استشهاد ابن‌طاوس‌ به‌ روايت‌ صادقي‌ بر حُسن‌ حال‌ بني‌الحسن‌

سيّد عليّ بن‌ طاووس‌، سپس‌ فرموده‌ است‌: اين‌ نامۀ تعزيت‌ از اصل‌ صحيح‌ به‌ خط‌ محمد بن‌ علي‌ بن‌ مَهْجَنَاب‌ بَزَّاز در تاريخ‌ شهر صفر سنۀ 448 آورده‌ شده‌ است‌. و در آن‌ عبدالله‌ بن‌ حسن‌ را به‌ عَبد صالح‌ نام‌ برده‌ است‌. واين‌ دليل‌ است‌ بر آنكه‌: زندانيان‌ از بني‌الحسن‌ كه‌ محمول‌ به‌ محبس‌ كوفه‌ شده‌اند، نزد مولانا الصادق‌ عليه‌السّلاممعذور و ممدوح‌ و مظلوم‌ و به‌ محبّت‌ او عارف‌ بوده‌اند.

و پس‌ از آن‌ فرموده‌ است‌: و آنچه‌ در بعضي‌ از كتب‌ يافت‌ شده‌ است‌ كه‌: آنها با صادقين‌: مفارقت‌ داشته‌اند، محتمل‌ است‌ از روي‌ تقيّه‌ بوده‌ باشد به‌ علّت‌ آنكه‌ اظهارشان‌ در نهي‌ از منكر به‌ أئمّۀ طاهرين‌ نسبت‌ داده‌ نشود.

و شاهد بر اين‌ مهم‌، خبري‌ را از خَلَّاد بن‌ عُمَيْر كِنْدِي‌ (مولي‌ آل‌ حُجْر بن‌ عَدي‌) آورده‌ است‌ كه‌ گفت‌: من‌ بر حضرت‌ أبي‌ عبدالله‌ عليه‌السّلام وارد شدم‌. او گفت‌: آيا شما علم‌ و اطّلاعي‌ از آل‌ حسن‌: آنان‌ كه‌ ايشان‌ را از روبروي‌ ما بردند داريد؟! و براي‌ ما خبر آنان‌ مرتّباً مي‌رسيد امَّا ما دوست‌ نداشتيم‌ ابتداءً آن‌ اخبار را به‌ وي‌ بدهيم‌، فلهذا گفتيم‌: نَرْجُوا أنْ يُعَافِيَهُمُ اللهُ. «اميد داريم‌ خداوند به‌ ايشان‌ عافيت‌ دهد» سپس‌ گفت‌: وَ أيْنَ هُمْ مِنَ الْعَافِيَةِ؟! «كجا هستند ايشان‌ از برخورد با عافيت‌؟!» يعني‌ چقدر دور هستند ايشان‌ از وصول‌ به‌ عافيت‌!

ثُمَّ بَكَي‌ حَتَّي‌ عَلَا صَوْتُهُ وَ بَكِينَا. «سپس‌ گريست‌ تا حدّي‌ كه‌ صدايش‌ بلند شد، و ما هم‌ گريستيم‌.»

آنگاه‌ گفت‌: حديث‌ نمود براي‌ من‌ پدرم‌ از فاطمۀ بنت‌ الحسين‌ عليه‌السّلام، او گفت‌: حديث‌ كرد پدرم‌ - صلوات‌ الله‌ عليه‌ - و مي‌گفت‌: يُقْتَلُ مِنْكِ أوْ يُصَابُ مِنْكِ نَفَرٌ بِشَطِّ الْفُرَاتِ مَا سَبَقَهُمُ الاوَّلُونَ، وَ لَايُدْرِكُهُمُ الآخِرُونَ! وَ إنَّهُ لَمْ يَبْقَ مِنْ وُلْدِهَا غَيْرُهُمْ.

«كشته‌ مي‌شود از تو، يا گزند مي‌رسد به‌ نفراتي‌ از تو در كنار شطّ فرات‌، كه‌ اوّلين‌ نتوانستند از آنها جلو بروند، و آخرين‌ نمي‌توانند بدانها برسند. و اينك‌ از اولاد فاطمه‌ بنت‌ الحسين‌ غير از ايشان‌ كسي‌ باقي‌ نمانده‌ است‌.»

نتيجۀ بحث‌ دربارۀ قيام‌ كنندگان‌ با شمشير از بني‌فاطمه‌

و أيضاً أبوالفَرَج‌ اصفهاني‌، از يحيي‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ حسن‌ كه‌ او از متخلّفين‌ از محبس‌ بني‌حسن‌ مي‌باشد، روايت‌ نموده‌ است‌ كه‌ گفت‌: حديث‌ كرد براي‌ ما عبدالله‌ بن‌ فاطمه‌، از پدرش‌ از جدّه‌اش‌: فاطمه‌ بنت‌ رسول‌ الله‌ صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم كه‌ او گفت‌: رسول‌ خدا صلي‌الله‌عليه‌وآله‌وسلم به‌ من‌ گفت‌:

يُدْفَنُ مِنْ وُلْدِي‌ سَبْعَةٌ بِشَطِّ الْفُرَاتِ لَمْ يَسْبِقْهُمُ الاوَّلُونَ وَ لَمْيُدْرِكْهُمُ الآخِرُونَ. «دفن‌ مي‌شوند از اولاد من‌ در كنار شطّ فرات‌ هفت‌ نفر، كه‌ پيشينيان‌ از آنها نگذشته‌اند، و

پسينيان‌ بدانها نرسيده‌اند.»

(يحيي‌ كه‌ پسر راوي‌ روايت‌: عبدالله‌ بن‌ فاطمه‌ ابن‌ حسن‌ بن‌ حسن‌: عبدالله‌ محض‌ است‌ مي‌گويد: چون‌ عبدالله‌ اين‌ روايت‌ را خواند) من‌ به‌ او گفتم‌: نَحْنُ ثَمَانِيَةٌ. «ما اينك‌ در زندان‌ هشت‌ نفر هستيم‌».

عبدالله‌ گفت‌: هَكَذَا سَمِعْتُ. «اين‌ طور من‌ شنيده‌ام‌.»

چون‌ درِ زندان‌ را گشودند، همه‌ را مرده‌ يافتند. امّا چون‌ به‌ من‌ رسيدند در من‌ رَمَقي‌ يافتند، و آب‌ به‌ من‌ آشامانيدند، و مرا از زندان‌ بيرون‌ بردند، و من‌ زنده‌ ماندم‌.

ابن‌طاوس‌ در اينجا چند روايت‌ ذكر نموده‌ است‌ كه‌ مُفادشان‌ آن‌ است‌ كه‌: بني‌حسن‌ قائل‌ به‌ مهدويّت‌ محمد نفس‌ زكيّه‌ نبوده‌اند، بلكه‌ قيام‌ وي‌ را از باب‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر مي‌دانسته‌اند.[323]

و حقير فقير گويد: بحث‌ دربارۀ قيام‌ كنندگان‌ به‌ شمشير از علويّين‌ اينك‌ در پنج‌ قسمت‌ صورت‌ مي‌گيرد:

اوّل‌: دربارۀ زندانيان‌ منصور از بني‌الحسن‌ همانند عبدالله‌ محض‌، و ابراهيم‌ غمر، و حسن‌ مُثَلَّث‌ و غيرهم‌.

دوم‌: دربارۀ خصوص‌ محمد و ابراهيم‌: دو پسر عبدالله‌ بن‌ حسن‌ بن‌ حسن‌.

سوم‌: دربارۀ حسين‌ بن‌ علي‌ بن‌ حسن‌ مُثَلَّث‌: شهيد واقعۀ فَخّ.

چهارم‌: دربارۀ زيد بن‌ موسي‌ بن‌ جعفر: برادر حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌السّلام.

پنجم‌: دربارۀ زيد بن‌ علي‌ بن‌ الحسين‌: شهيد مصلوب‌ در كوفه‌.

گفتار سيد نعمت‌ الله‌ جزائري‌ دربارۀ انقلابيون‌ بني‌ الحسن‌

امَّا دربارۀ خصوص‌ فرزندان‌ حسن‌ مُثَنَّي‌: عبدالله‌ و ابراهيم‌ و حسن‌ مثلّث‌، و فرزندان‌ حسن‌ و سائر محبوسين‌ در حبس‌ دوانيقي‌، نه‌ تنها از اخبار مذمّتي‌ نرسيده‌ است‌، بلكه‌ مدح‌ و ثناء برايشان‌، و شِكْوة‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام از انصار مدينه‌ كه‌: با رسول‌ خدا بيعت‌ كردند كه‌ از اولاد او حمايت‌ كنند، و از بني‌ الحسن‌ حمايت‌

 نكردند، وگريه‌ و عزاء حضرت‌، همه‌ و همه‌ دلالت‌ بر مظلوميّت‌ آنها دارد.[324]

آخر خود آنها كه‌ قيام‌ به‌ شمشير ننموده‌اند، و بدون‌ اذن‌ امام‌ كاري‌ انجام‌ نداده‌اند. ايشان‌ را منصور به‌ جرم‌ عدم‌ معرّفي‌ محمد و ابراهيم‌ زندان‌ كرد، و بالاخره‌ در زندان‌ شهيد كرد.

