تا هستي‌ سالك‌ باقي‌ است‌ ، تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ محال‌ است‌

چون‌ با وجود هستي‌ مجازي‌ و تعيّن‌ سالك‌ مشاهده ذات‌ مطلق‌ محال‌ است‌ فرمود كه‌: متن‌:

ترا تا كوه‌ هستي‌ پيش‌ باقي‌ است‌             جواب‌ لفظ‌ أرْني‌ ، لَنْ تَراني‌ است‌

صفجه 213

چون‌ حجاب‌ ميان‌ سالك‌ و حقّ ، هستي‌ موهوم‌ سالك‌ است‌ ميفرمايد كه‌: تا كوه‌ هستي‌ تو پيش‌ تو باقي‌ است‌ و توئيّ تو با تست‌ ، البتّه‌ حقّ محتجب‌ پرده اسماء و صفات‌ خواهد بود ؛ و با وجود اين‌ حجب‌ نوراني‌ او را به‌ حقيقت‌ نتوان‌ ديد . و در رويت‌ البتّه‌ رائي‌ و مَرئي‌ ملحوظ‌ است‌ ؛ و در انكشاف‌ ذاتي‌ اصلاً غير نمي‌ماند ؛ كه‌ و لا يَرَي‌ اللهَ إلاّ اللهُ .103

و چون‌ موسي‌ عليه‌ السّلام‌ مشاهده حضرت‌ حقّ در ملابس‌ اسماء و صفات‌ نموده‌ بود لاجرم‌ به‌ اسم‌ «كليمي‌» مخصوص‌ بود ، و در مكالمه‌ ، غيريّت‌ مي‌بايد كه‌ باشد ، و شوق‌ موسي‌ عليه‌ السّلام‌ زياده‌ از آن‌ بود كه‌ به‌ تجلّيات‌ اسمائي‌ قانع‌ باشد ؛ گفت‌ كه‌: رَبِّ أَرِنِي‌ٓ أَنظُرْ إِلَيْكَ104 يعني‌ ذات‌ خود را به‌ من‌ نماي‌ تا من‌ در تو نظر كنم‌ ! قَالَ لَن‌ تَرَ'نِي‌ حضرت‌ جواب‌ فرمود كه‌: هرگز تو ما را نبيني‌ ! يعني‌ تا توئيّ تو باقيست‌ من‌ در حجاب‌ توئيّ از تو محجوبم‌

و در بعضي‌ از نسخ‌ چنين‌ واقعست‌ كه‌: «صَداي‌ لفظ‌ أرني‌ ، لن‌ تَراني‌ است‌» ، و صَدا به‌ مناسبت‌ كوه‌ گفته‌ باشد . و معني‌ آن‌ باشد كه‌ چون‌ صَدا بازگشت‌ آواز صاحب‌ صوت‌ است‌ ، و صوت‌ « أَرِنِي‌ » در ديدني‌ بُوَد كه‌ مقرون‌ به‌ هستي‌ موسي‌ عليه‌ السّلام‌ باشد ، صداي‌ بدون‌ رويت‌ به‌ « لَن‌ تَرَ'نِي‌ » واقع‌ شده‌ باشد .105 عربيّةٌ:

صفجه 215

اگر «كوه‌ توئي‌» نباشد ميان‌ تو و حقّ هيچ‌ راه‌ نيست‌

چون‌ حجاب‌ تو از حقّ همين‌ هستي‌ تست‌ و إلاّ به‌ حكم‌ وَ نَحْنُ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنكُمْ107 حقّ به‌ تو از تو نزديكتر است‌ ، فرمود كه‌: متن‌:

حقيقت‌ كهربا ، ذات‌ تو كاه‌ است‌             اگر كوه‌ توئي‌ نبود چه‌ راه‌ است‌ ؟

يعني‌ حقيقت‌ ـ كه‌ حقّ مراد است‌ ـ مثال‌ كاه‌ ربا است‌ و ذات‌ و هستي‌ تو همچو كاه‌ ، و جذب‌ حقّ مر ترا و انجذاب‌ تو به‌ جانب‌ او در غايت‌ آساني‌ است‌ ؛ فأمّا «كوه‌ توئي‌» يعني‌ تعيّن‌ تو سدّ راه‌ وصول‌ تو شده‌ و مانع‌ رجوع‌ مقيّد به‌ جانب‌ مطلق‌ گشته‌ است‌ ، و اگر كوه‌ توئي‌ نباشد ميان‌ تو و حقّ هيچ‌ راه‌ نيست‌ . شعر:

چون‌ محو و انطماس‌ هستي‌ سالك‌ عياناً و شهوداً جز به‌ تجلّي‌ الهي‌ ميسّر نيست‌ ميفرمايد كه‌: متن‌:

تجلّي‌ گر رسد بر كوه‌ هستي‌                     شود چون‌ خاك‌ ره‌ ، هستي‌ ز پستي‌

يعني‌ اگر نور تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ بر كوه‌ هستي‌ سالك‌ بتابد ، ظلمت‌ هستي‌ او همچون‌ خاك‌ ره‌ ، پست‌ و ناچيز گردد و محو مطلق‌ شود ؛ چه‌ اقتضاي‌ تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ فناي‌ مظاهر و كثرات‌ است‌ . شعر:

