صفحه 11

صفحه 13

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين، و لعنة الله على اعدائهم اجمعين، من الآن الى قيام يوم الدين، و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم.

حركت رسول خدا از مكه براي عرفات

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

وَ إِذْ بَوَّأْنَا لابْرَهِيمَ مَكانَ الْبَيْتِ أَن لا تُشرِك بى شيْئاً وَ طهِّرْ بَيْتىَ لِلطائفِينَ وَ الْقَائمِينَ وَ الرُّكع السجُودِ * وَ أَذِّن فى النَّاسِ بِالحَْجّ يَأْتُوك رِجَالاً وَ عَلى كلّ‏ِ ضامِرٍ يَأْتِينَ مِن كلّ‏ِ فَجٍ عَمِيقٍ * لِّيَشهَدُوا مَنَفِعَ لَهُمْ وَ يَذْكرُوا اسمَ اللَّهِ فى أَيَّامٍ مَّعْلُومَتٍ عَلى مَا رَزَقَهُم مِّن بَهِيمَةِ الأَنْعَمِ فَكلُوا مِنهَا وَ أَطعِمُوا الْبَائس الْفَقِيرَ * ثُمَّ لْيَقْضوا تَفَثَهُمْ وَ لْيُوفُوا نُذُورَهُمْ وَ لْيَطوَّفُوا بِالْبَيْتِ الْعَتِيقِ * ذَلِك وَ مَن يُعَظمْ حُرُمَتِ اللَّهِ فَهُوَ خَيرٌ لَّهُ عِندَ رَبِّهِ وَ أُحِلَّت لَكمُ

صفحه 14

الأَنْعَـٰمُ إِلا مَا يُتْلى عَلَيْكمْ فَاجْتَنِبُوا الرِّجْس مِنَ الأَوْثَـٰنِ وَ اجْتَنِبُوا قَوْلَ الزُّورِ[1]

«(و ياد بياور اى پيغمبر) زمانى را كه ما مكان بيت الله الحرام را براى ابراهيم مهيا و آماده نموديم، اينكه هيچ چيزى را شريك من قرار مده! و اين بيت مرا براى طواف كنندگان و قيام كنندگان به نماز و براى ركوع كنندگان، سجده كنندگان پاك و پاكيزه گردان.

و در ميان مردم اعلان و اعلام حج كن، تا اينكه به سوى تو پيادگان و بر هرشتر لاغرى (كه از بعد سفر و رنج مسافت، ضعيف و لاغر شده است) رهسپار گردند، آن شترانى كه از راه دور و مسافت درازى مى‏آيند، به جهت اينكه مردم بهره‏ها و منفعت‏هاى خود را مشاهده كنند و در آنها حضور يابند، و اسم خدا را در ايام معلومه و مشخصه به ياد و زبان آورند، بر آنچه از چهار پايان غير قادر بر تكلم (شتر، گاو، گوسفند) روزى ايشان كرده است، پس شما از آن چهار پايان بخوريد! و به گرسنه فقير در شدت و سختى بخورانيد!

و سپس بايستى از احرام بيرون آيند، آلودگى‏ها و چرك و پليدى را از خود دور كنند، و بايد به نذرهاى خود وفا كنند، و بايد گرداگرد خانه و بيت الله قديمى طواف نمايند.

 اينست اى پيامبر كه هر كس چيزهاى محترم خدا را بزرگ و معظم بدارد، براى او پسنديده است در نزد پروردگارش.و چهار پايان بر شما حلال شد، مگر آنچه را كه براى شما خوانده مى‏شود. پس بنابر اين از رجس و پليدى از بت‏ها دورى گزينيد! و از گفتار دروغ و كلام باطل و ناروا پرهيز كنيد!»

بارى، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم پس از انجام طواف و سعى و بيان حكم تمتع براى تمام كسانيكه با

صفحه 15

خود هدى نياورده بودند، با جميع متعلقان و دختر گرامى خود حضرت زهراء سلام الله عليها، و با اولاد صغار آن بى ‏بى عالم كه در آن سفر در معيت مادر خود بوده‏اند: حضرت امام حسن و امام حسين و زينب و ام كلثوم عليهم السلام كه به ترتيب عمرشان در حدود هشت‏سال و هفت‏سال، و كمتر از اين مقدار بود، و با جنين او: حضرت محسن عليه السلام كه بر حسب قرائن در زمان حج، بى بى حامل به او بودند[2]، به ابطح كه در مشرق مكه است آمدند، و اين چند روزى را كه تا زمان حج مانده است در آنجا توقف كردند.

