تفسير آيه: إنما النسيء زياده في الكفر

و آن فقره اينست: يا ايها الناس إِنَّمَا النَّسي‏ءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ تا آخر جملاتى كه در اين باره آن حضرت بيان فرمود.بيان آن حضرت در اينجا شرح و توضيح مطلبى است كه در دو آيه از قرآن وارد شده است:

إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في‏ كِتابِ اللَّهِ يَوْمَ خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ مِنْها أَرْبَعَةٌ حُرُمٌ ذلِكَ الدِّينُ

صفحه 40

الْقَيِّمُ فَلا تَظْلِمُوا فيهِنَّ أَنْفُسَكُمْ وَ قاتِلُوا الْمُشْرِكينَ كَافَّةً كَما يُقاتِلُونَكُمْ كَافَّةً وَ اعْلَمُوا أَنَّ اللَّهَ مَعَ الْمُتَّقينَ * إِنَّمَا النَّسي‏ءُ زِيادَةٌ فِي الْكُفْرِ يُضَلُّ بِهِ الَّذينَ كَفَرُوا يُحِلُّونَهُ عاماً وَ يُحَرِّمُونَهُ عاماً لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّهُ فَيُحِلُّوا ما حَرَّمَ اللَّهُ زُيِّنَ لَهُمْ سُوءُ أَعْمالِهِمْ وَ اللَّهُ لا يَهْدِي الْقَوْمَ الْكافِرين‏ (آيه 36 و 37، از سوره 9: توبه) .

«بدرستيكه تعداد ماهها در نزد خداوند، در آن وقتى كه آسمان‏ها و زمين را آفريد، دوازده ماه است، كه از اين ماهها، چهارتايش ماههاى محترم هستند، آنست آئين استوار و پابرجا، پس در اين ماههاى محترم بر خودتان ستم روا مداريد! و با همه مشركان جنگ و كارزار كنيد، همچنانكه ايشان با همه شما جنگ و كارزار نمودند! و بدانيد كه حقا خداوند با پرهيزكاران است!

اينست و جز اين نيست كه تاخير انداختن تكاليف و وظائف وارده در ماهها به ماههاى ديگر، موجب زيادى كفر است، كه بدينوسيله كسانى كه كافر شده‏اند گمراه مى‏شوند.اين كافران در يك سال، ماه حرام را حلال مى‏كنند، و در يك سال ماه حرام را حرام مى‏شمارند، تا بدين جهت فقط با تعداد ماههائى كه خداوند حرام فرموده است، موافقت كنند، و بالنتيجه آن ماهى را كه خدا محترم شمرده است، حلال مى‏كنند، و حرمت آن را ناديده مى‏گيرند.

بدى و زشتى كردار آنان برايشان زينت داده شده است، و خداوند گروه كافران را هدايت نمى‏كند» .

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم با استناد و استشهاد به اين آيه، تاخير و نسى‏ء ماهها راحرام شمردند و روشن

صفحه 41

نمودند كه بايد اعمال و رفتار هر ماهى را در همان ماه انجام داد.

نسى‏ء[31] مصدر است مثل نذير و نكير از ماده نَسَأ الشَّى‏ءَ يَنسَؤُهُ نَسأً وَ مَنسَأةً وَ نَسِيئًا: إذا أخَّرَهُ تَأخيرًا. يعنى آن چيز را به تاخير انداخت.

گفتار مجمع البيان در تفسير آيۀ نسيئ

شيخ طبرسى گويد: طائفه عرب ماههاى چهارگانه: رجب و ذوالقعدة و ذوالحجة و محرم را بنا بر تمسك بر ملت و آئين حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام محترم مى‏شمردند، و جنگ و قتال را در آنها حرام مى‏دانستند، و چون مردان كارزار و مخاصمه بودند، صبر كردن سه ماه متوالى: ذوالقعده و ذوالحجة و محرم براى آنان سخت‏بود، كه به هيچوجه به جنگ و غارت دست نزنند. فلهذا حرمت ماه محرم را به ماه صفر تاخير مى‏انداختند، و بجاى محرم ماه صفر

صفحه 42

را ماه حرام مى‏شمردند، و ماه محرم را حلال مى‏كردند.و مدتى بر اين نهج كه مى‏خواستند درنگ مى‏كردند، سپس حرمت را دوباره به محرم بر مى‏گردانند، و اين عمل تاخير را نيز در ماه ذى الحجة انجام مى‏دادند و حكم بدان مى‏نمودند.

فرّاء گويد: آن كسى كه متعهد و مسئول نسى‏ء بود مردى بود از طائفه كنانة كه به او نعيم بن ثعلبة مى‏گفتند، و در حج رئيس موسم بود، و مى‏گفت: من آن كسى هستم كه هيچگاه مورد عيب گوئى مردم واقع نمى‏شوم، و در نيل به مقصود پيوسته مظفر و منصورم، و حكمى را كه مى‏كنم هيچوقت‏برگردانده نمى‏شود!

مردم در موسم در پاسخ او مى‏گفتند: آرى راست مى‏گوئى! اينك يك ماه را براى ما تاخير انداز! حرمت ماه محرم را بردار! و به ماه صفر انداز! و محرم را براى‏ما حلال كن! او نيز اين كار اين را مى‏كرد.

و در هنگامى كه اسلام آمد، آن شخص مسئول اين كار، جنادة بن عوف بن امية كنانى بود. و ابن عباس گويد: اولين كسى كه اين عمل نسى‏ء و تاخير اندازى را در بين عرب دائر كرد عمرو بن لحى بن قمعة بن خندف بود. و اما ابو مسلم بن اسلم مى‏گويد: مردى از بنى كنانه بود كه او را قَلَمَّس مى‏گفتند: او مى‏گفت: من محرم را در اين سال

صفحه 43

تاخير انداختم، پس در اين سال، دو ماه صفر داريم، و چون سال آينده مى‏شد مى‏گفت: ما حرمت ماه محرم سال قبل را اينك قضا مى‏كنيم، و اين هر دو ماه را محرم قرار مى‏دهيم.و شاعر كنانى در اين باره گفته است: و منا ناسى‏ء الشهر القلمس.