البته‌ اين‌ طور نبوده‌ است‌ كه‌ جملگي‌ آنها مطيع‌ و منقاد حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلامبوده‌ باشند، و آن‌ حضرت‌ را واجب‌ الإطاعه‌ بدانند، ولي‌ زندان‌ آنها براساس‌ مظلوميّت‌، و دفاع‌ از مظلوم‌، و غلبه‌ بر ظالم‌، و امر به‌ معروف‌، و نهي‌ از منكر بوده‌ است‌. آنان‌ مردم‌ شايسته‌ و متعبّد و متهجّد و قاري‌ و حافظ‌ قرآن‌ و افراد استواري‌ بوده‌اند كه‌ خود را مستقلاّ صاحب‌ درايت‌ و فهم‌ و شعور مي‌دانسته‌اند، و براي‌ خود شأن‌ و مكانت‌ و منزلتي‌ قائل‌ بوده‌اند، در عين‌ آنكه‌ براي‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام هم مقام‌ فضل‌ و علم‌ و بصيرت‌ را معترف‌ بوده‌اند[325].

شرح‌ حال‌ محمد و ابراهيم‌ فرزندان‌ عبدالله‌ محض‌

و امَّا دربارۀ خصوص‌ محمد ملقّب‌ به‌ نفس‌ زكيّه‌، اخبار صراحت‌ دارد بر مخالفت‌ او با حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام چنانكه‌ از طلب‌ نمودن‌، و بيعت‌ طلبيدن‌، و بالاخره‌ با اشاره‌ و صلاحديد عيسي‌ بن‌ زيد بن‌ علي‌ بن‌ الحسين‌ زندان‌ كردن‌ و كشتن‌ اسمعيل‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ جعفر به‌ واسطۀ عدم‌ بيعت‌، و عبارات‌ و تعبيرات‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام: إنَّهُ الاحْوَلُ الاكْشَفُ الاخْضَرُ الْمَقْتُولُ بِسُدَّةِ أشْجَعَ عِنْدَ بَطْنِ مَسِيلِهَا، و أيضاً تعبير دگرشان‌: فَوَاللهِ إنِّي‌ لَارَاهُ أشْأمَ سَلْحَةٍ أخْرَجَتْهَا أصْلَابُ الرِّجَالِ إلَي‌ أرْحَامِ النِّسَاءِ؛ و قيام‌ او كه‌ بدون‌ نتيجه‌ ماند و موجب‌ خونريزي‌ جمعي‌ از مسلمانان‌ بر اساس‌ توهّم‌ مهدويّت‌ شد، دلالت‌ بر منقصت‌ وي‌ برمي‌آيد.

و امَّا برادرش‌ ابراهيم‌، او نيز به‌ عنوان‌ خونخواهي‌ از برادرش‌ و دفع‌ ظلم‌ قيام‌ نمود. دربارۀ او قدحي‌ به‌ خصوص‌ نرسيده‌ است‌، و معلوم‌ است‌ كه‌: پس‌ از كشته‌ شدن‌ برادرش‌: محمد نمي‌توانست‌ ادّعاي‌ مهدويّت‌ او را داشته‌ باشد.

و امَّا اينكه‌ سيدبن‌طاوس‌ فرموده‌ است‌: قيام‌ آنها به‌ نظر امام‌ بوده‌، و از روي‌ تقيّه‌ به‌ امام‌ نسبت‌ نمي‌داده‌اند، با اخبار كثيره‌ و شواهد تاريخيّۀ بي‌شماري‌ سازش‌ ندارد، و اين‌ گفتار قابل‌ قبول‌ نمي‌باشد.

مي‌توان‌ تجرّي‌ اين‌ دو برادر را در قيام‌ بر عليه‌ حكومت‌ بني‌عباس‌، دعوت‌ پدرشان‌: عبدالله‌ دانست‌. چرا كه‌ وي‌ در اين‌ معني‌ اصراري‌ تمام‌ داشت‌. و آنچه‌ در روايت‌ است‌ كه‌: «لَمْ يَسْبِقْهُمُ الاوَّلُونَ وَ لَمْيُدْرِكْهُمُ الآخِرُونَ» راجع‌ به‌ مقتولين‌ در جنب‌ شطّ فرات‌ و زندان‌ منصور است‌. يعني‌ راجع‌ به‌ زندانيان‌ از

بني‌الحسن‌ است‌، نه‌ محمد و ابراهيم‌. زيرا آنها زندان‌ نشدند. قيام‌ به‌ شمشير كردند و كشته‌ شدند.[326]

توجيه‌ قيام‌ حسين‌ بن‌ علي‌ شهيد فخّ

و امّا دربارۀ حسين‌ بن‌ علي‌ بن‌ حسن‌ بن‌ حسن‌ بن‌ حسن‌ بن‌ علي‌ بن‌ أبيطالب‌: شهيد فخّ آنچه‌ در اخبار آمده‌ است‌ همه‌ مدح‌ و ثنا مي‌باشد. او به‌ عنوان‌ ترأّس‌ و پيشداري‌ خروج‌ نكرد. بلكه‌ فقط‌ به‌ عنوان‌ دفع‌ ظلم‌ بود. چون‌ عُمَري‌ (از نوادگان‌ عمر بن‌ خطّاب‌) كه‌ در مدينه‌ بود كار را بر علويّين‌ سخت‌ گرفت‌، به‌ حدّي‌ كه‌ گفت‌: اگر فلان‌ علوي‌ را كه‌ غيبت‌ كرده‌ و خود را هر روز معرّفي‌ ننموده‌ است‌ حاضر نكنيد من‌ شما را مي‌كشم‌!

در اين‌ صورت‌ علويّين‌ چنان‌ در مضيقه‌ افتادند كه‌ غير از خروج‌ چارۀ دگر نداشتند. وانگهي‌ آنان‌ فقط‌ به‌ قصد مكّه‌ حركت‌ كردند، و كاري‌ به‌ كسي‌ نداشتند كه‌ ناگهان‌ لشگر موسي‌ هادي‌ عباسي‌ (نوادۀ منصور دوانيقي‌) برسيد و آن‌ حضرت‌ را با جميع‌ اهل‌ بيت‌ و همراهانش‌ از دم‌ تيغ‌ گذراند. و اين‌ واقعه‌ در زمين‌ فخّ: بين‌ تنعيم‌ و مكّه‌، يعني‌ در يك‌ فرسخي‌ مكّه‌ در سنۀ 169 واقع‌ شد.

خروج‌ زيدالنار در مدينه

‌ و امّا دربارۀ زيد بن‌ موسي‌ بن‌ جعفر عليهماالسّلام آنچه‌ را كه‌ شيخ‌ عبدالله‌ مامقاني‌ در

«تنقيح‌ المقال‌» ذكر كرده‌ است‌ بدان‌ اكتفا مي‌نمائيم‌: وي‌ گويد: زيد بن‌ موسي‌ الكاظم‌عليه‌السّلام: من‌ بر احوال‌ او واقف‌ نگرديدم‌ مگر بر روايت‌ كليني‌ در باب‌ فرق‌ ميان‌ دعوي‌ حق‌ و باطل‌ در باب‌ امامت‌ از كتاب‌ «كافي‌» از موسي‌ بن‌ محمد بن‌ اسمعيل‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبيدالله‌ بن‌ عباس‌ بن‌ علي‌ بن‌ ابيطالب‌ عليه‌السّلام كه‌ گفت‌: حديث‌ كرد براي‌ من‌ جعفر بن‌ زيد بن‌ موسي‌ از پدرش‌ از پدرانش‌: و اين‌ زيد همان‌ زيد معروف‌ به‌ زيدالنّار است‌ كه‌ در مدينه‌ خروج‌ كرد، و آتش‌ زد، و به‌ قتل‌ رسانيد، و پس‌ از آن‌ به‌ بصره‌ رفت‌ در سنۀ 196. و أبوالفرج‌ گويد: چون‌ محمد بن‌ ابراهيم‌ بن‌ اسمعيل‌ طَبَاطَبَا پسر ابراهيم‌ بن‌ حسن‌ بن‌ حسن‌ كه‌ با أبوالسَّرَايا در كوفه‌ بود بمرد، و اين‌ محمد امام‌ زيديّه‌ و صاحب‌ دعوت‌ بود، بعد از وي‌ مردم‌ محمد بن‌ زيد بن‌ علي‌ عليه‌السّلام را به‌ ولايت‌ بر خود برگزيدند و زيديّه‌ با او بيعت‌ كردند و عمَّالش‌ را در آفاق‌ پراكنده‌ نمود. و ولايت‌ اهواز را به‌ زيد بن‌ موسي‌ بن‌ جعفر عليهماالسّلامداد. او از بصره‌ عبور كرد، و ولايت‌ آنجا به‌ دست‌ علي‌ بن‌ جعفر بن‌ محمد عبّاسي‌ بود. لهذا خانۀ عبّاسيّين‌ را در آنجا آتش‌ زد، و به‌ همين‌ جهت‌ به‌ زيدالنّار ملقّب‌ گرديد. - انتهي‌.

كيفيت‌ خروج‌ زيد بن‌ علي‌ عليه‌السّلام

امَّا بعضي‌ از سيره‌ نويسان‌ خلاف‌ اين‌ را گفته‌اند. وي‌ گفته‌ است‌: چون‌ أمر أبوالسَّرَايَا در كوفه‌ رونق‌ گرفت‌، زيد بن‌ موسي‌ وارد كوفه‌ شد، و أبوالسَّرَايَا وي‌ را به‌ ولايت‌ كوفه‌ بر گماشت‌. چون‌ امر أبوالسَّرايا واژگون‌ شد و اصحابش‌ پراكنده‌ شدند، زيد بن‌ موسي‌ مختفي‌ گرديد.