و بنا بر آنكه در روز يكشنبه چهارم ذوالحجة وارد مكه شده باشند، چهار شب ديگر در مكه توقف كردند،[3] و در روز هفتم كه آن را يوم الزينة گويند به جهت زينت كردن شترهاى هدى به روپوش‏ها، خطبه‏اى خواندند[4] ، و در روز هشتم كه روز ترويه است نيز خطبه‏اى ايراد كردند و مردم را به كيفيت عمل به مناسكشان آگاه كردند[5] ، و در روز پنجشنبه هشتم كه ترويه است قبل از زوال شمس و يا بعد از آن به طرف منى حركت كردند، و دستور دادند كه در همين روز تمتع كنندگان، به احرام حج از مكه مُحرِم شوند

صفحه 16

و لبيك گويان به جانب منى بروند.[6]

و بنا بر اين غير از خود حضرت رسول اكرم و حضرت امير المؤمنين عليهما السلام و كسانى كه با خود هدى آورده بودند، جميع تمتع كنندگان از روز چهارم كه به دستور آن حضرت از احرام بيرون آمده بودند تا روز هشتم (ترويه) محل بودند، و در اين روز محرم شده و به صوب منى رهسپار شدند.

رسول خدا به منى آمدند، و نماز ظهر و عصر و مغرب و عشاء را در منى بجاى آوردند، و تا به صبح در منى توقف كردند، و نماز صبح روز نهم را كه روز عرفه است نيز در منى بجاى آوردند، و سپس عازم عرفات شدند، و در اين مسئله هيچ خلافى نيست كه رسول خدا اين پنج نماز را در منى انجام دادند.و حتى كسانى كه تصريح كرده‏اند كه رسول خدا بعد از زوال شمس در روز ترويه حركت كردند، نيز تصريح كرده‏اند كه نماز ظهر را در منى بجا آوردند.[7]

و بر همين اساس و بر اصل رواياتى كه از اهل البيت عليهم السلام وارد است، مستحب مؤكد است كه حجاج از

صفحه 17

مكه يكسره به عرفات نروند، بلكه شب عرفه را در منى بيتوته كنند، و صبح روز عرفه به جانب عرفات رهسپار گردند.

صبح روز عرفه پس از آنكه آفتاب طلوع كرد، آن حضرت به جانب عرفات حركت كردند، و دستور داده بودند كه چادرشان را در نمرة [8]برافرازند.

قريش چون خود را اهل حرم مى‏دانستند، فلهذا در حال حج از مشعر الحرام كه داخل حرم است‏بيرون نمى‏رفتند، و وقوف خود را در مشعر مى‏گذاردند، و مى‏گفتند: وقوف به عرفات كه خارج از حرم است‏براى غير قريش است، و روى اين‏ مبنى چون رسول خدا از منى حركت كردند، هيچ شكى نداشتند در اينكه رسول خدا كه از قريش است در مشعر وقوف خواهد نمود، ولى اين پندارشان غلط در آمد، و رسول خدا يكسره از منى به عرفات آمدند و در قبه و چادر خود كه از مو بود و در نمرة سرزمين عرفات نصب شده بود وارد شدند[9] و طبق آيه قرآن: ثُمَّ أَفيضُوا مِنْ حَيْثُ أَفاضَ النَّاسُ وَ اسْتَغْفِرُوا اللَّهَ

صفحه 18

إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَحيم‏[10] (آيه 199، از سوره 2: بقره) .

«و سپس افاضه كنيد، و كوچ كنيد از همانجائى كه مردم كوچ مى‏كنند، و از خدا طلب غفران و آمرزش كنيد! كه خداوند آمرزنده و مهربان است‏».

 وقوف را در عرفات قرار داده و از آنجا به مشعر الحرام و سپس به منى براى انجام مناسك منى حركت كردند.

خطبه رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم در عرفات

بارى، رسول خدا در عرفات در چادر خود بودند تا موقع زوال شمس فرا رسيد، ناقه قصواء[11] خود را طلبيده، و بر آن

صفحه 19

سوار شدند و تا وسط وادى عرفات آمدند، و مردم را مخاطب قرار داده و اين خطبه را ايراد كردند:

ان دماءكم و اموالكم حرام عليكم، كحرمة يومكم هذا، فى شهركم هذا، فى بلدكم هذا، الا كل شى‏ء من امر الجاهلية موضوع تحت قدمى، و دماء الجاهلية موضوعة، و ان اول دم اضع من دمائنا دم ابن ربيعة بن الحارث ، و كان ‏مسترضعا فى بنى سعد فقتله هذيل.

و ربا الجاهلية موضوع، و اول ربا اضع ربانا ربا العباس بن عبد المطلب فانه موضوع كله.[12]

و اتقوا الله فى النساء فانكم اخذ تموهن بامانة الله و استحللتم فروجهن بكلمة الله، و لكم عليهن ان لا يوطئن فرشكم احدا تكرهونه، فان فعلن ذلك فاضربوهن ضربا غير مبرح! و لهن عليكم رزقهن و كسوتهن بالمعروف.