«و قلمس كه مقام تاخيراندازى ماه‏ها را دارد، از طائفه ماست‏» .

و كُمَيت‏ شاعر گويد:

و نحن الناسئون على معد             شهور الحل نجعلها حراما

«ما كسانى هستيم كه بر قبيله معد، حكم به تاخير مى‏كنيم، و ماههاى حلال را حرام مى‏گردانيم‏» .

و مجاهد گويد: مشركان در هر ماهى دو سال حج مى‏گزاردند، يعنى در ذوالحجة، دو سال پى در پى حج مى‏كردند، و سپس در ماه محرم دو سال حج مى‏كردند، و سپس در ماه صفر دو سال حج مى‏گزاردند، و همچنين به همين ترتيب در ماههاى ديگر، در هر يك از آنها دو سال حج مى‏گزاردند، تا اينكه آن حجى كه در سال قبل از حجة الوداع انجام داده شد، در ماه ذوالقعده بود.و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم كه در سال بعد كه حجة الوداع بود

صفحه 44

حج گزاردند، با ماه ذوالحجة موافق شد، و بر اين اساس رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در خطبه خود فرمود:

الا و ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض، السنة اثنا عشر شهرا منها اربعة حرم، ثلاثة متواليات: ذوالقعدة و ذو الحجة و المحرم و رجب مضر الذى بين جمادى و شعبان.

«آگاه باشيد كه اينك زمان در گردش خود به همان هيئت و كيفيتى برگشته است كه خداوند در وقت‏خلقت آسمانها و زمين آن را بدان كيفيت آفريد.

سال دوازده ماه است، و چهار تا از آنها ماه‏هاى حرام است، سه تا پشت‏سر هم، ذوالقعدة و ذو الحجة و محرم، و رجب مضر كه بين ماه جمادى و ماه شعبان است‏» .

در اين عبارت رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم خواسته است‏بفهماند كه ماههاى حرام اينك به مواضع حقيقى و اصلى خود بازگشته است، و انجام مراسم حج‏به ماه ذوالحجة باز گرديده است، و نسى‏ء و تاخير در اين حج‏باطل شده است.[32]

و در «تفسير ابو السعود» بعد از بيان ماههاى حرام و بيان خطبه رسول خدا در حجة الوداع كه ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق السموات و الارض ، و اينكه ماهها دوازده تا هستند، گفته است كه: معنى چنين مى‏شود كه:

صفحه 45

ماهها از جهت‏ حرمت و حل بازگشت كردند به همان حالى كه اولاً داشتند، و حج نيز بازگشت كرد به ماه ذوالحجه بعد از آنكه به واسطه نسى‏ء و تاخيرى كه در زمان جاهليت مى‏كردند، آن را از موضع و موقع اصلى خود تغيير داده بودند.و بنا بر اين حج رسول الله در حجة الوداع موافق با ماه ذوالحجه شد، و حج ابو بكر قبل از حج رسول الله در ماه ذوالقعده واقع شده بود[33].

و نظير اينگونه تفسيرى كه در «مجمع البيان‏» و «تفسير ابو السعود» ديديم، در غالب تفاسير مشاهده مى‏شود، و محصل آنچه به دست مى‏آيد آنست كه: در بين اعراب جاهليت دوگونه تغيير در ماهها ديده مى‏شد: يكى تغيير ماههاى حرام از جاى خود، همچون محرم به ماه صفر، و ديگرى تغييرى كه در حج مى‏نمودند، و به واسطه آن حج از ذوالحجه برداشته مى‏شد، و به ماههاى ديگر مى‏رفت و در ماههاى ديگر دور مى‏زد، تا دو مرتبه به محل اصلى خود برگردد، و اين هر دو گونه تاخير را نسى‏ء مى‏گفتند.

روايات وارده در تفسير نسيئ به تأخير ماههاي حرام

شاهد بر تغيير اول يعنى تغيير حرمت ماههاى حرام به ماههاى بعد رواياتى است:

صفحه 46

در «تفسير الدر المنثور» ابن ابى حاتم و ابو الشيخ از ابن عمر تخريج كرده‏اند كه او گفت:

 وقف رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم بالعقبة، فقال: ان النسى‏ء من الشيطان زيادة فى الكفر، يضل به الذين كفروا، يحلونه عاما و يحرمونه عاما، و يحرمون صفر عاما و يستحلون المحرم و هو النسى‏ء.[34]

«رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در عقبه سرزمين منى ايستاد و گفت: حقا نسى‏ء از شيطان است، كه موجب زيادى كفر است، و بدين وسيله كافران گمراه مى‏شوند، از ماههاى حرام در يك سال آن را حلال مى‏شمرند، و در يك سال حرام مى‏شمرند، و ماه صفر را حرام مى‏كنند، و ماه محرم را حلال مى‏كنند، و اينست معناى نسى‏ء» .

و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن مردويه از ابن عباس تخريج كرده‏اند كه او گفت: كان جنادة بن عوف الكنانى يوفى الموسم كل عام، و كان يكنى ابا ثمادة، فينادى: الا ان ابا ثمادة لا يخاف و لا يعاب، الا ان صفر الاول حلال.[35]

صفحه 47

و كان طوائف من العرب اذا ارادوا ان يغيروا على بعض عدوهم اتوه فقالوا: احل لنا هذا الشهر - يعنون صفر - ، و كانت العرب لا تقاتل فى الاشهر الحرم، فيحله لهم عاما و يحرمه عليهم فى العام الآخر.و يحرم المحرم فى قابل ليواطئوا عدة ما حرم الله، يقول: ليجعلوا الحرم اربعة غير انهم جعلوا صفر عاما حلالا و عاما حراما .[36]

«جنادة بن عوف كه از قبيله بنو كنانه بود، و او را ابو ثماده مى‏گفتند، در هرسال در موسم حج‏حاضر مى‏شد، و ندا مى‏كرد: آگاه باشيد كه: ابو ثماده از هيچ چيز نمى‏هراسد، و هيچكس بر او عيبى نمى‏تواند بگيرد! آگاه باشيد كه ماه صفر اول حلال است!