در اين‌ حال‌ حسن‌ بن‌ سهل‌، دنبال‌ او مي‌گشت‌ تا وي‌ را بجويد، چون‌ مكانش‌ را به‌ او نمودند، او را حبس‌ كرد. و زيد پيوسته‌ در محبس‌ بغداد باقي‌ بود تا ابراهيم‌ بن‌ مهدي‌ معروف‌ به‌ ابن‌شَكْلَة‌ ظهور كرد و اهل‌ بغداد به‌ حسن‌ جسارت‌ كردند، و زيد را از زندان‌ بيرون‌ آوردند.

زيد به‌ مدينه‌ رفت‌ و آتش‌ زد و كشت‌، و مردم‌ را به‌ بيعت‌ با محمد بن‌ جعفر بن‌ محمد فرا مي‌خواند. مأمون‌ سپاهي‌ را به‌ جنگ‌ او گسيل‌ داشت‌. زيد اسير شد و وي‌

را به‌ نزد مأمون‌ آوردند. مأمون‌ به‌ او گفت‌: اي‌ زيد! در بصره‌ خروج‌ كردي‌، و از آتش‌ زدن‌ خانه‌هاي‌ دشمنان‌ ما از بني‌اميّه‌ وثَقيف‌ و غَنِي‌ و باهِلَه‌ و آل‌ زياد منصرف‌ شدي‌ و به‌ آتش‌ زدن‌ خانه‌هاي‌ بني‌اعمامت‌ پرداختي‌؟!

زيد - كه‌ مرد شوخ‌ و مَزَّاحي‌ بود - گفت‌: يا اميرالمومنين‌! من‌ از هر جهت‌ در اين‌ قيام‌ خطا كردم‌، و اگر اين‌ دفعه‌ خروج‌ كردم‌، اوّل‌ شروع‌ مي‌كنم‌ به‌ آتش‌ زدن‌ خانه‌هاي‌ دشمنانمان‌!

مأمون‌ بخنديد، و او را به‌ سوي‌ برادرش‌: امام‌ رضا عليه‌السّلام فرستاد و گفت‌: من‌ جرم‌ او را به‌ تو بخشيدم‌! بنابراين‌ او را به‌ نيكوئي‌ تأديب‌ كن‌! چون‌ زيد را حضور حضرت‌ آوردند، حضرت‌ با كلمات‌ درشت‌ و سخت‌ با او مواجه‌ شدند، و آزادش‌ كردند و قسم‌ ياد كردند كه‌ تا هنگامي‌ كه‌ زنده‌اند با او سخن‌ نگويند.

شيخ‌ صدوق‌؛ در «عيون‌»، اخبار بسياري‌ را روايت‌ مي‌كند كه‌ دلالت‌ بر مذمّت‌ او و بر سوء حال‌ او دارد، وليكن‌ شيخ‌ مفيد؛ در «ارشاد» در گفتارش‌ مبني‌ بر آنكه‌: براي‌ هر يك‌ از اولاد حضرت‌ ابوالحسن‌ موسي‌ كاظم‌ عليه‌السّلام منقبتي‌ و فضيلت‌ مشهوري‌ است‌، و حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌السّلام در فضيلت‌ از همۀ ايشان‌ تقدّم‌ دارد، او را استثناء ننموده‌ است‌.

باري‌ زيد تا پايان‌ دورۀ خلافت‌ متوكّل‌ حيات‌ داشت‌ و از نديمان‌ منتصر بود، و در زبانش‌ مزاح‌ و شوخي‌ بود. صدوق‌؛ در «عيون‌» گفته‌ است‌: اين‌ زيد بن‌ موسي‌، زَيْدي‌ بوده‌ است‌، و در بغداد بر كنار نهر كَرْخَايَا[327] نزول‌ مي‌نموده‌ است‌ و همان‌ كس‌ است‌ كه‌ در ايام‌ أبوالسَّرَايَا در كوفه‌ خروج‌ نمود، و كوفيان‌ ولايت‌ آنجا را به‌ او سپردند.

مامقاني‌ مي‌گويد: نظريّۀ من‌ اين‌ است‌ كه‌: منظور از فضل‌ و زيادي‌ بر زبانش‌، مراد

همان‌ مزاح‌ و شوخي‌ است‌. و منظور از زيدي‌ بودنش‌ آن‌ است‌ كه‌: مذهب‌ زيد را در خروج‌ معتقد بوده‌ است‌، نه‌ آنكه‌ اعتقاد به‌ امامت‌ شخص‌ خروج‌ كننده‌ داشته‌ است‌ چنانكه‌ مذهب‌ زيديّه‌ چنين‌ مي‌باشد. وليكن‌ براي‌ سقوط‌ منزلت‌ وي‌ همين‌ بس‌ كه‌ خروج‌ كرد و آتش‌ زد و كشتار نمود، گذشته‌ از نديم‌ بودن‌ او با خلفاء و حضور وي‌ با ايشان‌ در آن‌ مجالس‌ مشهورۀ آنان‌. بناءً عليهذا اعتمادي‌ بر خبر او نيست‌.

آري‌ ما چنين‌ مأموريم‌ كه‌: به‌ ذرّيّۀ أئمّه‌: تعرّضي‌ ننمائيم‌ و براي‌ احدي‌ از ايشان‌ منقصتي‌ نجوئيم‌. و از ايشان‌ وارد است‌ كه‌ چنين‌ فرموده‌اند: إنَّا أهْلُ بَيْتٍ لَايَخْرُجُ أحَدُنَا مِنَ الدُّنْيَا حَتَّي‌ يُقِرَّ لِكُلِّ ذِي‌ فَضْلٍ بِفَضْلِهِ.[328]

«حقّاً ما اهل‌ بيتي‌ مي‌باشيم‌ كه‌ احدي‌ از ما از دنيا بيرون‌ نمي‌رود مگر آنكه‌ براي‌ هر صاحب‌ فضيلتي‌ به‌ فضيلت‌ او اعتراف‌ مي‌كند.»

و امّا دربارۀ زيد بن‌ علي‌ شهيد،[329] اخبار وارده‌ در مدح‌ و ثناء فوق‌ حدّ استفاضه‌

است‌، بلكه‌ مي‌توان‌ گفت‌: در سر حدّ تواتر مي‌باشد. زيد داراي‌ شخصيتي‌ عظيم‌ بود و پس‌ از حضرت‌ امام‌ محمد باقر عليه‌السّلام بهترين‌ و با فضيلت‌ترين‌ اولاد حضرت‌ امام‌ زين‌ العابدين‌ عليه‌السّلام بود، و قائل‌ به‌ عظمت‌ و مقام‌ برادر و برادرزادۀ خود (صادقَيْن‌ عليهماالسّلام) بود. ليكن‌ ظرفيّت‌ تحمّل‌ اين‌ گونه‌ ظلم‌‌ها و ستم‌‌ها را مانند امام‌ معصوم‌ نداشت‌. جام‌ صبرش‌ لبريز گرديد، و تكيه‌ به‌ شمشير داد و بر عليه‌ حكومت‌ هشام‌ بن‌ عبدالملك‌ كه‌ در مجلس‌ خود عَلَناً به‌ وي‌ شتم‌ كرده‌ و ناسزا گفته‌ بود قيام‌ كرد. اين‌ قيام‌ از باب‌ امر به‌ معروف‌ و نهي‌ از منكر بود.

منع‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام از قيام‌ او، نه‌ اين‌ بود كه‌ حكومت‌ جائرانۀ وي‌ سزاوار سرنگوني‌ نيست‌ بلكه‌ از اين‌ جهت‌ بود كه‌: وجودي‌ چون‌ او با اين‌ فضيلت‌ و با اين‌ رصانت‌ و متانت‌، حيف‌ مي‌باشد كه‌ بيهوده‌ كشته‌ شود، و از شهادت‌ وي‌، ثمر قابل‌ توجهي‌ چون‌ شهادت‌ حضرت‌ سيدالشهداء عليه‌السّلام كه‌ مثمر ثمر بود عائد نگردد. حضرت‌ امام‌ صادق‌ عليه‌السّلام ميان‌ قيام‌ زيد و ميان‌ نتيجۀ حاصلۀ از اين‌ قيام‌ را پيوسته‌ موازنه‌ مي‌نمودند، و مي‌ديدند كه‌: كفّۀ وجود و حيات‌ ارزشمند عمويشان‌ زيد، بسيار سنگين‌تر و ارزشمندتر است‌. فلهذا بر قتل‌ او دريغ‌ مي‌خوردند و تأسّف‌ داشتند، و بر صَلْب‌ او محزون‌ و داغدار بودند.