و قد تركت فيكم ما لن تضلوا بعدى ان اعتصمتم به: كتاب الله[13]!

صفحه 20

و انتم تسالون عنى فما انتم قائلون؟ !

قالوا: نشهد انك قد بلغت و اديت و نصحت!

فقال باصبعه السبابة، يرفعها الى السماء و ينكتها على الناس: اللهم اشهد! اللهم اشهد! اللهم اشهد! ثلاث مرات.[14]

«همانطوريكه امروز شما كه روز عرفه است روز محترمى است، و اين ماه ذى الحجه شما ماه محترمى است، و اين شهر و بلده شما كه مكه است‏شهر محترمى است، و حرام است در اين روز و اين ماه و اين شهر محرمات الهيه، همينطور خون‏هاى شما، و مال‏هاى شما بر شما محترم است، و ريختن خونهايتان و بردن مالهايتان بر يكديگر حرام است!

آگاه باشيد! تمام امور و سنت‏هاى جاهليت را من در زير گام خود نهادم، و خون‏هائى كه در جاهليت ريخته شده، همگى زير قدم نهاده شده، و قصاص ندارد.و اولين خونى را كه من قصاصش را ساقط كردم از خون‏هاى ما كه در جاهليت ريخته شد، خون پسر ربيعة بن حارث بن عبد المطلب است، - و او رفته بود تا از طائفه بنى سعد دايه‏اى طلب كند، او را

صفحه 21

طائفه هذيل به قتل رسانيده‏اند - (و چون مسلمان نبوده است قصاص ندارد گرچه پسر عموى پيغمبر بوده است) .

و رباهائى كه در جاهليت تعهد به آن شده است، همگى را از اعتبار انداختم، و اولين ربا و منفعت پولى را كه از اعتبار انداختم و زير قدم خود قرار دادم، رباهائى است كه عموى من عباس بن عبد المطلب از مردم مى‏خواهد، تمام اين منفعت پول‏ها و رباها را ساقط كردم.

اى مردم تقواى خدا را پيشه سازيد درباره نگاهدارى و حمايت از زنان! زيرا كه شما به امانت‏خدا آنها را به حباله نكاح خود در آورديد! و به نام خدا و كلمه خدا آميزش و مواقعه با آنان را بر خود حلال كرديد!

و حق شما بر ايشان آن است كه هيچكس را كه شما ناپسند داريد، در منزل و خوابگاه شما وارد نسازند، و اگر چنين كردند، بزنيد آنها را زدنى كه آنان را به تعب و مشقت و اذيت‏شديد نيفكند.[15]

و حق ايشان بر شما آن است كه طعام و لباس آنها را به طور پسنديده و شايسته بدهيد!

و من در ميان شما باقى گذاردم چيزى را كه اگر به آن تمسك كنيد گمراه نخواهيد شد، و آن كتاب خداست.

و شما درباره من مورد سئوال و پرسش قرار خواهيد گرفت! پس شما چه خواهيد گفت؟ !

مخاطبان به خطبه گفتند: ما شهادت مى‏دهيم كه تو تبليغ رسالات خدا را كردى، و ابلاغ نمودى، و تكاليف خود را ادا كردى و به تعهد خود عمل نمودى، وامت را به نصيحت و ارشاد هدايت فرمودى!

در اين حال رسول خدا، انگشت‏ سبابه خود را به آسمان بلند كرده، و به طرف مردم سه بار پائين آورده، و با اشاره به آنها گفت: خداوندا گواه باش! خداوندا گواه باش! خداوندا گواه باش‏» !

صفحه 22

عمرو بن خارجة گويد: عتاب بن اسيد براى حاجتى در روز عرفه مرا به سوى رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرستاد، آن حضرت در عرفات وقوف داشت، من حاجتش را معروض داشتم، و سپس در زير ناقه آن حضرت ايستادم و بطورى نزديك بودم كه آب دهان ناقه بر سر من مى‏ريخت، و شنيدم كه مى‏گفت:

ايها الناس! ان الله ادى الى كل ذى حق حقه، و انه لا يجوز وصية لوارث، و الولد للفراش، و للعاهر الحجر، و من ادعى الى غير ابيه، او تولى غير مواليه فعليه لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعين، لا يقبل الله له صرفا و لا عدلا.[16]

«اى مردم! خداوند حق هر ذى حقى را به او رسانيده است: جايز نيست كسى براى وارث خود وصيت كند (بطورى كه حق ورثه ديگر ضايع شود)[17] بچه‏اى را كه زنى مى‏زايد، تابع نكاح صحيح است، و به صاحب

صفحه 23

فراش و پدر ملحق مى‏شود، و شخص زناكار در اين فراش نصيبى از بچه ندارد، بلكه نصيب او به جرم عمل قبيح زنا سنگباران شدن است.

