعتباريّه‌ را با آن‌ مي‌زدوده‌اند و بالاخره‌ مردمي‌ روشن‌ ضمير و پاكدل‌ و دور از هواي‌ نفس‌ و يا عاري‌ از آن‌ بار مي‌آمده‌اند. و چنين‌ افرادي‌ از أعلام‌ علماء بالله‌ و حكماء و عرفاء ستوده‌ و وارسته‌ و از نفس‌ برون‌ جسته‌ و به‌ خدا پيوسته‌، نه‌ تنها خودشان‌ را منوَّر مي‌كرده‌اند، بلكه‌ تا شعاع‌ وسيعي‌ عالم‌ بشريّت‌ را به‌ طهارت‌ و نزاهت‌ و قداست‌ سوق‌ مي‌داده‌اند.

خواب‌ مجلسي‌ اوّل‌ (ره‌) دربارۀ صحيفه‌

در اينجا به‌ نظر رسيد حكايتي‌ از جدِّ أعلاي‌ مادر پدري‌ خود: محدّث‌ عظيم‌، و سالك‌ وارسته‌، و اخلاقي‌ كبير مرحوم‌ مجلسي‌ اوَّل‌ - رضوان‌ الله‌ عليه‌ - آورده‌ شود، تا جانها از آن‌ سبْك‌ و منهاج‌ معطّر گردد؛ و با مزاولت‌ و تدبّر و تفكّر در صحيفۀ امام‌ السّاجدين‌ قبل‌ از نزول‌ در گور، به‌ فكر خودشان‌ بيفتند، و در فكر علاج‌ و چاره‌اي‌ برآيند! وگرنه‌ سوگند به‌ خدا و مقام‌ عزّت‌ و جلال‌ او كه‌ با اين‌ درسهاي‌ متعارف‌ و معمول‌ حوزوي‌ بدون‌ بررسي‌ و محاسبۀ نفس‌ و طيّ طريق‌ و منهاج‌ اولياي‌ راستين‌ كه‌ صحيفۀ سجّاديّه‌ را نصب‌ العين‌ قرار داده‌ و با آن‌ روح‌ خود را صيقل‌ و جلا زده‌اند، كار از پيش‌ نمي‌رود و نه‌ خود و نه‌ ديگران‌ تمتّع‌ و بهره‌اي‌ نخواهند يافت‌.[43]

امّا حكايت‌ را طبق‌ عين‌ نوشتۀ مرحوم‌ آيت‌ الله‌ آقا ميرزا محمّد علي‌ مدرسي‌ چهاردهي‌ رشتي‌ در مقدّمۀ شرح‌ صحيفۀ خود نقل‌ مي‌نمائيم‌: وي‌ شرح‌ صحيفۀ فارسي‌ خود را بدين‌ مطالب‌ آغاز مي‌كند:

بسم‌ الله‌ الرّحمنِ الرّحيمِ

الحمد للّه‌ ربّ العالمين‌ و صلّي‌ الله‌ علي‌ سيّدنا محمّد و آله‌ الطّاهرين‌.

و بعد چنين‌ گويد منقطع‌ از نيل‌ آبادي‌، محمد علي‌ بن‌ نصير الجيلاني‌ كه‌: در سنۀ يكهزار و سيصد و چهار در ماه‌ رمضان‌ المبارك‌، در حرم‌ شريف‌ مرتضوي‌ وقت‌ غروب‌ آفتاب‌، جناب‌ سيّد أجلّ أكرم‌ زاهد عابد صَفيّ مُخلص‌ تقي‌ آقا سيّد ميرزاي‌ اصفهاني‌ كه‌ الآن‌ مشرّف‌ به‌ مجاورت‌ مدينۀ مشرّفه‌اند، كتاب‌ مشيخۀ مرحوم‌ آخوند ملاّ محمّد تقي‌ مجلسي‌ (ره‌) از براي‌ حقير قرائت‌ مي‌نمود؛ از جمله‌ شيوخ‌ خود مرحوم‌ شيخ‌ بهائي‌ را ذكر نمود. در أثناء ذكر حالات‌ او حكايتي‌ نقل‌ نمود كه‌ آن‌ حكايت‌ مذكوره‌ را در آن‌ كتاب‌ بعينها به‌ خطّ شريف‌ ايشان‌ در شرح‌ صحيفه‌ ديدم‌.