زيد بن‌ علي‌ در رتبۀ متأخر از معصوم‌ بوده‌ است‌

زيد داراي‌ فضل‌ و تقوي‌ و علم‌ بود، و از علماء آل‌ محمد شمرده‌ مي‌شد. و در ولايت‌ و عصمت‌، تَالي‌ تِلْوِ مَعْصُوم‌ بود. و همچون‌ حضرت‌ اسمعيل‌ بن‌ جعفر عليهماالسّلامو همچون‌ محمد بن‌ علي‌ النَّقي‌ عليهماالسّلام كه‌ اگر بدائي‌ نبود، امامت‌ به‌ ايشان‌ انتقال‌ پيد مي‌نمود، داراي‌ ظرفيت‌ وِلائي‌ و سِعۀ وجودي‌ بود. ولي‌ هنوز مرتبۀ عصمت‌ و ولايت‌ مطلقه‌ را حائز نگشته‌ بود. و نظريّۀ او اين‌ بود كه‌: در هر حال‌ براي‌ رفع‌ ظلم‌ با

شمشير بايد قيام‌ كرد.

اين‌ نظريّه‌ براي‌ زيد، نقصان‌ و عيب‌ نبود، بلكه‌ نسبت‌ به‌ نظريّۀ حضرت‌ امام‌ صادق‌ عليه‌السّلام نسبت‌ تَامّ به‌ أتَمّ، و كَامِل‌ به‌ أكْمَل‌ را داشت‌.

هر يك‌ از أئمّۀ ما - سلام‌ الله‌ عليهم‌ أجمعين‌ - در عين‌ ولايت‌ و عصمت‌، و در عين‌ توحيد و طهارت‌، داراي‌ اختلافاتي‌ در روش‌ و سلوك‌ همانند اختلافات‌ مكاني‌ و زماني‌ و طبعي‌ و طبيعي‌ بوده‌اند كه‌ جامع‌ آنها فقط‌ وصول‌ به‌ ولايت‌ و توحيد و فناء مَحْض‌ در ذات‌ احديّت‌ و تحقّق‌ به‌ حاقّ حقيقت‌ بوده‌ است‌. زيد اگر چه‌ به‌ اين‌ درجه‌ از ولايت‌ نرسيده‌ بود، ليكن‌ في‌ حدّ نفسه‌ مراحل‌ عظيمي‌ را از عبوديّت‌ طي‌ نموده‌ بود، و جامع‌ كمالات‌ بسياري‌ از عوالم‌ تجرّد بود. فقط‌ نياز به‌ كشف‌ يك‌ حجاب‌ داشت‌ كه‌ وي‌ را همدرجه‌ و همپايۀ معصوم‌ گرداند.

در اين‌ صورت‌ ديگر زيد مانند يك‌ شيعۀ عادي‌ و معمولي‌ نبود، بلكه‌ در أعلا ذروه‌اي‌ از عرفان‌ و توحيد، و مُنْغَمِر در مقام‌ عبوديّت‌ بود. هيچ‌ گاه‌ نمي‌توان‌ مثل‌ زيد را با بسياري‌ از شيعيان‌ كه‌ به‌ ظاهر در مقام‌ تسليم‌ و اطاعت‌ صِرْفِ امامشان‌ مي‌باشند، و مقامات‌ عرفاني‌ و كمالات‌ ولائي‌ و توحيدي‌ آنان‌ حايز أهميّت‌ نيست‌، قياس‌ نمود.[330]

نهي‌ حضرت‌ امام‌ صادق‌ عليه‌السّلام از قيام‌ زيد، نهي‌ الزامي‌ نبود بلكه‌ نهي‌ إعافي‌ و تنزيهي‌ بود. و بلكه‌ نهي‌ ارشادي‌ بود كه‌ مخالفت‌ آن‌ نه‌ تنها او را از مقام‌ حضرتش‌ دور نمي‌كند، بلكه‌ با وجود غيرت‌ و عزّت‌ و إباء زيد، به‌ وي‌ درجه‌ و مقام‌ و منزلت‌ مي‌بخشد، و او را در رَوْح‌ و ريحان‌ و مقعد صدق‌ وارد مي‌سازد، و فقط‌ همدرجه‌ و همرتبۀ با معصومش‌ نمي‌گرداند. در دقائق‌ و لطائف‌ و ظرائف‌ مراحل‌ سلوك‌ عرفاني‌، و مراحل‌ و منازل‌ تجرّد، او را به‌ يك‌ درجه‌ پائين‌تر نگه‌ مي‌دارد.

اين‌ بود حقيقت‌ آنچه‌ از زيد شهيد - سلام‌ الله‌ عليه‌ - به‌ نظر رسيد. و از اينجا به‌ دست‌ آمد: توجيهي‌ كه‌ بسياري‌ نموده‌اند كه‌: قيامش‌ به‌ امر حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلامبوده‌ و تَقيَّةً براي‌ عدم‌ انتساب‌ به‌ حضرتش‌، اين‌ نهي‌ها و اين‌ اخبار صادر گرديده‌ است‌، صحيح‌ و وجيه‌ نمي‌باشد، همچون‌ توجيه‌ و نتيجه‌گيري‌ مامقاني‌ كه‌ خروج‌ وي‌ را به‌ اذن‌ امام‌ مي‌داند. او بعد از بحث‌ مفصَّل‌ در احوال‌ و ترجمۀ زيد مي‌گويد:

وَ مُخَلَّصُ الْمَقَال‌ آن‌ است‌ كه‌: من‌ زيد را ثقه‌ و معتبر مي‌دانم‌ و اخبار وي‌ صحاح‌

هستند در اصطلاح‌ راويان‌ پس‌ از آنكه‌ خروجش‌ به‌ اذن‌ صادق‌ عليه‌السّلام بر اساس‌ مقصد عقلائي‌ عظيم‌ بوده‌ باشد، و آن‌ عبارت‌ است‌ از: مطالبۀ حقّ امامت‌ به‌ جهت‌ اتمام‌ حجّت‌ بر مردم‌، و قطع‌ عذرشان‌ به‌ آنكه‌ آن‌ حقّ مُطالبي‌ در خارج‌ ندارد[331].

آري‌ زيد صحيح‌الرّواية‌ و معتبر القول‌ است‌، اما نه‌ به‌ جهت‌ دليلي‌ كه‌ ايشان‌ مي‌آورند، بلكه‌ به‌ جهت‌ مطالبي‌ كه‌ ما در اينجا ذكر نموديم‌ كه‌: زيد داراي‌ مقام‌ شامخ‌ و رتبه‌اي‌ بس‌ عالي‌ است‌ كه‌ عنقريب‌ است‌ به‌ معصوم‌ برسد. بنابراين‌ بحث‌ از صدق‌ و وثوق‌ در گفتارشان‌، تجرّي‌ و خروج‌ از مرز يك‌ راوي‌ و محدّث‌ و رجالي‌ به‌ شمار مي‌آيد.

در اينجا كه‌ سخن‌ به‌ مقام‌ و درجۀ زيد و مقايسۀ آن‌ با مقام‌ و درجۀ امام‌ معصوم‌ رسيد، سزاوار است‌ بحثي‌ اجمالي‌ در خصوصيّت‌ صفات‌ و اعمال‌ معصوم‌ بياوريم‌ تا رفع‌ بعضي‌ از شبهات‌ به‌ حول‌ و قوّۀ خداوند متعال‌ بشود.

گفتار ميرزا عبدالله‌ اصفهاني‌ در تفاوت‌ ائمّه

آية‌ الله‌ محقّق‌ عظيم‌، و دانشمند متضلّع‌: آقا ميرزا عبدالله‌ أفندي‌ اصفهاني‌ كه‌ از زمرۀ تلاميذ درجۀ اوّل‌ علاّمۀ مجلسي‌ مي‌باشد، در مقدّمۀ صحيفۀ ثالثۀ سجّاديّه‌ مي‌گويد:

امَّا بعد، بندۀ نيازمند جنايت‌ پيشه‌: عبدالله‌ بن‌ محمد صالح‌ اصفهاني‌ مي‌گويد: وُفور أدعيۀ مأثوره‌ و كثرت‌ مناجات‌ مأثورۀ بَهِيَّه‌ از مولانا: علي‌ بن‌ الحسين‌ زين‌ العابدين‌، و غزارت‌ أوراد و أذكار و ندبه‌هاي‌ منسوبۀ به‌ او - صلوات‌ الله‌ عليه‌ - چه‌ نظمش‌ و چه‌ نثرش‌، چه‌ طويلش‌ و چه‌ قصيرش‌، و طراوت‌ و نضارت‌ آنها در ميان‌ أدعيۀ پيغمبر و فاطمه‌ و سائر أئمّه‌، و تازگي‌ و بهجت‌ انگيزي‌ آنها و ظهور غايت تضرّع‌ و ابتهال‌ و مسكنت‌ در آنها، و نهايت‌ تأثير و اجابت‌ آن‌ دعاها، از اموري‌ است‌ كه‌: احدي‌ از عامّۀ علماء فضلاً از خاصّۀ فضلاء، در آن‌ شك‌ و ترديد نمي‌تواند

بياورد.