هر كس، فرزندى خود را به غير پدر خود نسبت دهد، و هر بنده‏اى كه خود را بنده غير مولاى خود بداند، لعنت‏خداوند و فرشتگان و تمام افراد بشر بر او خواهد بود.و خداوند از او هيچگونه توبه و عوضى را نمى‏پذيرد، (و يا هيچ واجب و مستحبى را از او قبول نمى‏كند)» .

رسول خدا خطبه را انشاء مى‏كردند و ربيعة بن امية بن خلف كه مرد جهورى الصوت و بلند صدائى بود، كلمات رسول الله را براى مردم با صداى بلند حكايت مى‏كرد، و رسول خدا به او مى‏گفتند: بگو: اى مردم! رسول خدا چنين مى‏گويد...[18] [19]

پس از خطبه رسول الله بلال اذان گفت، و سپس اقامه گفت، و رسول خدا نماز ظهر را بجاى آوردند، و بدون فاصله بلال اقامه گفت، و رسول خدا نماز عصر را بجاى آوردند.

و در اين كلام معلوم است كه رسول خدا پس از فرا رسيدن ظهر، خطبه قرائت كردند و سپس نماز ظهر و عصر را با هم جمع كردند، و آيا اين نماز ظهر، نماز جمعه بوده است كه دو ركعت‏بجاى آورده و خطبه را قبل از آن خوانده‏اند،

صفحه 24

يا نماز ظهر بدون كيفيت جمعه بوده، غاية الامر خطبه‏اى قبل از آن خوانده شده است؟ از اينكه آن روز، روز جمعه بوده است و رسول خدا بين نماز ظهر و عصر را جمع كرده‏اند، و قبل از نماز خطبه خوانده‏اند، ممكن است‏بگوئيم: نماز جمعه بوده است‏خصوصا از روايتى كه از حضرت امام صادق عليه السلام از پدرش، از جابر در حجة الوداع آمده است كه جابر گفت:

پيامبر به سوى موقف عرفات رفتند، و خطبه اول را خواندند، و پس از آن بلال اذان گفت، و پس از آن پيامبر شروع در خطبه دوم كردند، و بلال از اذان و رسول خدا از خطبه فارغ شدند، و سپس بلال اقامه گفت، و رسول خدا نماز ظهر را بجاى آوردند، و بلال اقامه گفت و رسول خدا نماز عصر را بجا آوردند،[20]

و از خواندن دو خطبه آنهم بعد از زوال شمس، و جمع بين دو نماز ظهر و عصر، استفاده نماز جمعه را كرده‏اند، و از آنكه رسول خدا مسافر بوده‏اند، و بر مسافر نماز جمعه واجب نيست، و خطبه بعد از زوال هم به جهت آمادگى براى عبادت بوده است، كما آنكه جمع بين ظهر و عصر هم براى همين جهت‏بوده است، و دو خطبه از رسول خدا ثابت نشده است، بالاخص آنكه نماز ظهر را هم اخفاتا خوانده‏اند، نه‏

صفحه 25

جهراً، همچنانكه از بحث مالك با ابو يوسف در محضر هارون الرشيد استفاده مى‏شود، مى‏توان به دست آورد كه نماز ظهر را به كيفيت جمعه نخوانده‏اند.[21]

إفاضه رسول الله عليه وآله و سلم در عرفات

و پس از اتمام نماز، حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بر راحله خود سوار شده، و به موقف آمدند، و رو به قبله به دعا كردن همينطور ايستاده بودند تا آفتاب غروب كرد.و در حديث است كه آن حضرت گفته‏اند: با فضيلت‏ترين دعا در روز عرفه، و آنچه را كه من و پيامبران پيش از من در روز عرفه مى‏گفته‏اند، اينست: لا اله الا الله وحده لا شريك له، له الملك و له الحمد، و هو على كل شى‏ء قدير.

«هيچ معبود و مؤثرى نيست غير از الله كه تنها و واحد است، و شريكى براى او نيست، پادشاهى و ستايش اختصاص به او دارد، و او بر هر چيز قادر و تواناست‏» .

آنگاه رسول خدا بسيار دعا نمودند و به قدرى دعا كردند كه آفتاب غروب كرد.

و جماعتى از نجد آمدند و از كيفيت‏حج پرسيدند، حضرت امر كردند كه منادى ندا كند: الحج عرفه، من جاء ليلة جمع - اى المزدلفة - قبل طلوع الفجر فقد ادرك الحج.