و عادت طوائف عرب بر اين بود كه چون مى‏خواستند بر بعضى از دشمنانشان بتازند، نزد او مى‏آمدند و مى‏گفتند: اين ماه صفر را (محرم را) بر ما حلال كن! و عادت عرب اينطور بود كه در ماههاى حرام جنگ نمى‏كردند.ابو ثماده براى آنها ماه صفر اول را در يك سال حلال مى‏كرد، و در سال ديگر همان ماه را حرام مى‏كرد، و از اين جهت در سال ديگر حرام مى‏كرد كه در تعداد و مطابقه با مقدار ماههائى كه خداوند حرام كرده است، موازنه حاصل شود.خداوند مى‏فرمايد: اين كار را مى‏كردند تا ماههاى حرام از جهت مقدار و تعداد بهم نخورد، مگر اينكه ماه صفر اول را در يك سال حلال و در سال ديگر حرام مى‏كردند» .

صفحه 48

و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: ابن منذر از قتادة درباره آيه «انما النسى‏ء زيادة فى الكفر» تخريج كرده است كه او گفت: عمد اناس من اهل الضلالة فزادوا صفر فى الاشهر الحرم، و كان يقوم قائمهم فى الموسم، فيقول: ان الهتكم قد حرمت صفر، فيحرمونه ذلك العام، و كان يقال لهما الصفران.

و كان اول من نسا النسى‏ء بنو مالك من كنانة، و كانوا ثلاثة: ابو ثمامة صفوان بن امية، احد بنى فقيم بن الحارث، ثم احد بنى كنانة.[37]

«جماعتى از اهل ضلالت اراده كردند كه در ماههاى حرام، ماه صفر را اضافه كنند، و در اينصورت رئيس ايشان در موسم حج مى‏ايستاد و مى‏گفت: خدايان شما براى شما ماه صفر را حرام كرده‏اند، و ايشان در آن سال ماه صفر را بر خود حرام مى‏كردند، و به ماه محرم و صفر هر دو، ماه صفر گفته مى‏شد.

و اولين كسى كه نسى‏ء را رواج داد، بنو مالك از بنى كنانه بودند، و سه تن بودند: ابو ثمامه صفوان بن اميه، و يك تن از بنى فقيم بن حارث، و يك تن از بنو كنانه.» و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: ابن ابى حاتم از سدى در اين آيه شريفه، تخريج كرده است كه:

صفحه 49

كان رجل من بنى كنانة يقال له: جنادة بن عوف يكنى ابا امامة ينسى‏ء الشهور، و كانت العرب يشتد عليهم ان يمكثوا ثلاثة اشهر لا يغير بعضهم على بعض، فاذا ارادوا ان يغير على احدهم قام يوما بمنى فخطب فقال: انى قد احللت المحرم و حرمت صفر مكانه. فيقاتل الناس فى المحرم، فاذا كان صفر عمدوا و وضعوا الاسنة ثم يقوم فى قابل فيقول: انى قد احللت صفر و حرمت المحرم فيواطئوا اربعة اشهر فيحلوا المحرم. [38]

«مردى از قبيله كنانه بود كه به او ابو امامة، جنادة بن عوف مى‏گفتند، و كار او تاخير انداختن ماهها بود.و چون بر عرب بسيار گران بود كه سه ماه پياپى درنگ كنند، و بر يكديگر نتازند و غارت نكنند، لذا چون جناده مى‏خواست‏براى آنها حكم حرمت را تغيير دهد، روزى در منى مى‏ايستاد و خطبه مى‏خواند و مى‏گفت: من ماه محرم را حلال كردم، و به جاى آن ماه صفر را حرام كردم، فبناء عليهذا مردم در ماه محرم جنگ مى‏كردند، و چون ماه صفر فرا مى‏رسيد، نيزه‏ها و سنان‏ها را كنار مى‏گذاشتند، و دست از كارزار باز مى‏داشتند.

و در سال بعد نيز در منى خطبه مى‏خواند، و مى‏گفت: من ماه صفر را حلال، و ماه محرم را حرام كردم، فعليهذا در چهار ماه حرام از جهت مقدار موافقت داشتند، الا اينكه محرم را حلال مى‏دانستند.»

روايات وارده در تفسير نسيئ، به دور زدن ماهها در فصول سال

و نيز دو روايت ديگر بر اين نهج، در «الدر المنثور» با تخريج ابن مردويه از ابن عباس وارد شده است، كه آيه

صفحه 50

شريفه را بدين كيفيت تفسير مى‏نمايد[39].

و شاهد بر تغيير دوم، يعنى تغيير زمان حج از زمان اصلى خودش، و گردش كردن حج در تمام ماههاى سال، تا دو مرتبه به ماه ذى الحجه برگردد، و دور خود را كامل كند، نيز رواياتى است: در «الدر المنثور» آورده است كه: طبرانى و ابو الشيخ و ابن مردويه از عمرو بن شعيب از پدرش از جدش تخريج كرده‏اند كه مى‏گفت:

 كانت العرب يحلون عاما شهرا، و عاما شهرين، و لا يصيبون الحج الا فى كل ستة و عشرين سنة مرة، و هو النسى‏ء الذى ذكر الله تعالى فى كتابه.

فلما كان عام الحج الاكبر ثم حج رسول الله صلى الله عليه [و آله] و سلم من العام المقبل فاستقبل الناس الاهلة، فقال رسول الله صلى الله عليه [و آله] و آله و سلم: ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض.[40]

«عادت عرب چنين بود كه: در يك سال يك ماه از ماههاى حرام را حلال مى‏شمردند، و در سال ديگر دو ماه را حلال مى‏شمردند.و چون اين عمل در ماهها دور مى‏زد، به حج واقعى و حقيقى خود كه بر زمان اصلى

صفحه 51

خود منطبق باشد، فقط در بيست و شش سال يك بار مى‏رسيدند. و اين عمل همان نسى‏ء است كه خداوند در كتابش فرموده است.