تجلّي‌ ذاتي‌ حقّ بر جبل‌ ، و بيهوش‌ افتادن‌ حضرت‌ موسي‌

و معني‌ اين‌ بيت‌ اشاره‌ به‌ تتمّه‌ آن‌ آيه كريمه‌ است‌ كه‌: قَالَ رَبِّ أَرِنِي‌ٓ أَنظُرْ إِلَيْكَ قَالَ لَن‌ تَرَ'نِي‌ وَلَـٰكِنِ انظُرْ إِلَي‌ الْجَبَلِ فَإِنِ اسْتَقَرَّ مَكَانَهُ و فَسَوْفَ تَرَ'نِي‌ فَلَمَّا تَجَلَّي‌' رَبُّهُ و لِلْجَبَلِ جَعَلَهُ و دَكًّا وَ خَرَّ مُوسَي‌' صَعِقًا .108

يعني‌ چون‌ حضرت‌ موسي‌ عليه‌ السّلام‌ طلب‌ مشاهده جمال‌ ذات‌ نموده‌ جواب‌ گفتند كه‌: تو هرگز ما را نمي‌بيني‌ ! يعني‌ با وجود هستي‌ تو مشاهده ذات‌ ممكن‌ نيست‌ . فأمّا تو كه‌ موسائي‌ نظر بر كوه‌ كن‌ ، اگر كوه‌ بر جاي‌ خود بماند تو آن‌ زمان‌ ما را ببيني‌ ! چون‌ حضرت‌ حقّ تجلّي‌ بر كوه‌ نمود ، تاب‌ عظمتِ آن‌ تجلّي‌ كوه‌ را پاره‌ پاره‌ گردانيد و موسي‌ بيهوش‌ افتاد ؛ و اين‌ است‌ تجلّي‌ ذاتي‌ كه‌ در مقدّمه‌ ذكر رفت‌ .

و حقيقت‌ سخن‌ آنست كه‌: تمنّاي‌ حضرت‌ موسي‌ مشاهده ذات‌ أحديّت‌ را ، در عالم‌ معني‌ بوده‌ و آن‌ كوه‌ كه‌ به‌ چشم‌ حضرت‌ موسي‌ مي‌نمود و حضرت‌ حقّ بر آن‌ تجلّي‌ فرمود ، هستي‌ موسي‌ بود كه‌ متمثّل‌ به‌ صورت‌ آن‌ كوه‌ گشته‌ بود ، فأمّا حضرت‌ موسي‌ كوه‌ ميديد ، و از اينجهت‌ پاره‌ پاره‌ گشتن‌ كوه‌ سبب‌ بيهوشي‌ و فناي‌ آن‌ حضرت‌ شد ؛ چون‌ مقتضاي‌ تجلّي‌ ذاتي‌ نيستي‌ و فناي‌ مظاهر باشد .

صفجه 217

پس‌ حضرت‌ موسي‌ و ديگران‌ را ديدن‌ ذات‌ حقّ ميسّر نباشد و حكم‌ لَن‌تَرَ'نِي‌ مطلق‌ باشد . فامّا در تنزّل‌ ذات‌ به‌ مراتب‌ اسماء و صفات‌ ، مشاهده‌ آن‌ حضرت‌ ميسّر است‌ و به‌ صورت‌ شجره‌ وادي‌ أيمن‌ بر موسي‌ تجلّي‌ فرمود و با موسي‌ از پس‌ پرده اسماء و صفات‌ سخن‌ گفت‌ ؛ كه‌ وَ لَمَّا جَآءَ مُوسَي‌' لِمِيقَـٰتِنَا وَ كَلَّمَهُ و رَبُّهُ .109

از اين‌ سخنان‌ معلوم‌ شد كه‌ كساني كه‌ گفته‌اند كه‌ خدا را نمي‌توان‌ ديد ، از وجهي‌ راست‌ گفته‌اند ؛ يعني‌ من‌ حيث‌ الذّات‌ . و آنها كه‌ ميگويند كه‌ مي‌توان‌ ديد هم‌ راست‌ ميگويند ؛ يعني‌ من‌ حيث‌ الاسمآءِ و الصّفات‌ .

من‌ چو او را ديده‌ و ناديده‌ام‌                         در ميان‌ اين‌ و آن‌ شوريده‌ام‌

لَا تُدْرِكُهُ الابْصَـٰرُ وَ هُوَ يُدْرِكُ الابْصَـٰرَ .110

فَمَن‌ كَانَ يَرْجُوا لِقَآءَ رَبِّهِ فَلْيَعْمَلْ عَمَلاً صَـٰلِحًا وَ لَا يُشْرِكْ بِعِبَادَةِ رَبِّهِ أَحَدًا .111

وُجُوهٌ يَوْمَئِذٍ نَاضِرَةٌ * إِلَي‌' رَبِّها نَاظِرَةٌ . 112

سلوك‌ و رياضات‌ ، بجهت‌ استعداد يافتن‌ براي‌ جذبات‌ الهيّه‌ است‌

بدانكه‌ سلوك‌ و رياضات‌ و تصفيه‌ ، بواسط ه آن‌ است‌ كه‌ مستعدّ جذبه‌ الهي‌ شوند ؛ و الاّ هيچكس‌ را به‌ عمل‌ ، وصول‌ به‌ آن‌ حضرت‌ ممكن‌ نيست‌ ؛

صفجه 218

فلهذا فرمود كه‌: متن‌:

گدايي‌ گردد از يك‌ جذبه‌ شاهي                        ‌ به‌ يك‌ لحظه‌ دهد كوهي‌ به‌ كاهي‌