و اين‌ بدان‌ علّت‌ است‌ كه‌ خداوند هر يك‌ از آنها را علیهم السلام به‌ مزيّت‌ و خصوصيّتي‌ اختصاص‌ داده‌ است‌ كه‌ در غير او يافت‌ نمي‌شود. مانند ظهور آثار علوم‌ باقر و صادق‌ عليهماالسّلام در اكثر، و غلبۀ شجاعت‌ در اميرالمومنين‌ و حسين‌ عليهماالسّلام، همچنانكه‌ در أدعيۀ علي‌ بن‌ الحسين‌ آتش‌ و سوزندگي‌ و جذبۀ شديد ظاهر مي‌باشد. و فصاحت‌ و بلاغت‌ و هيبت‌ در أدعيۀ اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام باهِر است‌. جز آنكه‌ غايت‌ امتياز أدعيۀ مذكورۀ در مطاوي‌ صحيفۀ كاملۀ سجّاديّه‌ معروفۀ در ميان‌ اصحاب‌ ما كه‌ گاهي‌ به‌ زبور آل‌ محمد و گاهي‌ به‌ انجيل‌ اهل‌ البيت‌ - صلوات‌ الله‌ عليهم‌ أجمعين‌ - معروف‌ است‌، در آن‌ گونه‌ صفات‌ و فضايل‌ و درجات‌ از ميان‌ آن‌ دعاها، و نهايت‌ اعتماد بر آن‌ از اموري‌ مي‌باشد كه‌ بر صاحبان‌ خرد و درايت‌ پوشيده‌ نيست‌.

زيرا تواتر آن‌ أدعيه‌، و استواري‌ و متانت‌ معاني‌ آنها، و لطافت‌ ألفاظ‌ و ظرافت‌ عبارات‌ آنها، بلكه‌ اعجاز آن‌ دعاها، و قاطعيّت‌ در مقام‌ حجّت‌ و برهان‌ آنها، ما را از مؤونۀ ايراد حُجَجْ در اثبات‌ آن‌ و تكلّف‌ و به‌ زحمت‌ درآمدن‌ در ذكر سندهاي‌ آن‌، و بيان‌ طُرُق‌ آن‌ أسناد به‌ مَوْلانا السَّجَّاد كه‌ گوينده‌ و انشاء كنندۀ آن‌ أدعيه‌ مي‌باشد، بي‌نياز مي‌گرداند.[332]

آية‌ الله‌ محقّق‌ خبير، و مدقّق‌ بصير امين‌ عاملي‌ در مقدّمۀ «صحيفۀ خامسۀ سجّاديّه‌» اين‌ طرز تفكّر و نسبت‌ را به‌ أئمّۀ طاهرين‌ - صلوات‌ الله‌ و سلامه‌ عليهم‌ أجمعين‌- ابطال‌ كرده‌ است‌. وي‌ پس‌ از بيان‌ آنچه‌ كه‌ ما از آية‌ الله‌ ميرزا عبدالله‌ آورديم‌، در صدد ابطال‌ آن‌ بدين‌ عبارت‌ برآمده‌ است‌:

دراين‌ گفتار تأمّل‌ كن‌! چرا كه‌ منبع‌ علومشان‌ - كه‌ بر آنها سلام‌ باد - واحد است‌،

و طينتشان‌ واحد است‌، و همگي‌ از نور واحد هستند، و كلامشان‌ با يكديگر متقارب‌ است‌، و حالشان‌ متناسب‌، به‌ طوري‌ كه‌ شخصي‌ كه‌ در سير احوال‌ ايشان‌ ممارست‌ داشته‌ باشد، اين‌ معني‌ را مي‌فهمد. بلكه‌ اين‌، مقتضاي‌ اصول‌ اصحاب‌ ما مي‌باشد از اعتقاد به‌ آنكه‌: آنان‌ در اعلا درجات‌ كمال‌ هستند. و ظهور شجاعت‌ در اميرالمومنين‌ و پسرش‌ حسين‌ عليهماالسّلام به‌ علّت‌ وجود مظهر آن‌ بوده‌ است‌ و شايد مراد او همين‌ معني‌ باشد. و ظهور علوم‌ صادقَيْن‌ عليهماالسّلام به‌ سبب‌ پائين‌ آمدن‌ و سست‌ شدن‌ تقيّه‌ بود، (زيرا كه‌ در آخر دولت‌ امويّين‌ و اوَّل‌ دولت‌ عباسيّين‌ بودند) و نيز اسباب‌ دگري‌ بوده‌ است‌.

و عليهذا آنچه‌ را كه‌ بعضي‌ از مردم‌ گمان‌ مي‌كنند از آنچه‌ كه‌ با گفتار اين‌ مرد فاضل‌ مشابهت‌ دارد، من‌ آن‌ را غير از كلام‌ قِشْري‌ و بدون‌ محتوا نمي‌دانم‌.[333]

اختلاف‌ نفوس‌ و اعمال‌ در ائمّۀ طاهرين‌ حتمي‌ است‌

و امّا آنچه‌ در اين‌ باره‌ به‌ نظر قاصر مي‌رسد آن‌ است‌ كه‌: اختلاف‌ صفات‌ و غرائز و افعال‌ در يكايك‌ افراد بشر امري‌ است‌ مسلّم‌. هم‌ به‌ دليل‌ حسّ و شهود و وجدان‌، و هم‌ به‌ دليل‌ علمي‌ از علوم‌ طبيعي‌ و از علم‌ حكمت‌ متعاليه‌ وفلسفۀ الهيّۀ تكوينيّه‌، هم‌ به‌ دليل‌ آثار و خصايص‌ مرويّه‌ و اخبار وارده‌ و روايات‌ و تواريخ‌ و شرح‌ سيره‌ها و احوال‌ يقينيّه‌. اينجا اگر بخواهيم‌ بحث‌ كافي‌ و شافي‌ در اين‌ موارد بنمائيم‌ تحقيقاً نيازمند به‌ يك‌ جلد كتاب‌ مستقلّي‌ خواهيم‌ بود، وليكن‌ به‌ طور فشرده‌ و اجمال‌ براي‌ آنكه‌ فقط‌ اساس‌ مطلب‌ به‌ دست‌ آيد، گوييم‌: تمام‌ انبياء و مرسلين‌ و أئمّۀ طاهرين‌ و اولياي‌ مقرّبين‌ و سائر افراد بشر داراي‌ اختيار مي‌باشند و راه‌ خدا و سلوك‌ معرفت‌ را بايد با ارادۀ آهنين‌، و قدم‌ راستين‌ طي‌ كنند، و رضاي‌ محبوب‌ را بر خواهش‌ خويش ترجيح‌ دهند تا به‌ مطلوب‌ برسند. بنابراين‌ هر كس‌ برود مي‌رسد، و هر كس‌ نرود نمي‌رسد.

افعال‌ و كردار امامان‌ و پيغمبران‌، اضطراري‌ و مجبوري‌ نيست‌ به‌ طوري‌ كه‌ افعال‌ حسنه‌ از آنان‌ همچون‌ درخشش‌ برليان‌ بدون‌ اختيار از آنها سر زند، و آنها اصلاً توان‌ و قدرت‌ معصيت‌ و تقدّم‌ رضاي‌ نفس‌ را در خود نداشته‌ باشند. اگر چنان‌ بود ايشان‌ امتيازي‌ بر سائر افراد خلقت‌ نداشتند. چون‌ خداوند اصل‌ وجودشان‌ را صرف‌ نظر از اراده‌ و اختيار، نوراني‌ و متلالا آفريده‌ بود، و آنها هم‌ طبق‌ همان‌ خلقت‌ خواهي‌ نخواهي‌ بدون‌ اراده‌، نورپاشي‌ مي‌نمودند. بلكه‌ آنها همگي‌ انسانند، بشرند، داراي‌ اراده‌ مي‌باشند، از روي‌ اختيار گناه‌ نمي‌كنند، و رضاي‌ خداوند تعالي‌ را بر خواسته‌هاي‌ نفساني‌ مقدّم‌ مي‌دارند تا كم‌كم‌ به‌ جائي‌ مي‌رسند كه‌ خواست‌ در آنها باقي‌ نمي‌ماند و خواست‌ نفساني‌ آنها و خواست‌ خداوند محبوب‌ يكي‌ خواهد شد. ديگر در آنجا يك‌ اراده‌ و اختيار بيشتر وجود ندارد، و آن‌ اختصاص‌ به‌ ذات‌ اقدس‌ لايزالي‌ و لم‌يزلي‌ دارد كه‌ از دريچه‌ و آئينۀ اين‌ انسان‌ از خود گذشته‌ و به‌ خدا پيوسته‌ ظهور و تجلّي‌ نموده‌ است‌.

اين‌ بود اجمال‌ و حقيقت‌ وجود نوراني‌ و مقام‌ ولايت‌ مطلقۀ آنان‌ كه‌ در آنجا بينونت‌ و دوئيّت‌ و جدائي‌ نيست‌. آنجاست‌ كه‌ نور واحد است‌، و فطرت‌ واحد است‌، و عرفان‌ واحد است‌. و اين‌ نه‌ تنها آنكه‌ منافات‌ با اراده‌ و اختيارشان‌ ندارد، بلكه‌ اختيار و ارادۀ مترشّحۀ از آنان‌ مويّد و مُسَدِّد و مُقَوِّي‌ وصول‌ به‌ اعلي‌ درجۀ كمال‌ و بالاترين‌ ذِروه‌ از اوج‌ انسانيّت‌، و برآمدن‌ بر فراز قلّۀ توحيد و طيّ سفرهاي‌ أربعۀ عرفانيّه‌، و وصول‌ به‌ مقام‌ بقاء بالله‌ بعد از فناء في‌ الله‌ مي‌باشد.