مُلَخَّص‌ حكايت‌ آن‌ است‌ كه‌: مرحوم‌ مجلسي‌ مي‌فرمايد كه‌: در أوائل‌ سنّ خود مايل‌ بودم‌ كه‌ نماز شب‌ بخوانم‌، لكن‌ قضاء بر ذمّۀ من‌ بود، به‌ واسطۀ آن‌ احتياط‌ مي‌كردم‌. خدمت‌ شيخ‌ بهائي‌؛ عرض‌ نمودم‌، فرمودند: وقت‌ سحر نماز قضاء بخوان‌ سيزده‌ ركعت‌. لكن‌ در نفسم‌ چيزي‌ بود كه‌ نافله‌ خصوصيّت‌ دارد. فريضه‌ چيز ديگري‌ است‌.

شبي‌ از شبها بالاي‌ سطح‌ خانۀ خود بين‌ نوم‌ و يقظه‌ بودم‌، حضرت‌ قبلة‌ الْبَرِيَّة‌ امام‌ المسلمين‌ حجّة‌ الله‌ علي‌ العالمين‌ عجّل‌ اللهُ فَرَجَه‌ و سَهَّلَ مَخْرَجَه‌ را ديدم‌ در بازار خربزه‌ فروشان‌ اصفهان‌ در جنب‌ مسجد جامع‌.

با كمال‌ شوق‌ وشعف‌ خدمت‌سراسر شرافت‌ آن‌ بزرگوارعاليمقدار -عليه‌ الصّلوة‌

و السّلام‌ - رسيدم‌، و از مسائلي‌ سوال‌ نمودم‌ كه‌ از جملۀ آن‌ مسائل‌ خواندن‌ نماز شب‌ بود كه‌ سوال‌ نمودم‌ فرمودند: بخوان‌!

بعد عرض‌ نمودم‌: يابن‌ رسول‌ الله‌ صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلّم هميشه‌ دستم‌ به‌ شما نمي‌رسد! كتابي‌ به‌ من‌ بدهيد كه‌ بر آن‌ عمل‌ نمايم‌!

فرمودند: برو از آقا محمّد تَاجَا كتاب‌ بگير! گويا من‌ مي‌شناختم‌ او را.

رفتم‌ و كتاب‌ را از او گرفتم‌، و مشغول‌ به‌ خواندن‌ آن‌ بودم‌ و مي‌گريستم‌. يك‌ دفعه‌ از خواب‌ بيدار شدم‌، ديدم‌ در بالاي‌ سطح‌ خانۀ خود هستم‌. كمال‌ حُزن‌ و غُصّه‌ بر من‌ روي‌ داد. در ذهنم‌ گذشت‌ كه‌: محمّد تَاجَا همان‌ شيخ‌ بهائي‌ است‌. و تاج‌ هم‌ از بابت‌ رياست‌ شريعت‌ است‌.

چون‌ صبح‌ شد وضو گرفتم‌ و نماز صبح‌ خواندم‌. خدمت‌ ايشان‌ رفتم‌. ديدم‌ شيخ‌ در مَدْرَس‌ خود با سيّد ذوالفقار عليّ جُرْفَادِقاني‌ (گلپايگاني‌) مشغول‌ به‌ مقابلۀ صحيفه‌ است‌.

بعد از فراغ‌ از مقابله‌، كيفيّت‌ حال‌ را عرض‌ نمودم‌. فرمودند: انشاءالله‌ به‌ آن‌ مطلبي‌ كه‌ قصد داريد خواهيد رسيد.

از اينكه‌ مرا متّهم‌ به‌ بعضي‌ از چيزها مي‌دانست‌[44] خوشم‌ نيامد از اين‌ تعبير.