يعني‌: جَذْبَةٌ مِنْ جَذَباتِ الْحَقِّ تُوازي‌ عَمَلَ الثَّقَلَيْنِ113 چون‌ رهبر سالك‌ گردد ، از گدايي‌ و تقيّد و محجوبي‌ كه‌ او را بود ـ به‌ بركت‌ آن‌ جذبه‌ ـ به‌ سلطنت‌ وصول‌ حقيقي‌ كه‌ در ضمن‌ فناء تجلّي‌ ذاتي‌ مندرج‌ است‌ برسد ، و به‌ يك‌ دم‌ و يك‌ ساعت‌ كوه‌ هستي‌ را كه‌ نسبت‌ به‌ او سدّ سكندر مي‌نمود و از آن‌ تجاوز ميسّر نداشت‌ و بواسطه آن‌ گرفتار محنت‌ هجران‌ بود ، دست‌ عطاي‌ پادشاهانه‌ گشوده‌ به‌ كاهي‌ دهد ؛ يعني‌ هيچ‌ وزن‌ و مقدارش‌ ننهد ؛ و از مرتبه‌

صفجه 219

محبّي‌ به‌ مقام‌ محبوبي‌ رسد و بی‌مزاحمتِ غيريّت‌ ، به‌ ديد ه فَبِي‌ يُبْصِرُ مشاهد ه مطلوب‌ حقيقي‌ نمايد . عربيّةٌ:

شعر:

چون‌ حصول‌ مراتب‌ كمالات‌ دو جهاني‌ ، و وصول‌ به‌ اعلي‌ مقامات‌ ايقاني‌ در متابعت‌ حضرت‌ ختم‌ محمّدي‌ عليه‌ الصّلو ه و السّلام‌ است‌ فرمود كه‌: متن‌:

برو اندر پي‌ خواجه‌ به‌ أسري                        ‌ تفرّج‌ كن‌ همه‌ آيات‌ كبري‌

ميفرمايد كه‌: در «پي‌ خواجه‌» يعني‌ به‌ متابعت‌ خواجه‌ كه‌ حضرت‌ رسالت‌ پناه‌ محمّدي‌ است‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ ـ زيرا كه‌ خواجه حقيقي‌ اوست‌ و ديگران‌ غلام‌ و طفيل‌ ذات‌ أشرف‌ اويند ـ به‌ إسراء برو . و إسراء ، به‌ شب‌ بردن‌ است‌ . و اين‌ اشاره‌ بدان‌ آيه كريمه‌ است‌ كه‌ درباره معراج‌ نازل‌ است‌ كه‌:

سُبْحَـٰنَ الَّذِي‌ٓ أَسْرَي‌' بِعَبْدِهِ لَيْلاً مِنَ الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ إِلَي‌ الْمَسْجِدِ

صفجه 220

الاقْصَا الَّذِي‌ بَـٰرَكْنَا حَوْلَهُو لِنُرِيَهُ و مِنْ ءَايَـٰتِنَآ إِنَّهُو هُوَ السَّمِيعُ الْبَصِيرُ 115

معراج‌ رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ ليله المعراج‌

و معراج‌ حضرت‌ رسالت‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ مشهور است‌ . و رفتن‌ آن‌ حضرت‌ از مسجد الحرام‌ تا به‌ مسجد أقصي‌ ثابت‌ به‌ اين‌ آيه‌ است‌ كه‌ ذكر رفت‌ ، و از آنجا تا به‌ آسمان‌ به‌ حديث‌ لَمَّا عُرِجَ بِي‌ إلَي‌ السَّمَآءِ ، و از آنجا به‌ باقي‌ افلاك‌ و به‌ بهشت‌ و عرش‌ و بالاي‌ عرش‌ به‌ خبر آحاد .

يعني‌ تو نيز خود را از همه‌ قيود صوري‌ و معنوي‌ خلاص‌ كن‌ تا به‌ بركت‌ متابعت‌ حضرت‌ رسالت‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ وآله‌ به‌ أفلاك‌ و عرش‌ و بالاي‌ عرش‌ عروج‌ نمائي‌ . و آيات‌ كبري‌ كه‌ ظهورات‌ الهي‌ و تجلّيات‌ جمالي‌ و جلالي‌ و فناء في‌ الله‌ و بقاء بالله‌ است‌ تعرّج‌ كني‌ و مشاهده‌ نمائي‌ . و علم‌ اليقين‌ ، عين‌ اليقين‌ بلكه‌ حقّ اليقين‌ گردد .

و از اين‌ سخنان‌ كه‌ در اين‌ ابيات‌ سابق‌ و لاحق‌ شيخ‌ ميفرمايد معلوم‌ مي‌شود كه‌ مراتب‌ ولايت‌ انبياء عليهم‌ السّلام‌ ، اوليا را حاصل‌ مي‌شود بواسطه‌ حسن‌ متابعتي‌ كه‌ اولياء نسبت‌ با انبياء دارند .