تا رسيد به زمان حج اكبر، همان حجى كه رسول خدا بجاى آوردند، در آن سالى بود كه چون مردم ماهها را شمردند، و بر ماه حج موافق بود، رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در خطبه خود فرمود: اينك زمان دور زده است، و به جائى رسيده است كه بر همان كيفيت و هيئتى است كه خدا آسمان‏ها و زمين را در آن روز آفريد.»

و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: احمد حنبل و بخارى و مسلم و ابو داود و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابو الشيخ و ابن مردويه و بيهقى در كتاب «شعب الايمان‏» از ابو بكرة تخريج كرده‏اند كه: رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در حج، خطبه‏اى ايراد كردند و فرمودند:

الا ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض، السنة اثنا عشر شهرا، منها اربعة حرم، ثلاثة متواليات: ذو القعدة و ذو الحجة و المحرم، و رجب مضر الذى بين جمادى و شعبان[41].

«بدانيد كه: زمان دور زده است، همانند روزى كه خداوند آسمانها و زمين‏را آفريد! سال دوازده ماه است، كه چهار تاى از آنها ماه‏هاى محترم است، سه تا از اين چهار تا، پى در پى است، كه ذى قعده و ذى حجه و محرم است، و يكى تنها است كه رجب مضر است، و آن بين جمادى و شعبان است.»

صفحه 52

و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه همين مضمون را بزاز و ابن جرير و ابن مردويه از ابو هريره تخريج كرده ‏اند [42]، و ابن جرير و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابن مردويه از ابن عمر تخريج كرده ‏اند[43] .و ابن منذر و ابو الشيخ و ابن مردويه از ابن عباس تخريج كرده ‏اند. [44]

روايات وارده از مجاهد، در تفسير نسيئ به گردش حج در فصول سال

و نيز در «الدر المنثور» آورده است كه: عبد الرزاق و ابن منذر و ابن ابى حاتم و ابو الشيخ از مجاهد تخريج كرده‏اند كه در تفسير آيه: انما النسى‏ء زيادة فى الكفر گفته است كه:

فرض الله الحج فى ذى الحجة و كان المشركون يسمون الاشهر: ذو الحجة و المحرم و صفر و ربيع و ربيع و جمادى و جمادى و رجب و شعبان و رمضان و شوال و ذو القعدة و ذو الحجة ثم يحجون فيه.

ثم يسكتون عن المحرم فلا يذكرونه، ثم يعودون فيسمون صفر صفر، ثم يسمون رجب جمادى الآخرة، ثم يسمون شعبان رمضان، و رمضان شوال، و يسمون ذا القعدة شوال، ثم يسمون ذا الحجة ذا القعدة، ثم يسمون المحرم ذا الحجة، ثم يحجون فيه و اسمه عندهم ذو الحجة.

ثم عادوا الى مثل هذه القصة فكانوا يحجون فى كل

صفحه 53

شهر عاما حتى وافق حجة ابى بكر الآخرة من العام فى ذى القعدة، ثم حج النبى صلى الله عليه [و آله] و سلم حجته التى حج فيها فوافق ذو الحجة، فذلك حين يقول صلى الله عليه [و آله] و سلم فى خطبته: ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض[45].

و محصل آنچه از اين روايت، با وجود اضطراب و تشويشى كه در عبارات صدر آن است، استفاده مى‏شود، آنست كه: اعراب قبل از اسلام، حج‏خانه خدا را در ماه ذو الحجه بجاى مى‏آوردند، با اين تفاوت كه مى‏خواستند در هر سالى حج رادر يكى از ماههاى سال بجا بياورند، و بنا بر اين حج را در ماههاى سال، يكى پس از ديگرى به گردش در مى‏آوردند.و چون نوبه به هر ماهى كه بناى آن سال، آن بود كه حج در آن انجام شود، مى‏رسيد، نام آن ماه را ذى حجه مى‏گذاردند، و اسم اصلى آن ماه را بر زبان نمى‏آوردند.

و لازمه اين مرام آن مى‏شد كه: هر سالى كه در آن حج مى‏گذاردند، سيزده ماه مى‏شد، و نام بعضى از ماهها دوبار و يا يك بار تكرار مى‏شد، همچنانكه در اين روايت ذكر شد.و طبرى ذكر كرده است كه عرب، ماههاى سال

صفحه 54

را سيزده ماه قرار مى‏داد، و در روايتى است كه سال را دوازده ماه و بيست و پنج روز مى‏گرفت.

و لازمه اين مرام آنست كه تمام اسامى ماهها تغيير كند، و نام هيچ ماهى بر آن ماه منطبق نگردد، مگر در هر دوازده سال يكبار، اگر اين تاخير بر اصل و نظام محفوظ بوده، و بر گونه دوران تغيير يابد. [46]

گفتار فخر رازي در تفسير آية: إنما النسيئ زياده في الكفر

فخر رازى در تفسير خود در شرح كيفيت نسى‏ء بطور مشروح بحث كرده است و در ذيل آيه إِنَّ عِدَّةَ الشُّهُورِ عِنْدَ اللَّهِ اثْنا عَشَرَ شَهْراً في‏ كِتابِ اللَّهِ گويد: بدان كه اين شرح نوع سوم از قبائح اعمال يهود و نصارى و مشركين است، كه در تغيير احكام خدا سعى مى‏كنند، زيرا كه چون در تغيير احكام خدا در زمانهاى خود سعى كردند، و آنها را به سبب نسى‏ء تغيير دادند، پس در حقيقت‏سعى در تغيير سنت‏به حسب آراء و اهواء خود كرده، و اين موجب زيادى كفر و حسرت ايشان خواهد شد.