آنگه‌ محلّي‌ كه‌ حضرت‌ - عليه‌ الصّلوة‌ و السّلام‌ - را در آنجا ديدم‌ بود، از باب‌ شوق‌ خود را بدانجا رسانيدم‌؛ در آنجا ملاقات‌ نمودم‌ آقا حسن‌ تَاجَا را كه‌ مي‌شناختم‌. مرا كه‌ ديد گفت‌: مُلَّا محمّد تقي‌! من‌ از دست‌ طلبه‌ها در تنگ‌ هستم‌. كتاب‌ از من‌ مي‌گيرند پس‌ نمي‌دهند. بيا برويم‌ در خانه‌ بعضي‌ از كتب‌ كه‌ موقوفۀ مرحوم‌ آقا قدير هست‌، به‌ تو بدهم‌!

مرا برد. در آنجا بر دَر اطاق‌، در را باز نمود، گفت‌: هر كتابي‌ كه‌ مي‌خواهي‌ بردار !

دست‌ زدم‌ و كتابي‌ برداشتم‌. نظر نمودم‌ ديدم‌ كتابي‌ است‌ كه‌ حضرت‌ حجّة‌الله‌ روحي‌ فداه‌ ديشب‌ به‌ من‌ مرحمت‌ فرموده‌ بودند. ديدم‌ كه‌ صحيفۀ سجّاديّه‌ است‌ مشغول‌ شدم‌ به‌ گريه‌ و برخاستم‌.

گفت‌: ديگر بردار! گفتم‌: همين‌ كتاب‌ كفايت‌ مي‌كند.

پس‌ شروع‌ نمودم‌ در تصحيح‌ و مقابله‌ و تعليم‌ مردم‌. و چنان‌ شد كه‌ از بركت‌ كتاب‌ مذكور، غالب‌ اهل‌ اصفهان‌ مستجاب‌ الدَّعوة‌ شدند.[45]

مرحوم‌ مغفور مجلسي‌ ثاني‌ مي‌فرمايد: كه‌ چهل‌ سال‌ در صدد ترويج‌ صحيفه‌ شد. و انتشار اين‌ كتاب‌ به‌ واسطۀ آن‌ مرحوم‌ شد كه‌ الآن‌ خانه‌اي‌ نيست‌ كه‌ صحيفه‌ در آن‌ نباشد.

اين‌ حكايت‌ داعي‌ شد كه‌ شرح‌ فارسي‌ بر صحيفه‌ بنويسم‌ كه‌ عوام‌ بلكه‌ خواص‌

از آن‌ منتفع‌ شوند.[46]

تواتر صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌

صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌ از متواترات‌ مي‌باشد؛ و مانند نسبت‌ كتاب‌ «كافي‌» به‌ كليني‌، و «تهذيب‌» به‌ شيخ‌ طوسي‌، كه‌ از متواترات‌ است‌ و در آن‌ محلّ شبهه‌ و ترديد نيست‌، نسبت‌ اين‌ صحيفۀ الهيّه‌ به‌ حضرت‌ امام‌ سيّد السّاجدين‌ زين‌ العابدين‌ علي‌ بن‌ الحسين‌ بن‌ علي‌ بن‌ أبيطالب‌ - عليهم‌ أفضل‌ الصّلوة‌ و أكمل‌ التّحيّه‌ و السّلام‌- چنين‌ است‌.

علماء أعلام‌ و محدّثين‌ عظام‌ ما از زمان‌ حضرت‌ باقر عليه‌السّلام تا به‌ حال‌ آن‌ را يداً بِيَدٍ و لساناً عن‌ لسانٍ و كتابةً عن‌ كتابٍ روايت‌ نموده‌اند؛ و در هر دوره‌ و زمان‌ تواتر داشته‌ است‌، و همان‌ طور كه‌ خواهيم‌ ديد نسبت‌ جهالت‌ يا ضعف‌ به‌ بعضي‌ از راويان‌ آن‌ كه‌ در مفتتح‌ صحيفۀ مكتوبه‌ و مطبوعه‌هاي‌ فعلي‌ وارد است‌ أبداً ضرري‌ بدان‌ نمي‌رساند. چرا كه‌ اين‌ سند مانند ضَمّ الحَجَر علي‌ جنب‌ الانسان‌ است‌ كه‌ بدون‌ آن‌ هم‌ انسانيّتش‌ كامل‌، و با وجود آن‌ هم‌ چيزي‌ بر آن‌ افزوده‌ نمي‌گردد. جائي‌ كه‌ أدعيۀ صحيفه‌ از زمان‌ معصوم‌ تا به‌ حال‌ به‌ تواتر متّصل‌ و منسجم‌ بوده‌ باشد، لو فرض‌ كه‌ اين‌ سند هم‌ در ميان‌ نبود، نبود.