بدانكه‌: معراج‌ را اسبابي‌ است‌ ؛ بعضي‌ از جانب‌ حقّ است‌ كه‌ عنايت‌ و جذبه‌ است‌ ، و بعضي‌ از جانب‌ عبد و آن‌ كمال‌ انقطاع‌ است‌ از خلق‌ و توجّه‌ تامّ به‌ حضرت‌ حقّ . و چون‌ انسان‌ مركّب‌ القُوي‌ و مدنيّ الطّبع‌ است‌ و او را در روز البتّه‌ اختلاط‌ با خلق‌ مي‌باشد و چنان‌ انقطاعي‌ كه‌ وسيله‌ و سبب‌ عروج‌ باشد ، مگر أحياناً واقع‌ شود بجهت‌ آنكه‌ عزلت‌ از خلق‌ داشته‌ باشد ، و « إنَّهُ لَيُغَانُ عَلَي

صفجه 221

‌قَلْبِي‌ ؛ وَ إنِّي‌ لَاسْتَغْفِرُ اللَهَ فِي‌ كُلِّ يَوْمٍ سَبْعِينَ مَرَّةً ـ و في‌ روايةٍ: مِائَةَ مَرَّةٍ »116

صفجه 222

مصدّق‌ اينست‌ كه‌ آدمي‌ از حجب‌ بشري‌ ، تمام‌ خلاص‌ نيست‌ ، و چون‌ در شب‌ موانع‌ صوري‌ مرتفع‌ است‌ ، اكثر اين‌ حالات‌ و مشاهدات‌ ، كاملان‌ را در شب‌ دست‌ داده‌ است‌ ؛ كه‌: سُبْحَـٰنَ الَّذِي‌ٓ أَسْرَي‌' بِعَبْدِهِ لَيْلاً . و از اينجا اشاره‌ فَلَمَّا جَنَّ عَلَيْهِ الَّيْلُ كه‌ در حكايت‌ إبراهيم‌ عليه‌ السّلام‌ آمده‌ است‌ معلوم‌ مي‌شود . شعر:

چون‌ تعلّقات‌ جسماني‌ و كدورات‌ طبيعي‌ مانع‌ عروج‌ و وصول‌ سالك‌ است‌ فرمود كه‌: متن‌:

برون‌ آي‌ از سراي‌ اُمّ هاني‌                             بگو مطلق‌ حديث‌ مَنْ رَءَانِي‌

اُمّ هاني‌ دختر أبوطالب‌ است‌ كه‌ عم‌ زاده‌ حضرت‌ رسالت‌ عليه‌ الصّلوه والسّلام‌ باشد . و اُمّ هاني‌ كنيه‌ است‌ و نام‌ او فاخْتَه‌ بوده‌ ، و هاني‌ به‌ همزه‌ بعد از نون‌ است‌ . و در شب‌ معراج‌ از خانه‌ او كه‌ متّصل‌ حرم‌ واقع‌ است‌ عروج‌ نموده‌ . و مشهور آن‌ است‌ كه‌ معراج‌ از خانه عائشه‌ بوده‌ است‌ ، ولي‌ چون‌ مفسّران‌ فرموده‌اند كه‌ حضرت‌ نبوي‌ را عليه‌ السّلام‌ دو معراج‌ بوده‌ است‌: يكي‌ جسماني‌

صفجه 223

و ديگري‌ روحاني‌ ، شايد كه‌ آنچه‌ جسماني‌ است‌ از خانه‌ عائشه‌ بوده‌ باشد و آنچه‌ روحاني‌ بوده‌ از سراي‌ اُمّ هاني‌ .

و عروج‌ اولياء الله‌ چون‌ به‌ روحانيّت‌ و بدن‌ مثالي‌ است‌ ، مناسب‌ با معراج‌ روحاني‌ از سراي‌ اُمّ هاني‌ باشد . و «سراي‌ اُمّ هاني‌» نسبت‌ با سالكان‌ و اولياء ، خانه طبيعت‌ است‌ . يعني‌ از سراي‌ طبع‌ و هوي‌ بيرون‌ آي‌ ! و از قيود هوي‌ و هوس‌ مجرّد ، و از تعلّقات‌ جسماني‌ و روحاني‌ منقطع‌ شو ! و در مشاهده‌ جمال‌ مطلق‌ فاني‌ گشته‌ و وارث‌ كمال‌ معنوي‌ حضرت‌ پيغمبر بوده‌ ، به‌ بقاي‌ حقّ مطلق‌ متحقّق‌ شده‌ ، حديث‌ مَنْ رَءَانِي‌ فَقَدْ رَأَي‌ الْحَقَّ بگو ؛ يعني‌ هر كه‌ ما را ديد خدا را ديده‌ است‌ ! و اين‌ اشاره‌ به‌ «بقاء بالله‌» است‌ كه‌ در مقدّمه‌اي‌ كه‌ در بيان‌ تجلّيات‌ و سير و طير ممهّد گشته‌ ذكر كرده‌ شده‌ است‌ . شعر:

چون‌ سالكِ راه‌ حقّ را تا زمانيكه‌ به‌ تعيّن‌ جسماني‌ و روحاني‌ مقيّد است‌، وصول‌ و عبور به‌ عالم‌ اطلاق‌ ميسّر نمي‌گردد ، ميفرمايد كه‌: متن‌:

گذاري‌ كن‌ ز كاف‌ كُنج‌ كونين‌                                     نشين‌ بر قاف‌ قرب‌ قابَ قَوسَين‌