و سپس در بيان مسئله اول از مسائلى كه مطرح نموده است گفته است كه: بدان كه سال در نزد عرب عبارت

صفحه 55

است از دوازده ماه از ماههاى قمرى، و دليل آن يكى همين آيه است، و ديگرى گفتار خداى تعالى:

هُوَ الَّذي جَعَلَ الشَّمْسَ ضِياءً وَ الْقَمَرَ نُوراً وَ قَدَّرَهُ مَنازِلَ لِتَعْلَمُوا عَدَدَ السِّنينَ وَ الْحِسابَ .[47]

«خداوند است كه خورشيد را نور دهنده، و ماه را نورانى قرار داد، و ماه را در سير گردش خود در منازل و مكان‏هاى مختلفى معين و مقدر فرمود، براى اينكه شما تعداد سال‏ها و حساب را بدانيد!» خداوند در اين آيه گردش ماه را در منازل مختلف، علت دانستن سال‏ها و حساب قرار داده است، و اين وقتى صحيح است كه سال بستگى به سير و گردش ماه داشته باشد.و نيز گفتار ديگر خداى تعالى دلالت‏بر آن دارد:

يَسْئَلُونَكَ عَنِ الْأَهِلَّةِ قُلْ هِيَ مَواقيتُ لِلنَّاسِ وَ الْحَج‏.[48]

«(اى پيامبر) چون از تو درباره كيفيت هلال ماه پرسش كنند، بگو: اين اشكال مختلف ماه براى تنظيم اوقات مردم و براى حج است.» و اما در نزد ساير طوائف مردم غير از عرب، سال عبارت است از زمانى كه خورشيد يك دور كامل بگردد. و چون سال قمرى به مقدار مشخصى از سال شمسى كمتر

صفحه 56

است، بدين جهت ماه‏هاى قمرى از فصلى به فصل ديگر منتقل مى‏شوند.و بنا بر اين حج در بعضى از اوقات، در فصل زمستان واقع مى‏شود، و در برخى ديگر در تابستان، و اين امر موجب مشقت‏براى حج گزاران مى‏شد.و از طرف ديگر چون براى حج مى‏رفتند، تجارت هم مى‏كردند، و چه بسا موسم حج، موافق با موقع و فصل تجارت نمى‏شد، و در امر تجارت خلل پديد مى‏آمد،

 براى رفع اين دو محذور، اعراب جاهلى، بنا بر آنچه در علم زيجات معلوم است، اقدام به عمل كبيسه كردند ،[49] و حج‏خود را بر اساس ماههاى شمسى و سال شمسى قرار دادند، فعليهذا حجشان در زمان مشخصى از فصول صورت مى‏گرفت، كه هم طبق مصلحت آنان از جهت‏سرما و گرما بود، و هم طبق مصلحت آنان از جهت منافعى كه از تجارت مى‏بردند.

و اين نسى‏ء و تاخيرى كه در ماههاى قمرى مى‏كردند، گرچه موجب حصول منافع دنيويه ايشان بود، ليكن موجب تغيير حكم خداوند متعال مى‏شد، زيرا كه چون وقتى را كه خداوند براى حج معلوم كرده است، معينا و مشخصاً در

صفحه 57

ماههاى محدود و مقدرى است، اگر بواسطه اين نسى‏ء و عقب اندازى در ساير ماههاى قمرى واقع شود، مسلما حكم خدا و تكليف خدا را تغيير داده‏اند.و بدين جهت در اين‏آيه، آن را گناه و كفر شمرده است و به مذمت عظيمى از آن تنقيد كرده است.

و چون سال شمسى از سال قمرى بيشتر است، اين مقادير زيادى را به روى هم انباشتند، و چون مقدارش يك ماه شد، آن ماه را به آخر سال اضافه كردند، و آن سال را سيزده ماه گرفتند.و از اينجاست كه خداوند متعال اين عمل آنها را زشت و ناپسند داشته و منكر شمرده است، و فرموده است كه: حكم ازلى و قطعى خدا اين بوده است كه سال، دوازده ماه باشد، نه كمتر و نه زيادتر، و اين حكمى را كه براى بعضى از سال‏ها نموده، و آن را سيزده ماه قرار داده‏اند، حكمى است كه بر خلاف حكم خدا صورت گرفته است، و سبب براى تغيير تكاليف خدا از مواضع خود شده است، و بر خلاف دين است.

آئين عرب از زمان پيشين بنا بر سال‏هاى قمرى بوده است، نه شمسى.و اين روش را بطور وراثت از حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما الصلاة و السلام ارث برده‏اند، و اما آئين يهود و نصارى چنين نبوده است، و اين روش نسى‏ء و

صفحه 58

كبيسه گيرى را بعضى از اعراب، از يهوديان و مسيحيان آموختند، و در شهرهاى عرب‏نشين رواج دادند.[50]

و نيز فخر رازى پس از بيان مطالبى مشروح گفته است كه: نسى به معناى تاخير است،

و ابو زيد گفته است: نسات الابل عن الحوض انساها نسا اذا اخرتها، و انساته انساء اذا اخرته عنه و الاسم النسئية و النس‏ء.و اما قطرب كه گفته است: النسى‏ء اصله من الزيادة، يقال نسا فى الاجل و انسا، اذا زاد فيه،

واحدى در پاسخش گفته است كه:

صحيح همان معناى اول است، و اصل معناى نسى‏ء تاخير است، و در اينجا هم تاخير در مدت مراد است، نه زيادى در آن[51].

گفتار فخر رازي در كبيسه‌گيري أعراب

و سپس فخر رازى گفته است: اعراب جاهلى اگر حج‏خود را بر حساب سال قمرى قرار مى‏دادند، چون گاهى در تابستان، و گاهى در زمستان واقع مى‏شد، و مسافرت در اين فصول مشكل بود، و نيز در تجارتهاى خود و معاملات خود سودى‏نمى‏بردند، چون ساير افراد مردم از ساير نقاط به مكه نمى‏آمدند مگر در اوقات مناسب و طبق احوال خود، فلهذا

صفحه 59

چون دانستند كه رعايت‏سال قمرى در انجام تكاليف و حج، به مصالح دنيوى آنها اخلال وارد مى‏كند، سال قمرى را كنار زده، و سال شمسى را معتبر شمردند.و چون سال شمسى از سال قمرى به مقدار معين و مشخصى زيادتر است، نيازمند به كبيسه‏گيرى شدند، و به سبب اين عمل كبيسه براى آنان دو چيز پيدا شد:

اول آنكه به جهت اجتماع اين زيادتى‏ها ناچار شدند كه بعضى از سال‏ها را سيزده ماه قرار دهند.