آنچه‌ در اخبار وارد است‌ كه‌: ايشان‌ در ازل‌ نوراني‌ بوده‌ و هزاران‌ سال‌ قبل‌ آفريده‌ شده‌اند و خلقتشان‌ غير از سائر افراد بشر مي‌باشد. همه‌ درست‌ و صحيح‌ است‌. امَّا ازل‌ به‌ معني‌ تقدّم‌ زماني‌ عرضي‌ نيست‌. أزل‌ و أبد هر كس‌ با خود اوست‌، همان‌ طور كه‌ خداي‌ هر كس‌ با خود اوست‌. چطور مي‌شود خداي‌ انسان‌ با او معيّت‌ داشته‌ باشد، امَّا ازل‌ او جدا شود، و به‌ طور انفصال‌ تقدّم‌ زماني‌ بگيرد؟ و يا ابد او از او جدا شود، و به‌ طور انفصال‌ تأخّر زماني‌ بگيرد؟ اين‌ ازل‌ و ابد عرضي‌ نيست‌، همچنانكه‌

خداي‌ انسان‌ تقدّم‌ عرضي‌ ندارد. و چون‌ تقدم‌ خداوند تقدم‌ علّت‌ بر معلول‌ مي‌باشد، و انفكاك‌ وجودي‌ معلول‌ از علت‌ محال‌ است‌ بنابراين‌ تمام‌ عوالم‌ تجرّد از أزل‌، و أبد، و لوح‌، و قلم‌، و ملكوت‌ أعلي‌، و أسفل‌، و عالم‌ قضا و قدر و مشيّتِ هركس‌ با خود او بوده‌ است‌، و انفكاكش‌ محال‌ مي‌باشد.

با وجودي‌ كه‌ خود خدا با انسان‌ معيّت‌ دارد، آيا متصوّر است‌ كه‌: اين‌ عوالم‌ كه‌ واسطۀ فيض‌ او مي‌باشند جدا باشند، و ميان‌ انسان‌ و خدا جائي‌ را احراز نكنند؟! اين‌ معني‌، معني‌ غلط‌ است‌.

و آفرينش‌ أنبياء و امامان‌ به‌ هزاران‌ سال‌ قبل‌ همه‌ درست‌ است‌ ولي‌ قبليّت‌ در اينجا قبليّت‌ طولي‌ است‌، نه‌ عرضي‌ و زماني‌. قبليّت‌ علّي‌ بر معلولي‌ است‌. قبليّت‌ رُتْبي‌ و تقدّم‌ سببي‌ است‌. و غيريّت‌ خلقت‌ آنان‌ نسبت‌ به‌ سائر افراد بشر نيز تمام‌ است‌، اما آن‌ غيريّت‌ در زير چتر و خيمۀ اختيار بوده‌ است‌، نه‌ خارج‌ از آن‌. بنابراين‌ شما هم‌ با اراده‌ و اختيار، راه‌ آنان‌ را طي‌ كن‌ و از هواي‌ نفس‌ بيرون‌ شو، اين‌ غيريّت‌ براي‌ شما هم‌ جاري‌ و ساري‌ مي‌گردد. خداوند انبيا و أئمّه‌ را غير از سائرين‌ قرار داده‌ است‌، چون‌ خود ايشان‌ با اراده‌ و اختيارشان‌ غير از خودشان‌ گرديده‌اند.

در راه‌ صعود و عروج‌ به‌ عالم‌ توحيد، غيريّت‌ و كثرت‌ و دوگانگي‌ در افعال‌ و صفات‌ در ميان‌ همۀ افراد بشر امري‌ است‌ ضروري‌ و حتمي‌. در عالم‌ وصول‌ و فناء در ذات‌ احديّت‌، ابداً امكان‌ كثرت‌ و دوئيّت‌ معني‌ ندارد. در آنجا خداست‌ و بس‌، ولايت‌ كلّيّه‌ است‌ و بس‌. كلُّنَا محمَّد، أوَّلنا محمّد، آخرنا محمّد، راجع‌ به‌ آنجاست‌. در آنجا چنان‌ تابش‌ نور قاهرۀ ذات‌ احديّت‌ قوّت‌ دارد كه‌ نامها از ميان‌ مي‌رود. در آنجا محمد به‌ عنوان‌ محمد نيست‌. علي‌ با اسم‌ علي‌ وجود ندارد. فاطمه‌ جداي‌ از حسن‌ و حسين‌ نمي‌باشد هر يك‌ از امامان‌ تا حضرت‌ امام‌ حيّ و غائب‌ از أنظار عامّه‌، تمايز و تفارقي‌ ندارند. همه‌ نور بَحْت‌، و شعاع‌ صِرف‌، و درخشش‌ خورشيد سماء توحيد مي‌باشند كه‌ همچون‌ نور گسترده‌ و پهن‌ شدۀ آفتاب‌ بدون‌ جهت‌ و اندازه‌ متّصل‌ به‌ خورشيد بوده‌، و غير از لفظ‌ مجرّد نور براي‌ آن‌ نامي‌ نمي‌توان‌ نهاد.

آري‌ اين‌ نور از لحاظ‌ ظروف‌ خارجيّه‌ و ماهيّات‌ امكانيّه‌ متعدّد مي‌گردد. نور گسترده‌ شدۀ بر دامنۀ كوهها و صحراها غير از نور تابيده‌ بر اقيانوسها و درياها مي‌باشد. نور قطب‌ شمال‌ زمين‌، غير از نور قطب‌ جنوب‌ و يا مناطق‌ استوائي‌ است‌.

بعد از مقام‌ توحيد و وصول‌ فناء و اندكاك‌ در ذات‌ حق‌ تعالي‌، دوباره‌ به‌ عالم‌ كثرات‌ تنازل‌ مي‌نمايند، و با خدا با همۀ موجودات‌ معيّت‌ دارند وَ بِالْحَقِّ فِي‌ الْخَلْقِ گردش‌ و سير مي‌نمايند.

در اينجاست‌ كه‌ آثار اختلاف‌ دوباره‌ ظهور مي‌كند، و تفاوت‌ ميان‌ آنها مشهود مي‌گردد. البته‌ اين‌ اختلاف‌ و تفاوت‌ غير از اختلاف‌ پيشين‌ مي‌باشد. در آنجا اختلاف‌ بدون‌ حق‌ و فناء بود. يعني‌ اختلاف‌ و تفاوتي‌ كه‌ به‌ ارادۀ خدا در ماهيّات‌ ظهور مي‌نمود، ولي‌ سالك‌ خودش‌ متوجّه‌ اين‌ فعل‌ و اثر نبود. چون‌ وصول‌ و فناء و لقاي‌ تامّه‌اي‌ دست‌ نداده‌ بود. بلكه‌ همۀ آنها را از خود و از تراوشات‌ و آثار نفس‌ خود مي‌پنداشت‌، و اينك‌ از نزد خدا برگشته‌ است‌، و كعبۀ مقصود را زيارت‌ كرده‌، و در حرم‌ امن‌ و تجرّد مطلق‌ با فناء و اندكاك‌ وجود و هستي‌ خويشتن‌ به‌ لقاء خدا رسيده‌، و از انوار جمال‌ و جلال‌ متمتّع‌ گرديده‌ است‌. لهذا اين‌ مراجعت‌، مراجعت‌ با محبوب‌ است‌. در هر آن‌ از زمانهاي‌ طويله‌، و در هر نقطه‌ از مكانهاي‌ عريضه‌ و واسعه‌ خدا با اوست‌ و او با خداست‌. هر فعلش‌ فعل‌ خداست‌. چون‌ اراده‌ و اختيار خدا جايگزين‌ اراده‌ و اختيار او شده‌ است‌.

در عين‌ توحيد در كثرات‌ است‌. و در عين‌ غوطه‌ ور شدن‌ در كثرات‌ در توحيد است‌، و با حقّ است‌. كارهايش‌ از حقّ است‌ و مرجعش‌ به‌ حقّ است‌. جَمِيعُ أفْعَالِهِ وَ سَكَنَاتِهِ يَكُونُ مِنَ اللهِ وَ يُرْجَعُ جَمِيعُهَا إلَي‌ اللهِ.

و از آنچه‌ گفته‌ شد به‌ خوبي‌ روشن‌ مي‌گردد كه‌ اوّلاً: أئمّۀ طاهرين‌ - صلوات‌ الله‌ و سلامه‌ عليهم‌ أجمعين‌ - كه‌ اكمل‌ و افضل‌ مخلوقات‌ در عالم‌ تكوين‌ و در عالم‌ تشريع‌ مي‌باشند، حتماً بايد اسفار أربعۀ عرفانيّه‌ را طي‌ نموده‌ باشند. زيرا اگر يكي‌ از آنها طي‌ نشده‌ باشد، در اين‌ صورت‌ سالكي‌ كه‌ آنها را طي‌ نموده‌ است‌ نسبت‌ به‌ آنان‌

 أعلم‌ خواهد شد، و اين‌ محال‌ است‌ به‌ جهت‌ حقّ استادي‌ و تعليم‌ و تفوّق‌ ايشان‌ بر جميع‌ خلائق‌.

و ثانياً روايات‌ وارده‌ در وحدت‌ نور و تجرّد و خلقت‌ آنها راجع‌ به‌ عالم‌ لقاء و فناء و عرفان‌ الله‌ مي‌باشد و عدم‌ تصوّر تعدّد در آن‌ مكان‌ عالي‌ و رفيع‌ از بديهيّات‌ علم‌ به‌شمار مي‌آيد.