يعني‌ از عالم‌ صورت‌ و معني‌ ، و غيب‌ و شهادت‌ كه‌ كونين‌ مراد است‌ ،

صفجه 224

به‌موجب‌ فَاخْلَعْ نَعْلَيْكَ117 گذر كن‌ و به‌ هيچ‌ مرتبه‌اي‌ از مراتب‌ عالمين‌ توقّف‌ مكن‌ ، و در مقام‌ قاب‌ قوسين‌ كه‌ مقام‌ واحديّت‌ و اُلوهيّت‌ است‌ و محيط‌ قوسين‌ وجوب‌ و امكان‌ است‌ و «مقام‌ محمّدي‌» است‌ متمكّن‌ شو ، و مظهر ذات‌ و صفات‌ الهي‌ گشته‌ موجودات‌ هر دو عالم‌ را محكوم‌ حكم‌ خود بين‌ و توجّه‌ همه‌ به‌ جانب‌ خويش‌ مشاهده‌ نماي‌ . شعر:

مشاهده سالك‌ آثار و احكام‌ اسماء و صفات‌ الهي‌ را در نزد تحقّق‌ به‌ مقام‌ واحديّت‌

چون‌ سالك‌ را تحقّق‌ به‌ مقام‌ واحديّت‌ حاصل‌ شود ، ذات‌ و صفات‌ جزئي‌ وي‌ ذات‌ و صفات‌ كلّي‌ حقّ گردد و علم‌ و اراده سالك‌ عين‌ علم‌ و اراده او شود ، فلهذا فرمود كه‌: متن‌:

دهد حقّ مر ترا هر چه‌ كه‌ خواهي                         ‌ نمايندت‌ همه‌ اشيا كَما هي‌

يعني‌ سالك‌ چون‌ در مقام‌ تحقّق‌ و اتّصاف‌ به‌ صفات‌ الهي‌ راه‌ يافت‌ ، هرچه‌ مطلوب‌ و مقصودش‌ باشد هر آينه‌ حاصل‌ شود ، و آثار و احكام‌ جميع‌ اسماء و صفات‌ الهي‌ را در خود مشاهده‌ نمايد ، و مَجْلَي‌ الكُلّ و مَجمَع‌ البَحرَينِ وجوب‌ و امكان‌ گردد و خود را همه‌ بيند ، و به‌ وراثتِ قائل‌ اللَهُمَّ أَرِنَا الاشْيَآءَ كَمَا هِيَ118 حقايق‌ همه اشياء را چنانچه‌ هست‌ به‌ وي‌ نمايند ؛ وعارف‌ حقيقي‌

صفجه 225 (ادامه پاورقی)

صفجه 226

گردد و مقصود آفرينش‌ حاصل‌ كند . شعر:

شناخت‌ خدا با صفات‌ كلّيّه‌ و ذات‌ او محال‌ است‌ ؛ و فناء در هر دو ممكن‌

و محصّل‌ و نتيجه‌ حاصله‌ از گفتار اين‌ عارف‌ ربّانيّ آن‌ است‌ كه‌: خداوند را با صفات‌ او مي‌توان‌ شناخت‌ ؛ و ذاتش‌ را نمي‌توان‌ شناخت‌ . در اينجا اين‌ سوال‌ پيش‌ مي‌آيد كه‌: چرا ذات‌ خدا را نمي‌توان‌ شناخت‌ ؟! لابدّ پاسخ‌ آن‌ مي‌باشد كه‌ چون‌ او لايتناهي‌ است‌ و انسان‌ محدود و متناهي‌ ؛ لهذا احاطه‌ كه‌ لازمه معرفت‌ و شناخت‌ است‌ ، از مقيّد و محدود و متناهي‌ به‌ ذات‌ لايتناهي‌ محال‌ است‌ . سوال‌ مي‌شود: همانطور كه‌ احاطه بر ذات‌ غيرمتناهي‌ محال‌ است‌، احاطه بر صفات‌ غيرمتناهيه‌ نيز محال‌ است‌ ، بنابراين‌ شناخت‌ خدا را با

صفجه 227

 صفات‌ همچنين‌ بايد محال‌ باشد .

اگر جواب‌ داده‌ شود: شناخت‌ خدا با صفات‌ و آثار متناهيه‌ او مي‌باشد ، نه‌ صفات‌ كلّيّه‌ عامّه‌ لازمه‌ ذات‌ كه‌ غيرمتناهي‌ است‌ . سوال‌ مي‌شود: در ذات‌ هم‌ همينطور دنبال‌ وجود جزئي‌ و ذات‌ جزئي‌ كه‌ مترشّح‌ از ذات‌ اوست‌ مي‌روند نه‌ دنبال‌ ذات‌ كلّي‌ و وجود مجرّد بسيط‌ لايتناهي‌ وي‌ . بنابراين‌ وجه‌ استحاله‌ آن‌ چيست‌ ؟!