ملحقات صحيفه سجاديه

امّا أدعيّه‌ صحيفۀ كامله‌ بنابر روايت‌ جعفر بن‌ محمّد حسني‌، كه‌ در خود صحيفه‌ذكر شده‌ است‌، هفتاد و پنج‌ دعا بوده‌ است‌ كه‌ راوي‌ آن‌ متوكّل‌ بن‌ هارون‌ مي‌گويد: از من‌ يازده‌ دعا ساقط‌ گرديده‌ است‌، و مقدار نيِّف‌ و ستّين‌ (شصت‌ و چهار) دعا را روايت‌ مي‌كنم‌. وليكن‌ در روايت‌ محمّد بن‌ احمد بن‌ مسلم‌ مطهّري‌ كه‌تعداد و اسامي‌ أدعيه‌ را ذكر مي‌نمايد، فقط‌ پنجاه‌ و چهار دعا چنانكه‌ امروزه‌ هم‌در صحيفه‌ مي‌يابيم‌ موجود مي‌باشد. و بنابراين‌ از اصل‌ صحيفه‌ بيست‌ و يك‌ دعا افتاده‌ است‌.

بزرگان‌ از أساطين‌ علم‌ و حديث‌ درصدد برآمده‌اند تا آن‌ ادعيه‌ را پيدا كرده‌ و به‌ صحيفه‌ ملحق‌ سازند - البته‌ به‌ عنوان‌ مُلْحَقات‌ نه‌ به‌ عنوان‌ ادخال‌ در ميان‌ خود ادعيه‌ - تا در عين‌ دعاهاي‌ آن‌ دخل‌ و تصرّفي‌ به‌ عمل‌ نيامده‌ باشد.

حقير در نسخۀ خطّيّۀ صحيفۀ كامله‌ كه‌ با حواشي‌ آن‌ به‌ امضاي‌ ملاّ محسن‌ فيض‌كاشاني‌ مي‌باشد، و از پدر به‌ اينجانب‌ رسيده‌ است‌، و تاريخ‌ پايان‌ كتابتش‌ سنۀ1091 هجريّه‌ قمريّه‌[47] است‌ ديده‌ام‌ كه‌: پس‌ از ختم‌ أدعيه‌ به‌ عنوان‌ مِمّا يُلْحَق‌ به‌، ملاّتقي‌ صوفي‌ زيابادي‌ قزويني‌ كه‌ از شاگردان‌ شيخ‌ بهائي‌ خود را معرّفي‌ مي‌كندچهارده‌ دعا ذكر كرده‌ است‌ كه‌ از كتب‌ معتبره‌ آن‌ را جمع‌ آوري‌ نموده‌ است‌.[48]،[49]

و چون‌ مي‌دانيم‌ كه‌: رحلت‌ مرحوم‌ شيخ‌ بهائي‌ در سنۀ 1030 بوده‌ است‌. بنابراين‌ جمع‌آوري‌ اين‌ ملحقات‌ توسّط‌ تلميذ او قبل‌ از تدوين‌ «صحيفة‌ ثانيّة‌» شيخ‌ حرّ عاملي‌ و «صحيفة‌ ثالثة‌» ميرزا عبدالله‌ أفندي‌ خواهد بود.

بر اين‌ اساس‌ لازم‌ است‌ اوّلين‌ صحيفه‌اي‌ را كه‌ بعد از صحيفۀ كامله‌ نگارش‌ يافته‌ است‌، همين‌ صحيفه‌ به‌ شمار آورد؛ و آن‌ را با نام‌ صحيفۀ ثانيۀ سجّاديّه‌ مسمّي‌ نمود. و صحيفۀ شيخ‌ حرّ را از صحف‌ بعدي‌ به‌ حساب‌ آورد؛ امّا چون‌ فعلاً صحيفۀ مرحوم‌ شيخ‌ حرّ به‌ نام‌ «صحيفۀ ثانيه‌» در ألسنه‌ و كتب‌ معمول‌ و دارج‌ مي‌باشد، ما نيز اينك‌ بدين‌ لقب‌ آن‌ را در اينجا ذكر مي‌نمائيم‌:

صحيفۀ ثانيۀ سجّاديّه‌، تدوين‌ شيخ‌ حرّ عاملي‌

صحيفۀ ثانيۀ سجّاديّه‌ تدوين‌ صاحب‌ الوسائل‌

شيخ‌ محمّد بن‌ حسن‌ حُرّ عامِلي‌ متوفّي‌ در سنۀ 1104

شيخ‌ عالم‌ فقيه‌ متتبّع‌ و محقّق‌ و سيّاح‌: ميرزا عبدالله‌ اصفهاني‌ أفَنْدي‌ در مقدّمۀ «صحيفة‌ ثالثة‌» خود مي‌گويد: شيخنا العالم‌ الفاضل‌ الجليل‌ و الكامل‌ المحدّث‌ النّبيل‌ الشّيخ‌ محمّد بن‌ الحسن‌ الحُرِّ العاملي‌ المعاصر كه‌ محفوف‌ مي‌باشد به‌ صنوف‌ مراحم‌ ربّ مَلِك‌ غافر، نهايت‌ سعي‌ و آنچه‌ را كه‌ در وسع‌ و توانش‌ بود، بذل‌ نمود تا آنچه‌ را كه‌ از اصل‌ مجموعه‌اي‌ كه‌ از نسخۀ صحيفۀ كاملۀ سجّاديّۀ متداوله‌ از أدعيۀ آنحضرت‌ خارج‌ گرديده‌ است‌ جمع‌آوري‌ نمايد، و همچنين‌ صحيفۀ جديدۀ مشتمله‌ بر سائر أدعيۀ مروّيۀ از او را كه‌ در مطاوي‌ كتب‌ أدعيه‌ و اعمال‌ مشهورۀ متداوله‌ ميان‌ متأخّرين‌ اصحاب‌ را كه‌ بدانها برخورد كرده‌ است‌، و از جملۀ آن‌ أدعيۀ در آن‌ مجموعه‌ها همان‌ أدعيۀ معروفۀ مذكورۀ در ملحقات‌ صحيفۀ كاملۀ مشهورۀ سجّاديّه‌ است‌ گردآوري‌ و تنظيم‌ نمايد. و آن‌ را به‌ «صحيفة‌ ثانيه‌» نامگذاري‌ نمود كه‌ امروزه‌ در زمان‌ و عصر ما صحيفه‌اي‌ عليحده‌ و مستقل‌ گرديده‌، و ميان‌ مردم‌ مانند خواهرش‌ و نظيرش‌ بالاخصّ در بلاد خراسان‌ و اطراف‌ خراسان‌ شايع‌ شده‌ است‌.

شيخ‌ حرّ 2 مي‌پنداشت‌ كه‌: از وي‌ بدين‌ عمل‌ احدي‌ از علماء سبقت‌ نگرفته‌ است‌، بلكه‌ معتقد بود كه‌: هيچ‌ يك‌ از سائر أدعيۀ آن‌ حضرت‌ حتّي‌ دعاهائي‌ كه‌ از صحيفۀ كاملۀ سجّاديّۀ مشهوره‌ ساقط‌ شده‌ نيست‌ مگر آنكه‌ آن‌ را در اين‌ صحيفۀ شريفۀ جديده‌ وارد ساخته‌ است‌.

امّا حقيقت‌ امر چنان‌ نبود كه‌ وي‌ مي‌پنداشت‌. زيرا اوَّلاً در اين‌ امر بعضي‌ از علمائنا المتأخِّرين‌ بر وي‌ پيشي‌ گرفته‌اند همان‌ طور كه‌ ترجمه‌شان‌ را در كتاب‌ رجال‌ ما: «رياض‌ العلماء» مي‌يابي‌! برو و ملاحظه‌ نما!