و ثالثاً رجوع‌ ايشان‌ به‌ عالم‌ خلقت‌ و كثرات‌ ماهيّات‌ براي‌ تربيت‌ بشر امري‌ است‌ ضروري‌. به‌ علت‌ آنكه‌ بدون‌ طي‌ سفر چهارم‌ كه‌ سير في‌ الخَلْقِ بِالْحَقّ باشد (با حق‌ در ميان‌ خلائق‌) كه‌ از متمّمات‌ مقام‌ عرفان‌ و كمال‌ است‌، امكان‌ ندارد رشتۀ تدبير در امور تكوين‌ و تشريع‌ بديشان‌ سپرده‌ شود. زيرا در آن‌ صورت‌ فعل‌ آنان‌ در ميان‌ خلق‌، فعل‌ خدا نبوده‌، و با يكايك‌ از خلائق‌ نمي‌توانند برخورد الهي‌ داشته‌ باشند.

و رابعاً لازمۀ رجوع‌ به‌ كثرت‌، تعيّن‌ به‌ ماهيّات‌ امكانيّه‌ و تعدّد عوارض‌ وجوديّه‌ و جوهريّه‌ است‌. يعني‌ همان‌ طور كه‌ امامان‌: در زمانهاي‌ مختلفي‌ خلق‌ شده‌اند، و در مكانهاي‌ متفاوتي‌ زيست‌ نموده‌اند، حتماً و حتماً بقيّۀ عوارض‌ جوهريّۀ ايشان‌ نيز مختلف‌ خواهد بود. صفات‌ و افعال‌ نيز مختلف‌ خواهد بود در عين‌ آنكه‌ همه‌ نيكو و در أعلي‌ درجۀ نيكوئي‌ است‌ بلكه‌ بالاتر از آن‌ نيكوئي‌ متصوّر نيست‌، چرا كه‌ فعل‌ فعل‌ حق‌ است‌ و در فعل‌ حقّ جز نيكوئي‌ معني‌ دگري‌ تصوّر ندارد.

امامان علیهم السلام همان‌ طور كه‌ از پدران‌ و مادران‌ مختلف‌ خلق‌ شده‌اند، و تغذيۀ مادرشان‌ در حال‌ حمل‌ مختلف‌ بوده‌ است‌، و با هزاران‌ شرائط‌ و موارد اختلاف‌ ديگري‌، بالنّتيجه‌ از نقطه‌ نظر جسمي‌ و طبعي‌ و طبيعي‌ مختلف‌ بوده‌اند، همين‌ طور از جهت‌ تغييرات‌ انديشه‌هاي‌ نفساني‌ و ملكوتي‌ اختلاف‌ داشته‌اند.

اميرالمومنين‌ - عليه‌ أفضل‌ صلوات‌ الله‌ و سلامه‌ - داراي‌ قدّي‌ متوسط‌ شبيه‌ به‌ كوتاه‌، و شكمي‌ بالا آمده‌، و رنگي‌ گندمگون‌ و چشماني‌ درشت‌ و سياه‌، و سري‌ بدون‌ مو (أصْلَع‌) كه‌ از جلوي‌ آن‌ مو نداشت‌، و داراي‌ ساقهاي‌ پائي‌ بسيار رقيق‌ و

نازك‌، يك‌ گونه‌ خلقت‌ الهي‌ است‌. حضرت‌ امام‌ حسن‌ عليه‌السّلام و حضرت‌ امام‌ حسين‌عليه‌السّلام هر دو شبيه‌ به‌ پيغمبر بودند امّا حضرت‌ امام‌ حسن‌ از سر و صورت‌ تا كمر، و حضرت‌ امام‌ حسين‌ از كمر به‌ پائين‌. بعضي‌ از أئمّه‌ سپيد چهره‌ بودند، چون‌ حضرت‌ امام‌ جعفر صادق‌ عليه‌السّلام، و بعضي‌ سبزه‌ تند مايل‌ به‌ سياهي‌ چون‌ حضرت‌ جواد الائمّه‌ عليه‌السّلام. زيرا مادر آن‌ حضرت‌ كنيزي‌ سياه‌ چهره‌ بود از اهالي‌ نَوْبَه‌ (يكي‌ از نواحي‌ آفريقا).[334]

و همچنين‌ در قد و قامت‌ متفاوت‌ بودند، و در وزن‌ و سنگيني‌ بدن‌ مختلف‌ بودند. حضرت‌ سجّاد به‌ قدري‌ لاغر بودند كه‌ در مواقع‌ عبادت‌ كه‌ از خود مي‌رفتند، باد آن‌ حضرت‌ را تكان‌ مي‌داد و حضرت‌ باقر فربه‌ و سمين‌ بودند به‌ طوري‌ كه‌ در بعضي‌ از مواقع‌ گرما كه‌ مي‌خواستند براي‌ زراعت‌ بيرون‌ روند ناچار بودند به‌ دو غلام‌ تكيه‌ زنند. و همچنين‌ در سائر جهات‌ اختلافات‌ طبعي‌ و طبيعي‌ كه‌ بي‌شمار است‌.

در اينجا چه‌ مي‌گوئيد؟! آيا مي‌گوئيد: ميزانْ سپيد بودن‌ بدن‌ است‌ چون‌ رسول‌ الله‌؟ و بنابراين‌ از اميرالمومنين‌ كه‌ گندمگون‌ بود و از سائر أئمّۀ گندمگون‌ نبايد پيروي‌ كرد، و آنها را امام‌ دانست‌، چون‌ سفيد چهره‌ نبوده‌اند؟! آيا ميزانْ فربهي‌ است‌؟ بنابراين‌ حضرت‌ سجّاد از صفّ بايد بر كنار شود. و يا ميزان‌ هُزال‌ و لاغِري‌ است‌؟ و بنابراين‌ حضرت‌ باقر از صف‌ بر كنار روند، و يا ميزان‌ متوسّط‌ بودن‌ است‌، مانند حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌السّلام، و بنابراين‌ هر دو امام‌ سجّاد و باقر بايد بر كنار گردند؟!

و همچنين‌ نظير اين‌ پرسشها كه‌ به‌ طول‌ مي‌انجامد.

يا آنكه‌ مي‌گوئيد: همه‌ درست‌ و صحيح‌ و خوب‌ و در درجۀ كمال‌ بوده‌ است‌، أصْلَع‌ بودن‌ مولي‌ الموالي‌ كمال‌ اوست‌. زلف‌ داشتن‌ و شانه‌ كردن‌ جلوي‌ سر براي‌ پيغمبر كمال‌ اوست‌. و هر كدام‌ از اين‌ گونه‌ خصوصيّات‌ با فرض‌ اختلاف‌ آنها براي‌ واجدينش‌ كمال‌ آنها مي‌باشد.

همين‌ طور صفات‌ نفسيّه‌ و افعال‌ بدنيّه‌ با وجود تفاوتشان‌ براي‌ صاحبانش‌ كمال‌ وجودي‌ ايشان‌ است‌.

البته‌ لازمۀ كمال‌، دارا بودن‌ علم‌ مجرّد است‌. همۀ أئمّه‌: داراي‌ علم‌ تجرّدي‌ بوده‌اند. ولي‌ معذلك‌ اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام را از بقيّه‌ - به‌ استثناي‌ حضرت‌ حجّة‌ بن‌ الحسن‌ العسكري‌ أرواحنا فداه‌ - أعلم‌ و أفضل‌ شمرده‌اند. بروز شجاعت‌ در اميرالمومنين‌ و امام‌ حسين‌ عليهماالسّلام تحقيقاً به‌ مقتضاي‌ ظروف‌ بوده‌ است‌، و نفي‌ آن‌ درجه‌ از شجاعت‌ را از غير آنها نمي‌كند.

الْحِلْمُ الْحَسَنِيَّةُ وَ الشَّجَاعَةُ الْحُسَيْنِيَّةُ تحقيقاً بر حسب‌ بروز و ظهور آنهاست‌، وگرنه‌ چه‌ موارد بسياري‌ از حلم‌ حضرت‌ سيد الشهداء عليه‌السّلام وارد شده‌ است‌ كه‌ عقل‌ را حيران‌ مي‌كند، و آن‌ شجاعتهاي‌ حضرت‌ امام‌ ممتحن‌ مجتبي‌ عليه‌السّلام در جنگ‌ جمل‌ و صفّين‌ به‌ طوري‌ بود كه‌ حضرت‌ اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام او را از حمله‌هاي‌ شديد منع‌ مي‌كرد، و دريغ‌ مي‌خورد از آنكه‌ فرزند فاطمه‌ را بكشند، و معاويه‌ تمام‌ اهتمامش‌ بر آن‌ است‌ كه‌: زمين‌ را از نسل‌ ابناء فاطمه‌ تهي‌ كند.