اگر در پاسخ‌ گفته‌ شود: آري‌ ، شناخت‌ خدا با صفات‌ غيرمتناهيه‌ او نيز محال‌ است‌ همانطور كه‌ شناخت‌ ذات‌ او استحاله‌ دارد ، ولي‌ شناخت‌ خدا با صفات‌ بوسيله فناي‌ در صفات‌ صورت‌ مي‌گيرد ؛ و در فناء حدّ و قيد و تناهي‌ معني‌ ندارد . سالك‌ راه‌ خدا در صفات‌ غير متناهيه‌ او نيست‌ و نابود مي‌گردد . جواب‌ آن‌ است‌ كه‌: در ذات‌ نيز اينچنين‌ است‌ ، شناخت‌ ذات‌ خدا با فناي‌ در ذات‌ تحقّق‌ مي‌پذيرد . پس‌ در ذات‌ ، عنوان‌ سالكي‌ نيست‌ تا خدا را بشناسد ؛ خداست‌ كه‌ خدا را مي‌شناسد . در صفات‌ هم‌ ايضاً اينطور مي‌باشد . زيرا در مقام‌ فناء محض‌ در صفات‌ كلّيّه حقّ تعالي‌ عنوان‌ و اسمي‌ از سالك‌ باقي‌ نمي‌ماند تا به‌ صفات‌ وي‌ پي‌ برد ؛ بلكه‌ خداست‌ كه‌ صفات‌ خدا را مي‌شناسد . و امّا در صفات‌ جزئيّه‌ و در ذات‌ جزئيّه‌ ، علم‌ و معرفت‌ بدون‌ اشكال‌ است‌ . اگر گفته‌ شود: خدا ذات‌ جزئي‌ ندارد بلكه‌ موجودات‌ طلوع‌ و ظهور وجود اويند ، گفته‌ مي‌شود: خدا صفات‌ جزئي‌ نيز ندارد بلكه‌ صفات‌ موجودات‌ طلوع‌ و ظهور صفات‌ اويند .

بالجمله‌ اين‌ سخن‌ كه‌ خدا را با صفات‌ مي‌توان‌ شناخت‌ نه‌ با ذات‌ ؛ اگر منظور و مراد صفات‌ كلّيّه‌ است‌ آنهم‌ امكان‌ ندارد ، و اگر مراد صفات‌ جزئيّه‌ است‌ ميان‌ ذات‌ و صفات‌ تفاوت‌ نيست‌ . و امكان‌ فنا و استحاله‌ و اندكاك‌ همانطور كه‌ در صفات‌ او جلّ و علا ممكن‌ است‌ ، در ذات‌ او جلّ و علا نيز

صفجه 228

ممكن‌ است‌ .

خلع‌ و لبس‌ سقراط‌ و أفلاطون‌: حكماي‌ الهي‌

شيخ‌ بهاء الدّين‌ عامِليّ قدَّس‌ اللهُ سرَّه‌ فرموده‌ است‌: « وَ قالَ لِلْمَلِكِ لَمّا أرادَ قَتْلَهُ: إنَّ سُقْراطَ في‌ حُبٍّ ، وَ الْمَلِكُ لا يَقْدِرُ إلاّ عَلَي‌ كَسْرِ الْحُبِّ . فَالْحُبُّ يُكْسَرُ وَ يَرْجِعُ الْمآءُ إلَي‌ الْبَحْرِ!» 120

«هنگامي كه‌ پادشاه‌ يونان‌ اراده‌ كرد سقراط‌ را بكشد ، سقراط‌ به‌ وي‌ گفت‌: سقراط‌ در درون‌ خمره‌ايست‌ از آب‌ . و سلطان‌ را قدرتي‌ نيست‌ مگر بر شكستن‌ خمره‌ ؛ خمره‌ شكسته‌ مي‌شود و آب‌ به‌ سوي‌ دريا بازگشت‌ مي‌نمايد!»

و همچنين‌ از كتاب‌ «تلويحات‌» نقل‌ كرده‌ است‌ از أفلاطون‌ الهي‌ كه‌ وي‌ گفت‌: » چه‌ بسا بسيار اتّفاق‌ مي‌افتاد كه‌ من‌ در هنگام‌ رياضتها با خودم‌ خلوت‌ داشتم‌ ، و از احوال‌ موجودات‌ مجرّده‌ از مادّيّات‌ تأمّل‌ مي‌نمودم‌ . و بدنم‌ را در كناري‌ رها مي‌كردم‌ و بطوري‌ مي‌شدم‌ كه‌ گويا من‌ از ملابس‌ طبيعت‌ عاري‌ گشته‌ام‌. و داخل‌ در ذات‌ خودم‌ مي‌بودم‌ كه‌ غير آنرا تعقّل‌ نمي‌نمودم‌ و به‌ غير ذات‌ خودم‌ نظر نداشتم‌ ، و از جميع‌ اشياء نيز خارج‌ بودم‌ .

و در اين‌ حال‌ مي‌ديدم‌ كه‌ به‌ قدري‌ حسن‌ و طراوت‌ و درخشش‌ و نور و محاسن‌ غريبه‌ عجيبه‌ و دلرباي‌ شگفت‌ انگيزي‌ دارم‌ كه‌ به‌ حال‌ تعجّب‌ ، حيران‌ و مبهوت‌ در مي‌آمدم‌ . و مي‌دانستم‌ كه‌ من‌ جزئي‌ از اجزاء عالم‌ اعلاي‌ روحاني‌ بامجد و عظمت‌ و شريف‌ مي‌باشم‌ . و من‌ داراي‌ حيات‌ و زندگي‌ ، فعّال‌ و كاربر هستم‌ . سپس‌ با ذهن‌ و فكر خودم‌ از آن‌ عالم‌ ترقّي‌ مي‌كردم‌ و بالا مي‌رفتم‌ به‌سوي‌ عوالم‌ الهيّه‌ و حضرت‌ ربوبيّت‌ . و گويا اينطور مي‌شدم‌ كه‌ من‌ در آن‌ عالم‌ قرار دارم‌ و در آنجا در فوق‌ عوالم‌ عقليّه‌ نوريّه‌ معلّق‌ و وابسته‌ هستم‌ .