صفحه 26

«حج عبارت است از وقوف به عرفات، و كسى كه در شب عيد قربان به مشعر برسد، و قبل از طلوع صبح صادق، وقوف مزدلفه را ادراك كند، حج را ادراك كرده است‏». [22]

و رسول خدا بر روى ناقه عضباء خود سوار بودند، و چون آفتاب غروب كرد اسامة بن زيد را در پشت‏خود بر روى ناقه سوار كرده، و به جانب مزدلفة روان شدند، و در راه مردم را امر مى‏كردند كه با سكينه و آرامى حركت كنند.چون در راه به شعب ابتر رسيدند پياده شده، و ادرار كرده و وضوى مختصرى گرفتند. [23]

و بلادرنگ آمدند تا به مزدلفه رسيدند، و در آنجا نماز مغرب و عشآء رابا هم جمع كرده، و با يك اذان و دو اقامه بدون فاصله انجام دادند[24] و خود بر پهلوى خود آرميده، و به زنان و كودكان كه ضعفاء محسوب مى‏شدند اجازه دادند كه بعد از نيمه شب به منى حركت كنند.ابن عباس مى‏گويد: رسول خدا ضعفاى اهل خود را به من سپردند، تا من آنها را بعد از نيمه شب به منى بياورم، ولى تاكيد كردند كه جمره عقبه را رمى نكنند مگر آنكه آفتاب طلوع كرده باشد.

صفحه 27

چون سپيده صبح صادق دميد، در همان تاريكى شب رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم نماز صبح را به جماعت‏با مردم در مزدلفه بجاى آوردند و سپس به مشعر الحرام آمدند و در حالى كه بر روى ناقه خود سوار بودند، رو به قبله كرده، و وقوف نمودند، و خدا را به بزرگى و عظمت و وحدانيت‏خواندند، و دعا مى‏كردند تا اينكه هوا جدا روشن گشت. [25]

رسول خدا سواره به جانب منى رهسپار شدند، و فضل بن عباس را پشت‏سر و رديف خود نشاندند، و چون به وادى محسر رسيدند، ناقه خود را كمى به جنبش در آوردند، و از راهى كه به جمره عقبه منتهى مى‏شد روان شده، تا بدانجا رسيدند، و با هفت ريگى كه عبد الله بن عباس براى آن حضرت جمع كرده بود، از قسمت پائين جمره هفت ريگ به جمره زدند، و در هر بارى كه مى‏زدند يك بار الله اكبر مى‏گفتند.

در «البداية و النهاية‏» ج 5، ص 187 از مسلم از يحيى بن حصين از جده خود ام الحصين، و نيز با سند ديگر از جابر بن عبد الله آورده است كه: رايت رسول الله يرمى لجمرة على راحلته يوم النحر و يقول: لتاخذوا مناسككم فانى لا ادرى لعلى لا احج‏بعد حجتى هذه.

صفحه 28

«رسول خدا را ديدم در روز عيد قربان كه بر روى شتر خود نشسته و جمره را رمى مى‏نمود و مى‏گفت: شما بايد مناسك خود را از من ياد بگيريد! زيرا كه من نمى‏دانم شايد بعد از اين حج، حج ديگرى انجام ندهم‏» !

خطبه مشهور رسول خدا در مني

و سپس حضرت فيما بين جمرات، در حالى كه در روى ناقه‏اى و يا بغله شهبائى[26] سوار بودند، خطبه‏اى مفصل انشاء كردند، و مردم بعضى ايستاده و بعضى نشسته خطبه آن حضرت را گوش مى‏دادند. [27]

و امير المؤمنين على بن ابيطالب عليه السلام خطبه آن حضرت را با صداى بلند براى مردم بازگو مى‏نمود.[28]

و ما اين خطبه را از «تاريخ يعقوبى‏» مى‏آوريم:

نضر الله وجه عبد سمع مقالتى فوعاها و حفظها ثم بلغها من لم يسمعها، فرب حامل فقه غير فقيه، و رب حامل فقه الى من هو افقه منه.

ثلاث لا يغل عليهن قلب امرى‏ء مسلم: اخلاص العمل لله، و النصيحة لائمة الحق، و اللزوم لجماعة المؤمنين، فان دعوتهم محيطة من ورائهم.[29]

صفحه 29

«خداوند نيكو و خرم گرداند چهره بنده‏اى را كه گفتار مرا بشنود، و آن را حفظ كند، و به خاطر بسپارد، و سپس آن را به كسى كه نشنيده است‏برساند.زيرا چه بسا راويان و حاملان فقه و دانشى، كه خود آنها فقيه و دانشمند نيستند، و چه بسا راويان و حاملان فقه و دانشى كه آن فقه و دانش را به سوى فقيه‏تر و دانشمندتر از خود مى‏برند.

صفحه 30

سه چيز هستند كه هيچوقت دل مرد مسلمان از ارتكاب آنها حقد و غش و خيانت و سنگينى پيدا نمى‏كند: خالص گردانيدن عمل از براى خدا و نصيحت كردن به زمامداران و حاكمان حق، و ملازمت‏با جماعت مؤمنان، زيرا كه دعوت مؤمنان مختص آنها نيست و از پشت‏سر ايشان نيز مردم را احاطه كرده است.