دوم آنكه حج از بعضى از ماه‏هاى قمرى حركت كرد، و منتقل به ماه‏هاى ديگر شد، حج در بعضى از سال‏ها در ذو الحجه واقع مى‏شد، و پس از آن در محرم، و پس از آن در صفر، و همينطور به همين منوال دور مى‏زد، تا بعد از مدت معينى بار ديگر به ماه ذو الحجة قرار مى‏گرفت.

پس بنا بر اين به سبب اين كبيسه‏گيرى دو چيز حاصل مى‏شد: زيادى در مقدار ماهها، و تاخير حرمت ماههاى حرام به ماههاى ديگر.و ما چه لفظ نسى‏ء وارد در آيه قرآن را به معناى تاخير بگيريم، همانطور كه اكثر اهل لغت‏بر آنند، و چه به معناى زيادتى بگيريم، همانطور كه بعضى از اهل لغت‏بر آنند، در هر حال لفظ نسى‏ء منطبق بر اين دو امر خواهد شد.

صفحه 60

و حاصل و محصل كلام آنست كه بناء عبادات كه بر سال قمرى است مخل به مصالح دنيوى بوده است، و بناء آنها بر سال شمسى موافق مصالح دنيوى بوده است.خداوند ايشان را از زمان حضرت ابراهيم و اسماعيل عليهما السلام امر فرموده است كه بناى كار خود را بر سال قمرى قرار دهند، وليكن ايشان به جهت مصالح دنيوى خود امر خدا را مراعات نكردند، و سال قمرى را ترك گفتند، و سال شمسى را معتبر شمردند، و حج را در ماه ديگرى غير از ماههاى حرام انجام دادند.فلذا خداوند ايشان را مورد تعييب و تعيير و توبيخ قرار داد، و موجب زيادى كفرشان دانست.

و اما علت زيادتى كفر اين است كه: چون آنها حج را در غير ماههاى حرام انجام مى‏دادند، و نيز معتقد شده بودند كه اين عمل خلاف، همان عمل واجب است، و بجا آوردن آن در ماههاى قمريه واجب نيست، پس اين عمل، انكار حكم خدا با علم به آن، و تمرد از اطاعت او مى‏شده است.و به اجماع مسلمانان انكار حكم خدا و تمرد از آن با وجود علم موجب كفر است.

و اما طريقه حسابى كه با آن مقدار زيادى را به دست مى‏آوردند، و با كبائس شهور خود را تعديل مى‏نمودند، در كتب زيجات، مدون و مذكور است.

صفحه 61

و واحدى گفته است كه: اكثر علماء بر آنند كه اين نسى‏ء و تاخير، اختصاص به يك ماه ندارد، بلكه در تمام ماهها صورت مى‏گرفته است، و اين گفتار در نزد ما صحيح است‏بنا بر آنچه ذكر شد، و بنا بر اتفاق مسلمين بر آنكه چون رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم اراده حج فرمود در حجة الوداع، در حقيقت و واقع امر، حج‏به همان زمان اصلى خود كه ذوالحجة بود بازگشت نمود، و رسول خدا در خطبه فرمود:

الا ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق السموات و الارض، السنة اثنا عشر شهرا.و چنين اراده فرمود كه: ماههاى حرام اينك به مواضع خود بازگشت نموده است. [52]

گفتار بيروني دربارۀ نسيئ وتبديل سال قمري به شمسي

و قبل از فخر رازى، ابوريحان بيرونى [53]در چند جاى كتاب مشهور خود: «الاثار الباقية عن القرون الخالية‏» از كيفيت نسى‏ء و تاخير اعراب در شهور، و اصل تاسيس تاريخ اسلامى و اسامى ماهها بحث كرده است.در يك جا پس از آنكه نام ماههاى دوازده‏گانه عرب را بدين طريق ذكر كرده است:

صفحه 62

المحرم، صفر، ربيع الاول، ربيع الآخر، جمادى الاولى، جمادى الآخرة، رجب، شعبان، رمضان، شوال، ذوالقعدة، ذوالحجة[55][54].

مى‏گويد: اعراب در زمان جاهليت نام ماهها را به همانگونه كه اهل اسلام استعمال مى‏كنند، استعمال مى‏كردند، و حج آنان در فصول چهارگانه دور مى‏زد، سپس خواستند تا حجشان را در زمانى انجام دهند كه متاع و بضاعت تجارى آنان از پوست‏هاى دباغى شده، و انواع

صفحه 63

چرم‏ها، و ميوه‏ها به دست آيد، و نيز ساير امتعه آنان حاضر باشد، و اين زمان پيوسته بر حالت ثابتى باقى باشد، كه خرم‏ترين زمان‏ها و پر نعمت‏ترين اوقات بوده باشد.

روى اين اساس عمل كبيسه‏گيرى را از يهوديان كه در مجاورت ايشان سكونت داشتند، نزديك دويست‏سال قبل از هجرت آموختند.و همانند يهوديان مشغول كبيسه كردن شدند، بدين ترتيب كه مقدار زياديى كه ما بين سالهاى قمرى آنان، و ما بين سال شمسى بود، چون به يك ماه مى‏رسيد، آن يك ماه را به ماههاى خود ملحق نمودند.و بعد از اين متولى اين كار قلامس[56] بودند كه پس از انقضاء حج مى‏ايستادند و خطبه مى‏خواندند در موسم حج، و ماه را به تاخير مى‏انداختند بدين‏معنى كه ماه بعدى را به نام آن ماه مى‏خواندند.

و چون عرب از آنها اطاعت داشتند، تمامى آنها بر اين

صفحه 64

تاخير و تسميه متفق مى‏شدند، و گفتار ايشان را مى‏پذيرفتند و اين كارشان را نسى‏ء مى‏ناميدند. زيرا آنان در هر دو سال و يا هر سه سال بقدر يك ماه، اول سال اعراب را به تاخير مى‏انداختند بر حسب مقدارى كه آن سال مستحق آن بود.