پس‌ مي‌ديدم‌ خودم‌ را گوئي‌ كه‌ من‌ در آن‌ موقف‌ شريف‌ وقوف‌ دارم‌ . و

صفجه 229

به‌قدري‌ از بهاء و نور در آنجا مشاهده‌ مي‌نمودم‌ كه‌ هيچ‌ زباني‌ قادر بر توصيف‌ آن‌ نيست‌ و هيچ‌ گوشي‌ توانائي‌ قبول‌ نقش‌ آنرا در خود ندارد .

پس‌ چون‌ آن‌ شأن‌ و مقام‌ مرا غرق‌ خود مي‌كرد ، و آن‌ نور و بهاء بر وجود من‌ غلبه‌ مي‌يافت‌ و ديگر من‌ در خود توان‌ استقامت‌ و تحمّل‌ آنرا نداشتم‌ ، از آن‌ عالم‌ به‌ سوي‌ عالم‌ فكرت‌ و انديشه‌ فرود مي‌آمدم‌ . و اين‌ تفكّر و انديشه‌ مرا از آن‌ نور ، محجوب‌ مي‌داشت‌ . پس‌ متحيّر و متعجّب‌ مي‌ماندم‌ كه‌ چگونه‌ من‌ از آن‌ عالم‌ پائين‌ آمدم‌ ، و تعجّب‌ مي‌نمودم‌ كه‌ چگونه‌ من‌ خودم‌ را مملوّ و سرشار از نور مشاهده‌ كرده‌ام‌ ، و اين‌ در صورتي‌ بود كه‌ نفس‌ من‌ با بدن‌ من‌ همان‌ هيئت‌ و شكل‌ خود را دارا بود .

و در آن‌ وقت‌ به‌ خاطر مي‌آوردم‌ گفتار مطريوس‌ را كه‌ ما را امر به‌ طلب‌ و بحث‌ از جوهر نفس‌ شريف‌ و ارتقاء به‌ آن‌ عالم‌ عقلي‌ مي‌كرد. « 121

شيخ‌ مصلح‌ الدّين‌ سعدي‌ شيرازي‌ با اشارت‌ و كنايت‌ تمام‌ اين‌ حالات‌ و

صفجه 230

مقامات‌ را در توحيد ذكر نموده‌ است‌ ، و نشان‌ داده‌ است‌ كه‌ براي‌ معرفت‌ خداوند سبحانه‌ و تعالي‌ غير فناء ، نيستي‌ و اندكاك‌ در ذات‌ احديّت‌ ابداً راه‌ ديگري‌ تصوّر ندارد ؛ آنجا كه‌ گويد:

صفجه 231

ابيات‌ راقيه شيخ‌ بهائي‌ در ملاقات‌ خدا با او

شيخ‌ بهاء الدّين‌ عاملي‌ (قدّه‌) دراشعار دلپذير خود ، قصائدي‌ دارد كه‌ دلالت‌ برحالات‌ و مكاشفات‌ خود مي‌كند . و از جمله‌ قصيده‌ايست‌ كه‌ در آن‌ به‌ زيارت‌ حضرت‌ حقّ سبحانه‌ و تعالي‌ در مقام‌ واحديّت‌ موفّق‌ مي‌آيد . اين‌ قصيده شيوا با ابيات‌:

شروع‌ ميشود و بر همين‌ نهج‌ ادامه‌ ميدهد تا ميرسد به‌ اينجا كه‌ ميگويد:

در اين‌ ابيات‌ ، شيخ‌ أعلي‌ الله‌ مقامه‌ ديدار حضرت‌ حقّ را در بيداري‌ و حال‌ مكاشفه روحاني‌ بيان‌ مي‌كند ، آنجا كه‌ مي‌گويد: بدون‌ حجاب‌ و پرده نقاب‌ بر من‌ وارد شد در حاليكه‌ كاكل‌ مشكين‌ خودش‌ را بر روي‌ دوش‌ و شانه‌هايش‌ افكنده‌ بود. زيرا در اصطلاح‌ اهل‌ دل‌ و عارفان‌ ذوي‌ المقدار ، رخ‌ و رخساره‌ عبارت‌ است‌ از تجلّي‌ نور وحدت‌ و جمال‌ حقّ ، و گيسوان‌ و كاكل‌ عبارت‌ است‌ از تجلّي‌ كثرات‌ و مخلوقات‌ داراي‌ ماهيّت‌ . و بنابراين‌ ، آمدن‌ حقّ متعال‌ با رخسار بدون‌ حجاب‌ و با گيسوان‌ افكنده‌ كنايه‌ از مقام‌ وحدت‌ در كثرت‌ است‌ . اين‌ همان‌ حضرت‌ حقّ است‌ با ملاحظه وحدانيّت‌ خود در حاليكه‌ با كثرات‌ ناشي‌ از وجود خود معاً با هم‌ مشاهده‌ گرديده‌ است‌ .

و به‌ عبارت‌ ديگر مشاهده وحدت‌ حقّ به‌ تمام‌ معني‌ الكلمه‌ مي‌باشد كه‌

صفجه 233

تجلّي‌ حقّ در اسم‌ واحديّت‌ خود است‌ . و معني‌ و مفاد «وحدت‌ وجود» كه‌ در السنه عارفان‌ شايع‌ است‌ همين‌ است‌ .