و پس از آن فرمود: اى ربيعة (ربيعة بن امية بن خلف) بگو: اى مردم! رسول خدا مى‏گويد: لعلكم لا تلقوننى على مثل حالى هذه و عليكم هذا! هل تدرون اى بلد هذا؟ و هل تدرون اى شهر هذا؟ ! و هل تدرون اى يوم هذا؟ !

فقال الناس: نعم! هذا البلد الحرام و الشهر الحرام و اليوم الحرام!

قال: فان الله حرم عليكم دماءكم و اموالكم كحرمة بلدكم هذا، و كحرمة شهركم هذا و كحرمة يومكم هذا، الاهل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«شايد شما ديگر بعد از اين مرا بر مثل اين حال كه شما نيز بر اين كيفيت‏باشيد، ملاقات نكنيد! آيا مى‏دانيد اين چه شهرى است؟ ! و آيا مى‏دانيد اين چه ماهى است؟ ! و آيا مى‏دانيد اين چه روزى است؟ !

مردم گفتند: آرى، اينست ‏شهر حرام و محترم، و اينست ماه حرام و محترم، و اينست روز حرام و محترم!

آنگاه فرمود: خداوند چنان خون‏هاى شما را و اموال شما را حرام و

صفحه 31

محترم شمرده است، نظير احترامى كه اين بلده شما دارد، و مانند حرمتى كه اين ماه شمادارد، و مانند احترامى كه اين روز شما دارد! آيا من تبليغ كردم؟ !

همه گفتند: آرى.آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: و اتقوا الله و لا تبخسوا الناس اشياءهم و لا تعثوا فى الارض مفسدين.فمن كانت عنده امانة فليؤدها!

ثم قال: الناس فى الاسلام سواء، الناس طف الصاع لادم و حوآء، لا فضل عربى على عجمى، و لا عجمى على عربى الا بتقوى الله! الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد.

«و سپس فرمود: و تقواى خدا را پيشه سازيد! و از حقوق و امور مردم چيزى را كم مگذاريد! و در زمين بهم ريختگى و آشفتگى و فساد مكنيد! پس در نزد هر كس امانتى است، بايد آن را به صاحبش ادا كند.

و پس از آن فرمود: مردم در اسلام مساوى هستند، تمام افراد مردم هر يك همچون پيمانه پر بدون تفاوت، از آدم و حوا هستند، هيچيك از مردمان عرب را بر عجم فضيلتى نيست، و هيچيك از مردمان عجم را بر عرب فضيلتى نيست، مگر به پرهيزگارى و تقواى خدائى.آيا من ابلاغ كردم و مطلب را رساندم؟ !

گفتند: بلى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: كل دم فى الجاهلية موضوع تحت قدمى، و اول دم اضعه، دم آدم بن ربيعة بن الحارث بن عبد المطلب - و كان آدم بن ربيعة مسترضعا فى هذيل

صفحه 32

فقتله بنو سعد بن بكر، و قيل فى بنى ليث فقتله هذيل - .الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و سپس فرمود: تمام خون‏هائى كه در جاهليت ريخته شده است در زير قدم من گذارده شد و قصاص ندارد.و اولين خونى را كه از اعتبار و ارزش ساقط مى‏كنم خون آدم بن ربيعه پسر حارث بن عبد المطلب (نواده عموى خود من است) - و آدم بن ربيعه از طائفه هذيل طلب دايه مى‏كرده است كه او را بنى‏سعد بن بكر كشته‏اند، و گفته شده است كه از بنى ليث دايه مى‏طلبيده است، و او را قبيله هذيل كشته‏اند - .

آيا من تبليغ كردم و حق را گفتم؟ ! گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: و كل ربا كان فى الجاهلية موضوع تحت قدمى، و اول ربا اضعه ربا العباس بن عبد المطلب.الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و پس از آن فرمود: و تمام منفعت پول‏ها و رباهائى كه در جاهليت صورت گرفته است، در زير قدم من نهاده شده است، و اولين ربائى را كه از اعتبار ساقط مى‏نمايم، رباى عباس بن عبد المطلب (عموى من) است.

آيا من ابلاغ كردم و حكم خدا را رساندم؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: يا ايها الناس انما النسى‏ء زيادة فى الكفر

صفحه 33

يضل به الذين كفروا يحلونه عاما و يحرمونه عاما ليواطئوا عدة ما حرم الله.الا و ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض، و ان عدة الشهور عند الله اثنا عشر شهرا فى كتاب الله منها اربعة حرم: رجب الذى بين جمادى و شعبان، يدعونه مضر، و ثلاثة متوالية: ذو القعدة و ذو الحجة و المحرم.الاهل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«اى مردم نسى (كه عبارت است از تاخير انداختن احكام و تكاليف مقرره در هر ماه به ماه ديگر و به زمان‏هاى بعد) زيادتى در كفر است، كه بواسطه آن مردمى كه كافر شده‏اند، مورد ضلالت و گمراهى واقع مى‏شوند، آن ماهى را كه نسى‏ء كرده باشند، در يك سال از ماه‏هاى حلال مى‏شمارند، و در يك سال از ماه‏هاى حرام، تا با آن مقدار از ماههاى محرم خدا از جهت تعداد تطبيق كند.آگاه باشيد كه اينك زمان به گردش خود به نقطه اصلى خود رسيد، بر همان هيئت و ميزانى كه در روزى كه خداوند آسمان‏ها و زمين را آفريد آنطور بود.