و روى اين اصل يكى از گويندگانشان مى‏گويد:

لنا ناسى‏ء تمشون تحت لوائه             يحل اذا شاء الشهور و يحرم

«آن مقام تاخير اندازنده از ماست، كه شما در تحت پرچم او حركت مى‏كنيد، و هر ماهى را كه بخواهد حلال مى‏كند، و هر ماهى را كه بخواهد حرام مى‏نمايد.»

و اولين نسى‏ء و تاخيرى كه واقع شد، براى ماه محرم بود.فلهذا ماه صفر به نام محرم نامگذارى شد، و ماه ربيع الاول به نام صفر نامگذارى شد، و همينطور به ترتيب يكى پس از ديگرى، نام هر ماهى را به روى ماههاى بعدى گذاردند.

و دومين نسى‏ء و تاخيرى كه واقع شد، براى ماه صفر بود.فلهذا ماه بعدى را كه ربيع بود ايضا به نام صفر گذاردند.و همينطور اين عمل نسى‏ء بدين ترتيب دور مى‏زد، و در تمام ماههاى دوازده‏گانه گردش مى‏كرد، تا بار ديگر به ماه محرم برگردد، در اين حال همان كار اول

صفحه 65

را دوباره اعاده مى‏نمودند.

عادت اعراب جاهلى اين بود كه مقدار تعداد دوره‏هاى نسى‏ء را مى‏شمردند، و با تعداد اين دوره‏ها، زمان را اندازه مى‏گرفتند، و مى‏گفتند: از زمان فلان تا زمان فلان كه سال‏ها گردش كرده‏اند، يك دوره گذشته است.و با اين وصف اگر باز هم ماهى از ماهها از فصل خود كه از فصول اربعه بود پيش مى‏افتاد، و اين پيش افتادن به علت كسرهاى سال شمسى، و بقيه مقدار تفاوت سال شمسى با سال قمرى بود كه به آن سال قمرى ملحق كرده بودند، در اينصورت بار ديگر كبيسه مى‏كردند[57] ، و اين تقدم ماه از فصل خود به واسطه طلوع منازل ماه و سقوط آن منازل‏براى آنها معلوم مى‏شد.

اين بود تا هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هجرت كردند، و همانطور كه ذكر كردم نوبت نسى‏ء در آن وقت‏به ماه شعبان رسيده بود، كه آن را محرم ناميدند، و ماه رمضان را صفر ناميدند.

صفحه 66

رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم در مدت اقامت در مدينه انتظار مى‏كشيد، تا براى حج در حجة الوداع رهسپار شد، و براى مردم خطبه خواند و گفت: الا و ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض، و منظور آن حضرت اين بود كه ماههاى قمرى اينك به مواضع خود بازگشت كرده‏اند، و آن كار نسى‏ء عرب از بين رفت و به همين جهت آن حج را كه حجة الوداع بود، حج أقوَم نام نهادند، و پس از آن اين عمل حرام شد، و بكلى از بين رفت. [58]

و در جاى ديگر گويد: روز نوزدهم ماه رمضان، روز فتح مكه است، و رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم هيچ اقامه حج ننمودند. زيرا كه ماههاى عربى بواسطه نسى‏ء از جاهاى خود تغيير كرده و از بين رفته بود، و حضرت انتظار كشيدند تا به جاى خود برگشت، آنگاه ‏حجة الوداع را به جاى آوردند و نسى‏ء را در آن حج تحريم نمودند.[59]

فَلِينُّو در كتاب «علم الفلك‏» خود گويد: اين حدس كه نسى‏ء عبارت از نوعى كبيسه باشد، تا تعادل بين ماه‏هاى قمرى و سال شمسى پيدا شود، از فكر بكر فخرالدين

صفحه 68

رازى نيست، زيرا كه بسيارى از صاحبان علم هيئت در اين راى از او پيشى گرفته‏اند، و قديم‏ترين ايشان بر حسب آنچه مى‏دانيم ابو معشر بلخى ،[60] متوفى در سنه 272 هجرى قمرى بوده است.

گفتار ابو معشر بلخي درباره نسيئ و كبيسه‌گيري اعراب

ابو معشر در كتاب «الاُلُوف‏» [61]آورده است كه: اعراب زمان جاهليت دوره سال خود را بر اساس رؤيت ماه در رؤوس شهور مى‏دانستند، همچنانكه رسم مسلمانان نيز همين است، و حج‏خود را در روز دهم ماه ذوالحجة انجام مى‏دادند، و اين وقت در فصل خاصى از فصول اربعه سال واقع نمى‏شد، بلكه اختلاف پيدا مى‏كرد.گاهى در تابستان بود، و گاهى در زمستان، و گاهى در دو فصل ديگر.به علت آنكه بين سال‏هاى شمسى با سال‏هاى قمرى اختلاف بود.

صفحه 68

ايشان نتوانستند تا حجشان را موافق با موقع تجارت خود قرار دهند، و در عين حال هوا از جهت گرما و سرما معتدل باشد، و درختان داراى برگ بوده، و زمين‏ها از سبزه و علف پر شده باشند. تا اينكه مسافرت به مكه بر ايشان آسان باشد، و در مكه هم به تجارت اشتغال ورزند، و هم مناسك حج‏خود را انجام دهند، فلهذا عمل كبيسه گيرى را از يهوديان آموختند و نام آن را نسى‏ء گذاردند، يعنى تاخير. با اين تفاوت كه يهوديان از هر نوزده سال قمرى هفت ماه قمرى را كبيسه مى‏كردند، تا اينكه نوزده سال قمرى آنان به صورت نوزده سال شمسى در آيد، و اعراب از هر بيست و چهار سال قمرى دوازده ماه قمرى را كبيسه مى‏نمودند.

براى انجام اين مهم مردى از بنو كنانه را انتخاب كردند و او را قلَمَّس مى‏گفتند و اولاد او را پس از او كه متكفل اين امر شدند قلامسة نام نهادند و آنها را نساة نيز مى‏گفتند يعنى نسى‏ء گيران. قلمس درياى پر آب است، و آخرين كسى كه متولى اين امر از اولاد او شد ابو ثمامة جنادة بن عوف بن امية بن قلع بن عباد بن قلع بن حذيفة بود .