بيان‌ حضرت‌ حدّاد در كيفيّت‌ برآورده‌ شدن‌ حاجتها در حال‌ فناء

روزي‌ حقير خدمت‌ حضرت‌ اُستادنا الاكرم‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد روحي‌فداه‌ عرض‌ كردم‌: آنانكه‌ خداوند را در لباس‌ اسماء و صفات‌ مشاهده‌ مي‌كنند ، درحقيقت‌ ذات‌ و هستي‌ او نيست‌ تا با او سخني‌ داشته‌ باشند و تكلّم‌ نمايند و عرض‌ حاجات‌ بنمايند ؛ و آنانكه‌ در حال‌ فناء از اسماء و صفاتند و مندكّ و فاني‌ در ذات‌ گشته‌اند ، برايشان‌ وجودي‌ باقي‌ نمانده‌ است‌ كه‌ سائل‌ و مسؤول‌ و سوال‌ مطرح‌ شود .

فرمودند: » آري‌ ، همين‌ طور است‌ . وليكن‌ مي‌گويند: پادشاهي‌ بود غلامي‌ داشت‌ كه‌ عاشق‌ گرديده‌ بود . جلوات‌ و شؤون‌ و مقامات‌ شاه‌ او را مجذوب‌ كرده‌ بود . عشق‌ او به‌ حدّي‌ رسيده‌ بود كه‌ به‌ مجرّد آنكه‌ چشمش‌ به‌ شاه‌ مي‌افتاد بيهوش‌ شده‌ بر روي‌ زمين‌ مي‌افتاد .

شاه‌ در اين‌ حال‌ مي‌آمد و پهلوي‌ او مي‌نشست‌ و استمالت‌ مي‌نمود ، ولي‌ وي‌ به‌ هوش‌ نمي‌آمد تا هنگامي‌ كه‌ شاه‌ منصرف‌ گرديده‌ از وي‌ دور شود .

مردم‌ هم‌ چون‌ قرب‌ او را به‌ سلطان‌ دريافته‌ بودند هر يك‌ حاجتي‌ داشتند در عريضه‌اي‌ مي‌نگاشتند و در داخل‌ پاكتي‌ مي‌نمودند تا وي‌ به‌ سلطان‌ عرضه‌ كند و حوائج‌ مردم‌ برآورده‌ شود .

غلام‌ هم‌ نامه‌ها را از ارباب‌ حوائج‌ اخذ مي‌نمود و در جامه‌داني‌ قرار مي‌داد تا در موعد مقرّري‌ ملاقات‌ خدمت‌ سلطان‌ تقديم‌ دارد .

نامه‌ها همين‌ طور جمع‌ مي‌شد تا در وقت‌ معيّن‌ كه‌ غلام‌ با جامه‌دان‌ حضور شاه‌ مي‌رفت‌ ، ناگهان‌ چشمانش‌ كه‌ به‌ شاه‌ مي‌افتاد مدهوش‌ مي‌گشت‌ . شاه‌ نزد او مي‌ماند و بر بالين‌ وي‌ مي‌نشست‌ ، آنگاه‌ دستور مي‌داد جامه‌دان‌ را باز كنند و نامه‌ها را يك‌ يك‌ بخوانند و در ذيل‌ نامه‌ها حوائج‌ آنها را برآورده‌ و به‌ مهر

صفجه 234

و امضاي‌ ديوان‌ شاه‌ برسانند ، و سپس‌ نامه‌ها را در پاكتها نهاده‌ و همه‌ را در جامه‌دان‌ قرار مي‌دادند و در جامه‌دان‌ را مي‌بستند .

در اين‌ حال‌ شاه‌ برمي‌خاست‌ ومي‌رفت‌ . غلام‌ سپس‌ به‌ هوش‌ آمده‌ برمي‌خاست‌ و بنظر خود جامه‌دان‌ دست‌نخورده‌ را برمي‌داشت‌ و مراجعت‌ مي‌كرد و چنان‌ مي‌پنداشت‌ كه‌ حوائج‌ مكتوبه مردم‌ همگي‌ به‌ حال‌ خود باقي‌ مانده‌ است‌ ، و به‌ مردم‌ مي‌گفت‌: من‌ از شما معذرت‌ مي‌طلبم‌ كه‌ عرائضتان‌ را به‌ محضر او نتوانستم‌ معروض‌ دارم‌ .

مردم‌ كه‌ مي‌رفتند سر جامه‌دان‌ كه‌ نامه‌هاي‌ خود را مأيوسانه‌ برگيرند ، ناگهان‌ همه‌ شاداب‌ و مسرور مي‌ديدند كه‌ حوائج‌ برآورده‌ شده‌ و به‌ مهر سلطنتي‌ ممهور گرديده‌ است‌. «

آري‌ ، بر همين‌ اساس‌ است‌ كه‌ عارف‌ عظيم‌القدر مصري‌: ابن‌ فارض‌ مي‌گويد:

وَ فِي‌ سَكْرَةٍ مِنْها وَ لَوْ عُمْرَ ساعَةٍ                     تَرَي‌ الدَّهْرَ عَبْدًا طآئِعًا وَ لَكَ الْحُكْمُ126

«و فقط‌ در اثر يك‌ ساعت‌ مستي‌ و مدهوشي‌ از آن‌ ذات‌ ذوالجلال‌ ، خواهي‌ ديد كه‌ تمام‌ دوران‌ روزگار بنده مطيع‌ تو هستند ، و تو هستي‌ كه‌ فرمانده‌ و فرمانفرماي‌ عالميان‌ مي‌باشي‌!»