و حقاً تعداد ماهها در نزد خداوند دوازده ماه است، كه در كتاب خدا اينطور است، از آن ماههاى دوازده‏گانه، چهارتايش از ماههاى محترم است كه به ماههاى حرام معروف است: رجب كه بين جمادى و شعبان است، و آن را مضر گويند.و سه ماه ديگر متوالى و پياپى است، كه عبارتند از: ذو القعدة و ذو الحجة و محرم.آگاه‏باشيد: آيا من اين مطلب را تبليغ كردم؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: اوصيكم بالنساء خيرا، فانما هن عوان

صفحه 34

عندكم، لا يملكن لانفسهن شيئا، و انما اخذ تموهن بامانة الله، و استحللتم فروجهن بكتاب الله، و لكم عليهن حق، و لهن عليكم حق كسوتهن و رزقهن بالمعروف، و لكم عليهن الا يوطئن فراشكم احدا، و لا ياذن فى بيوتكم الا بعلمكم و اذنكم، فان فعلن شيئا من ذلك فاهجروهن فى المضاجع و اضربوهن ضربا غير مبرح! الاهل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و سپس فرمود: من شما را درباره حمايت و پاسدارى از زنان سفارش مى‏كنم كه به نيكوئى و خوبى با آنان رفتار كنيد، چون ايشان در نزد شما متحمل كارهاى سخت و دشوار مى‏شوند، و براى خودشان چيزى ندارند، و شما به امانت‏خدا آنها را گرفته‏ايد، و به حكم خدا و كتاب خدا، مواقعه و دخول بر آنها را حلال شمرده‏ايد!

از براى شما بر عهده آنها حقى است، و از براى آنها بر عهده شما حقى است، حق آنها بر شما آنست كه لباس و پوشش و رزق و طعام ايشان را به طور نيكو و پسنديده بدهيد، و حق شما بر آنها آنست كه در منزلگاه و خوابگاه شما كسى را نياورند، و در خانه‏هاى شما دخل و تصرفى نكنند مگر با علم شما و اجازه شما!

و اگر از اين چيزهاى ممنوعه بجا آورند، شما از خوابيدن با آنها در خوابگاهشان دورى گزينيد، و آنها را بزنيد، زدنى كه آنها را به مشقت نيندازد، و از پاى در نياورد.آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم؟ !

گفتند: آرى.آن حضرت فرمود: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: فاوصيكم بمن ملكت ايمانكم فاطعموهم

صفحه 35

مما تاكلون و البسوهم مما تلبسون، و ان اذنبوا فكلوا عقوباتهم الى شراركم! الا هل بلغت؟!

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد.

«پس از آن فرمود: پس از سفارش درباره زنان، من شما را وصيت و سفارش مى‏كنم درباره غلامان و كنيزان كه مالك آنها شده‏ايد! از هر چه شما مى‏خوريد، به آنها هم بخورانيد، و از هر چه شما مى‏پوشيد، به آنها هم بپوشانيد، و اگر مرتكب گناهى شدند، خود شما متصدى كيفرشان نگرديد، و عقوبت آنها را به عهده بدانتان بگذاريد! آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم؟ !

گفتند: بلى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: ان المسلم اخو المسلم لا يغشه و لا يخونه و لا يغتابه، و لا يحل له دمه و لا شى‏ء من ماله الا بطيبة نفسه.الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«سپس فرمود: هر مسلمانى برادر مسلمان ديگر است، به او غش و خدعه نمى‏كند، و به او خيانت نمى‏ورزد، و از او غيبت نمى‏نمايد، و خون وى را حلال نمى‏شمرد، و هيچگونه تصرفى در مال او را حلال نمى‏داند مگر با طيب نفس و رضايت‏خاطر او.آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: ان الشيطان قد يئس ان يعبد بعد اليوم، و لكن يطاع فيما سوى ذلك من اعمالكم التى تحتقرون، فقد رضى به.الا هل بلغت؟ !