و امَّا ماحصل‌ انديشه‌ و طرز تفكر حضرت‌ امام‌ حسن‌ با حضرت‌ امام‌ حسين‌عليهماالسّلام با نبرد و صلح‌ با معاويه‌ بدين‌ گونه‌ بود: پس‌ از صلح‌ حضرت‌ امام‌ حسن‌ عليه‌السّلامبا معاويه‌ حضرت‌ امام‌ حسين‌ عليه‌السّلام بيعت‌ نكردند و حضرت‌ امام‌ حسن‌ به‌ معاويه‌ گفتند: او را دعوت‌ به‌ بيعت‌ مكن‌، زيرا بيعت‌ نخواهد كرد گرچه‌ خود و اهل‌بيتش‌ همگي‌ كشته‌ گردند. قَيْس‌ بن‌ سَعد بن‌ عُبَادَه‌ هم‌ بيعت‌ نمي‌كرد، سليمان‌ بن‌ صُرَد خُزاعي‌ هم‌ بيعت‌ نمي‌كرد. ولي‌ حضرت‌ امام‌ حسن‌ عليه‌السّلام خود را در شرائط‌ و

موقعيّتي‌ ديدند كه‌: براي‌ حفظ‌ خون‌ مسلمين‌، و سياستهاي‌ مكّارانۀ معاويه‌، و سستي‌ كوفيان‌ - كه‌ در شرف‌ آن‌ بود كه‌ حضرت‌ مجتبي‌ را در معركۀ جنگ‌ خودشان‌ زنده‌ بگيرند، و به‌ عنوان‌ اسير تحويل‌ معاويه‌ دهند، و معاويه‌ هم‌ منَّت‌ بگذارد و آزاد كند و آن‌ حضرت‌ را طليق‌ معاويه‌ نامند و بدين‌ عمل‌ از زير بار ننگ‌ أنْتُمُ الطُّلَقَاءُ بيرون‌ رود كه‌ در روز فتح‌ مكّه‌ پيامبر اكرم‌ او و پدرش‌ ابوسفيان‌ و سائر بني‌اميّه‌ را آزاد كردند و ايشان‌ از آن‌ به‌ بعد طلقاء و بندگان‌ آزاد شدۀ رسول‌ الله‌ شمرده‌ شدند او هم‌ حضرت‌ امام‌ حسن‌ را جَزَاءً بِمَا كَانوا يعملون‌ اسير كند و آنگاه‌ آزاد كند، تا بندۀ آزاد شده‌ و غلام‌ و بردۀ طليق‌ معاويه‌ در تاريخ‌ اسلام‌ و عرب‌ به‌ يادگار بماند - روي‌ اين‌ جهات‌ و جهات‌ دگر حضرت‌ امام‌ حسن‌ عليه‌السّلام با مرارتي‌ هر چه‌ بيشتر صلح‌ را تحمّل‌ كردند.

حضرت‌ سيّدالشّهداء در آن‌ زمان‌ كه‌ داراي‌ مقام‌ امامت‌ نبوده‌اند، و بايد از امام‌ زمان‌ خود يعني‌ حضرت‌ مجتبي‌ كه‌ فقط‌ يك‌ سال‌ سنَّش‌ از او بيشتر مي‌باشد تبعيّت‌ و پيروي‌ نمايند، سكوت‌ محض‌ اختيار فرموده‌ و در حفظ‌ امامت‌ برادرشان‌ كوشيدند، و براي‌ تحكيم‌ آن‌ اساس‌ از هيچ‌ سعيي‌ دريغ‌ ننمودند، تا ده‌ سال‌ بعد كه‌ معاويه‌ توسط‌ دختر اشعث‌ بن‌ قيس‌ زوجۀ حضرت‌ مجتبي‌ او را به‌ زهر جفا مسموم‌ كرد اينك‌ چون‌ شرائط‌ صلح‌ از ميان‌ رفته‌ بود و مي‌توانستند با معاويه‌ بر اساس‌ امامت‌ و نظريۀ خود بجنگند امَّا باز شرائط‌ و موقعيّت‌ براي‌ آن‌ حضرت‌ اجازۀ قيام‌ را نمي‌داد و تا ده‌ سال‌ ديگر كه‌ معاويه‌ به‌ دارالهاويه‌ واصل‌ گشت‌، و يزيد بر خلاف‌ شرط‌ صلحنامه‌، غاصب‌ مقام‌ خلافت‌ شد، در اينجا بود كه‌ دست‌ به‌ شمشير بردند. و در حقيقت‌ واقعۀ عاشورا به‌ دنبالۀ واقعۀ صفّين‌ مي‌باشد كه‌ آن‌ را معاويه‌، و اين‌ را يزيد براساس‌ حكومت‌ معاويه‌ اداره‌ مي‌كرد.

بعضي‌ مي‌گويند: شرائط‌ زمان‌ و موقعيّت‌ در هنگام‌ ارتحال‌ اميرالمومنين‌ عليه‌السّلام و گذشتن‌ شش‌ ماه‌ به‌ طوري‌ بود كه‌ حضرت‌ مجتبي‌ را وادار به‌ صلح‌ نمود به‌ طوري‌ كه‌ اگر فرضاً حضرت‌ سيدالشهداء عليه‌السّلام هم‌ امام‌ بودند صلح‌ مي‌كردند.

حالا اگر بپرسيد: في‌ الواقع‌ و در متن‌ امر كدام‌ يك‌ از آن‌ دو طرز تفكر صحيح‌ بوده‌ است‌؟ بيعت‌ امام‌ حسن‌ يا عدم‌ بيعت‌ امام‌ حسين‌ عليهماالسّلام؟ جواب‌ آن‌ است‌ كه‌: هر دو صحيح‌ بوده‌ است‌. از وجود سيدالشهداء عليه‌السّلام آن‌ تفكر صحيح‌ بوده‌ است‌، و از امام‌ مجتبي‌ عليه‌السّلام اين‌ تفكّر صحيح‌ بوده‌ است‌. غاية‌ الامر آنچه‌ در متن‌ خارج‌ به‌ تحقّق‌ پيوست‌ طبق‌ امامت‌ امام‌ راستين‌ وصيّ اميرالمومنين‌ و وصيّ رسول‌ ربّ العالمين‌ صلح‌ بوده‌ است‌ و آن‌ صحيح‌ بوده‌ است‌. و بعداً هم‌ در زمان‌ امامت‌ حضرت‌ سيدالشهداء عليه‌السّلام در ابتدايش‌ صلح‌ و سكوت‌، و در نهايتش‌ جنگ‌ و قيام‌ هر دو صحيح‌ بوده‌ است‌.

و ملخّص‌ گفتار آن‌ است‌ كه‌: جميع‌ اعمال‌ و افعال‌ امام‌، فعل‌ خداوند است‌ بدون‌ استثناء، به‌ سبب‌ عبور امام‌ از مراحل‌ نفسانيّه‌، و استناد افعال‌ به‌ نفس‌ وي‌. بنابراين‌ فعل‌ او فعل‌ حق‌ است‌ و صحيح‌ است‌ و عين‌ صحّت‌ است‌. ما صحّت‌ آن‌ راادراك‌ بكنيم‌ يا نكنيم‌. مثلاً در افعال‌ خارجيّه‌ مانند نزول‌ باران‌ و رحمت‌، و يا زلزله‌و غضب‌ چگونه‌ حتماً بايد بگوئيم‌: فعل‌ حقّ است‌ از دو مظهر جمال‌ و جلال‌ گرچه‌ فكر ما به‌ مصدر آن‌ نرسد، و انديشۀ كوته‌ ما حقيقت‌ حكمت‌ و فلسفۀ نه‌ اين‌ ونه‌ آن‌ را در نيابد، همچنين‌ افعال‌ أولياء خدا همچون‌ فعل‌ خِضْر در برابر حضرت‌ موسي‌ - علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليهماالسلام‌ - مي‌باشد كه‌ در قرآن‌ كريم‌ بيان‌ آن‌ آمده‌ است‌.

فعل‌ وليّ خدا حقّ است‌، و حقّ جز آن‌ چيز دگري‌ نيست‌. نه‌ آنكه‌ حق‌ چيزي‌ است‌، و وليّ خدا فعلش‌ را بر حق‌ منطبق‌ مي‌نمايد. مصلحت‌ و حكمت‌ غير از فعل‌ خدا و فعل‌ امام‌ چيز دگري‌ نيست‌، تا خداوند كارش‌ را طبق‌ مصلحت‌ قرار دهد، و امر كند تا امام‌ كارش‌ را بر آن‌ منطبق‌ سازد.

نفس‌ كار خدا مصلحت‌ است‌. نفس‌ فعل‌ وليّ خدا مصلحت‌ و مصلحت‌ساز است‌. بايد مصلحت‌ و حق‌ را از فعل‌ امام‌ و ولي‌ خدا جستجو كرد، نه‌ آنكه‌ مصلحتي‌ و حقّي‌ را در انديشه‌ پنداشت‌، آنگاه‌ نظر نمود كه‌ كار امام‌ چنين‌ است‌ يا چنان‌؟! اين مطلب‌ از دقايق‌ و رموز عالم‌ توحيد است‌.

حضرت‌ رسول‌ الله‌ دربارۀ حضرت‌ اميرالمومنين‌ عليهماالسّلام عرضه‌ مي‌دارد به‌ خداوند: اللَهُمَّ أدِرِ الْحَقَّ مَعَهُ حَيْثُ دَارَ! «بار خداوندا حق‌ را به‌ پيروي‌ و تبعيّت‌ علي‌ به‌ گردش‌آور هر آنجا كه‌ علي‌ مي‌گردد.» و عرضه‌ نمي‌دارد: اللَهُمَّ أدِرْ عَلِيّاً مَعَ الْحَقِّ حَيْثُ دَارَ! «بارخداوندا علي‌ را به‌ پيروي‌ و تبعيّت‌ حق‌ درآور هر كجا كه‌ حق‌ آنجاست‌.»