و امّا ثانياً ما أدعيۀ بسياري‌ را از جمله‌ أدعيۀ آنحضرت‌ - سلام‌ الله‌ عليه‌ - در اماكن‌ متفرّقه‌ و مواطن‌ متبدّده‌ يافتيم‌ كه‌ آنها نه‌ در صحيفۀ اوّل‌ كه‌ مشهور و متداول‌ است‌ مي‌باشند، و نه‌ در صحيفۀ ثانيۀ معروفه‌اي‌ كه‌ اين‌ شيخ‌ معاصر؛ آن‌ را جمع‌

كرده‌ است‌ يافت‌ مي‌گردند.

و نظير اين‌ پندار و گمان‌، گمان‌ و پنداري‌ است‌ كه‌ وي‌ أيضاً در كتاب‌ دگرش‌ مسمّي‌ به‌: «جَوَاهِر السَّنِّيَّة‌ فِي‌ جَمع‌ الاحاديث‌ القُدسيّة‌» كه‌ اُخت‌ القرآن‌ است‌ نموده‌ است‌. به‌ علّت‌ آنكه‌ او معتقد گرديده‌ است‌ كه‌: به‌ جميع‌ احاديث‌ قدسيّه‌ احاطه‌ پيدا كرده‌ است‌ و كسي‌ در اين‌ امر نيز بر او تقدّم‌ نداشته‌ است‌. وليكن‌ هر دو نوع‌ اين‌ پندار و اعتقادها مجرّد وَهْم‌ و خيال‌ مي‌باشد. چرا كه‌ بعضي‌ از اصحاب‌ پيش‌ از وي‌ به‌ مانند تأليف‌ او تأليف‌ كرده‌اند و از احاديث‌ او، بيشتر آورده‌اند و معذلك‌ نه‌ آن‌ و نه‌ اين‌ شيخ‌ معاصر به‌ جميع‌ آنچه‌ وارد شده‌ است‌ احاطه‌ پيدا ننموده‌اند كَمَا لَايَخْفَي‌ عَلَي‌ مَنْ تَتَبَّعَ وَ تَأمَّلَ وَ أعَادَ وَ أنْعَمَ النَّظَرَ وَ أجَادَ.[50]

و علاّمه‌ شيخ‌ آقا بزرگ‌ طهراني‌ رحمه‌الله‌عليه پس‌ از معرّفي‌ اين‌ صحيفه‌ مي‌فرمايد: بعضي‌ از افاضل‌ معاصرين‌ براي‌ من‌ نقل‌ كردند كه‌: اواطّلاع‌ يافته‌ است‌ بر «صحيفۀ ثانيۀ سجّاديّه‌» كه‌ اثر جمع‌آوري‌ شيخ‌ محمّد بن‌ علي‌ حرفوشي‌ معاصر شيخ‌ حرّ و متوفّي‌ پيش‌ از وي‌ به‌ بيشتر از چهل‌ سال‌ بوده‌ است‌.

و عليهذا بايد صحيفۀ شيخ‌ حرّ را ثالثه‌، و مابعدش‌ را رابعه‌ دانست‌ و هكذا.[51] وشايد مراد صاحب‌ رياض‌ در «صحيفة‌ ثالثه‌» آنجا كه‌ گفتار شيخ‌ حرّ را در عدم‌ سبقت‌ احدي‌ به‌ تدوين‌ صحيفه‌ بر او ردّ مي‌كند، همين‌ صحيفۀ حرفوشي‌ بوده‌ باشد.

محدّث‌ جزائري‌ در اوّل‌ شرح‌ ملحقات‌ صحيفه‌ گويد: شيخ‌ حرّ چون‌ از أدعيۀ امام‌ سجّاد عليه‌السّلام جمع‌ كرد مقداري‌ را كه‌ به‌ قدر خود صحيفه‌ شد، آن‌ را «اُخت‌ الصَّحيفة‌» نام‌ نهاد، همچنانكه‌ چون‌ جمع‌ نمود احاديث‌ قدسيّه‌ را آن‌ را «أخ‌ القرآن‌»

 نام‌ گذارد ـ.انتهي‌

شيخ‌ حرّ «صحيفة‌ ثانية‌» خود را از اصول‌ معتمدۀ نزد خود كه‌ در هامش‌ نسخه‌ ذكر كرده‌ است‌ گردآوري‌ نموده‌ است‌ و زمان‌ خاتمه‌اش‌ سنۀ 1053 در ماه‌ رمضان‌ بوده‌ است‌...[52]