صفحه 36

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و پس از آن فرمود: حقا كه شيطان پس از اين روز مايوس شده است كه مورد عبادت و پرستش واقع شود، و ليكن مطاع و فرمانده قرار مى‏گيرد در غير مورد پرستش از اعمالى كه شما بجاى مى‏آوريد، و آنها را كوچك مى‏شماريد، به آن گناهان و خطاها راضى است! آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: اعدى الاعداء على الله قاتل غير قاتله، و ضارب غير ضاربه، و من كفر نعمة مواليه فقد كفر بما انزل الله على محمد، و من انتمى الى غير ابيه فعليه لعنة الله و الملائكة و الناس اجمعين.الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و سپس فرمود: دشمن‏ترين دشمنان بر خدا كسى است كه كشنده غير از قاتل خود باشد، و زننده غير از ضارب خود باشد (قصاص قبل از جنايت كند، و به مجرد توهم و سوء قصد كسى به قتل و يا به ضرب او، او را بكشد و يا بزند) و كسى كه كفران نعمت موالى و صاحبان ولايت‏خود را نمايد، حقا به آنچه خداوند بر محمد فرو فرستاده است كافر شده است، و كسى كه خود را به غير پدرش منتسب كند، لعنت‏خدا و ملائكه و تمامى مردمان براى اوست.آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم؟ ! گفتند: آرى! آن حضرت گفت: خداوندا شاهد باش‏» !

ثم قال: الا انى انما امرت ان اقاتل الناس حتى يقولوا: لا اله الا الله و انى رسول الله، و اذا قالوا، عصموا منى دماءهم و اموالهم الا بحق و حسابهم على

صفحه 37

الله.الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم.قال: اللهم اشهد!

«و پس از آن فرمود: آگاه باشيد كه من از جانب خدا مامور شدم كه با مردم جنگ كنم، تا اينكه بگويند: لا اله الا الله، و محمد رسول الله.و چون بدين شهادت گويا شدند، خون‏هاى خود را و اموال خود را از تعرض من حفظ كردند، مگر به حق، وليكن اين از نقطه‏نظر ظاهر است، ولى از جهت واقع و حقيقت امر، حساب ايشان با خداست.آيا من تبليغ كردم؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت گفت: بار پروردگارا شاهد باش‏» !

ثم قال: لا ترجعوا بعدى كفارا مضلين يملك بعضكم رقاب بعض.انى قد خلفت فيكم ما ان تمسكتم به لن تضلوا: كتاب الله و عترتى اهل بيتى.

الا هل بلغت؟ !

قالوا: نعم! قال: اللهم اشهد!

«و سپس فرمود: پس از رحلت من به كفر برنگرديد، كه گمراه كنندگان بندگان خدا بوده باشيد، و بعضى از شما بر بعضى ديگر مسلط گردد، و تمليك اراده و اختيار و نفوس و اموال مردم را بنمايد!

من در ميان شما دو چيز را به وديعت مى‏گذارم كه اگر به آنها تمسك كرديد هيچگاه گمراه نخواهيد شد: يكى كتاب خدا، و ديگرى عترت من كه اهل‏بيت من مى‏باشند.آگاه باشيد: آيا من تبليغ كردم‏» ؟ !

گفتند: آرى! آن حضرت فرمود: خداوندا شاهد باش‏» !

ثم قال: انكم مسئولون، فليبلغ الشاهد منكم

صفحه 38

الغائب.[30]

«و در آخر فرمود: حقا همه شما مسئول و مورد پرسش قرار خواهيد گرفت، و بنا بر اين واجب است كه هر كدام از شما كه در اينجا حضور داشتيد اين مطالب را به غائبين برسانيد» .

ما اين خطبه شريف حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم را كه در منى ايراد كرده‏اند از «تاريخ يعقوبى‏» آورديم، زيرا كه تمام خطبه در اين كتاب آمده است، و در ساير كتب همين خطبه ليكن به طور تفريق و قطعه قطعه ذكر

صفحه 39

شده، و هر قطعه از آن توسط بعضى از روات روايت‏شده است، همچنانكه در تعليقه، به نام بعضى از كتب كه فقرات آن را بطور جداگانه آورده‏اند اشاره كرديم.

اين خطبه بسيار بليغ و رسا، و حاوى مطالب مهمه، و قوانين عظيم سياسى و اجتماعى، و دستورات اخلاقى و فقهى است.و حقا مى‏توان مانند آيات قرآن حكيم، از نقطه نظر متانت و رصانت و استحكام بدان توسل جست.و چه نيكو بود براى آن شرحى مفصل نوشته مى‏شد، و مطالب و فقرات آن را با آيات قرآن و ساير روايات واصول مسلمه سنت نبويه، و منهاج آل طاهرين از سلاله آن حضرت، تطبيق، و معارف محتويه آن را مكشوف مى‏نمود، و ليكن اينك ما براى روشن شدن يك فقره از فقرات آن كه شايد نياز به شرح و توضيح بيشترى دارد، به قدر وسع اقدام مى‏كنيم، و از خداوند منان توفيق مى‏طلبيم، و عليه توكلت و اليه انيب.

پاورقي