قلمس در موسم حج چون مى‏خواست منقضى شود، در عرفات به خطبه مى‏ايستاد، و ابتدا مى‏كرد از زمانى كه حج در ذوالحجة واقع مى‏شد، و محرم را انسآء مى‏كرد و آن را از

صفحه 69

ماههاى دوازده‏گانه مى‏شمرد، و اول ماههاى سال را ماه صفر قرار مى‏داد، و در اين صورت ماه محرم آخرين ماههاى سال محسوب مى‏شد، و به جاى ماه ذوالحجة مى‏نشست، و مردم در آن ماه حج مى‏كردند.و بنابر اين حج در ماه محرم دو مرتبه واقع مى‏شد، و پس از آن در سال سوم در وقت منقضى شدن حج، باز در موسم به خطبه مى‏ايستاد، و ماه صفر را انسآء مى‏كرد، آن ماه صفرى كه آن را براى دو سال پيشين، ماه اول قرار داده بود، و ماه ربيع الاول را ماه اول سال سوم و چهارم قرار مى‏داد، بطوريكه در اين دو سال حج در ماه صفر كه آخرين ماه سال از اين سال است واقع مى‏شد.و پيوسته بر همين منوال در هر دو سالى يكبار انسآء مى‏كرد، تا اينكه دوره گردش به حال اوليه خود بازگشت كند.و اين قلامسه هر دو سال را بيست و پنج ماه حساب مى‏كردند.

و نيز ابو معشر در همين كتابش از بعضى از راويان عرب نقل كرده است كه: اعراب عادتشان چنين بود كه در هر بيست و چهار سال قمرى، نه ماه قمرى را كبيسه مى‏كردند، بدين طريق كه تفاوت سال شمسى را با سال قمرى كه تقريبا ده روز و بيست و يك ساعت و خمس[62]

صفحه 70

ساعت است[63] در نظر مى‏گرفتند و هر وقت اين زيادى مساوى با مقدار روزهاى ماه مى‏شد، يك ماه تمام بر سال مى‏افزودند، ولى اين مقدار زيادى را ده روز و بيست‏ساعت‏حساب مى‏كردند.و بنا بر اين ماههاى ايشان با گذشت زمان بر نهج واحدى كه مى‏خواستند ثابت مى‏ماند، نه جلو مى‏افتاد، و نه عقب مى‏رفت.تا آنكه پيغمبر خدا صلى الله عليه و آله و سلم حج گزاردند.[64]

فلينو در اين كتاب، درس‏هاى دوازدهم و سيزدهم و چهاردهم خود را به اطلاعات اعراب جاهليت درباره آسمان و ستارگان و مسئله نسى‏ء كه در قرآن كريم آمده است، با ذكر چند آيه قرآن و گفتار مفسرين اختصاص داده است.[65]

صفحه 71

نسيئ معناي عام دارد؛ و شامل هر دو نوع مي‌شود

و محصل آنچه از بحث ما در تفسير نسى‏ء در اين آيه شريفه به دست آمد، به انضمام روايات كثيره‏اى كه در اين مقام وارد شده است، و به انضمام گفتار مورخين از علماء هيئت و نجوم همچون ابو ريحان بيرونى، و همچون ابو معشر بلخى، و همچون گفتار رحاله كبير و مورخ جليل: على بن حسين مسعودى متوفى 346 هجرى در «مروج الذهب‏» [66]و

صفحه 72

در كتاب نفيس: «التنبيه و الاشراف‏» آنست كه: اصول ماههاى قمرى در ميان اعراب جاهليت‏به دو علت تغيير پيدا مى‏كرده است:

اول - به سبب تاخير ماههاى حرام از محل خود همچون ماه محرم كه آن را به عقب مى‏انداختند و حرمت آن را به تاخير

صفحه 73

مى‏سپردند، و آن را ماه صفر مى‏ناميدند، و در آن از جنگ و قتال و نهب و غارت دريغ نمى‏ورزيدند، و براى آنكه چهار ماه محترم (ذو القعدة و ذو الحجة و محرم و ماه رجب) مقدار حرمتش محفوظ باشد، اجمالا به مقدار چهار ماه از نظر كميت و مقدار، نه از نظر كيفيت و خصوصيت، چهار ماه را در مدت سال دست از جنگ باز مى‏داشتند، لِيُواطِؤُا عِدَّةَ ما حَرَّمَ اللَّه‏، براى آنكه فقط در مقدار ماهها كه خداوند محترم شمرده است هم ميزان و هم مقدار باشند.

دوم - به سبب تاخير ايام حج و يا ايام روزه و بعضى از عبادات و مناسك از محل خود به زمان بعد، براى مناسب بودن آب و هوا، و براى فروش امتعه تجارتى و جلب قبائل براى بجا آوردن حج.و بنا بر اين حج پيوسته از نقطه نظر اعتدال هوا در فصل خاصى صورت مى‏گرفت و در ماههاى قمرى دور مى‏زد و گردش مى‏كرد تا در هر سى و سه سال بنا بر كبيسه دقيق، و يا در هر بيست و شش سال بنا بر كبيسه تقريبى، همانطور كه در روايت عمرو بن شعيب از پدرش از جدش گذشت، حج‏به زمان اصلى خود مى‏رسيد، همچنانكه در حج رسول خدا صلى الله عليه و آله سلم كه حجة الوداع بود، به زمان اصلى خود بازگشت كرده بود، و روى همين اساس آن حضرت در خطبه مشهوره خود فرمود:

صفحه 74

 ان الزمان قد استدار كهيئته يوم خلق الله السموات و الارض.و ما هيچگونه الزامى نداريم كه آيه شريفه قرآن را در عدة الشهور و نسى‏ء بخصوص‏تاخير ماههاى حرام، و يا بخصوص تاخير حج از موقع واقعى خود بگيريم، بلكه آيه مباركه به عموم و اطلاق شامل هر دو گونه از نسى‏ء مى‏گردد، و نقل روايات مشهوره بل مستفيضه نيز اين معنى را تاييد مى‏كند.

پاورقي