مقام صلوح

قبل از اينكه براى استدلال اين مطلب به آيات قرآن متوسّل شويم متذكّر مى‏شويم كه مقام اخلاص داراى مراتب تشكيكى است، چه به نصّ قرآن مجيد عدّه‏اى از پيمبران داراى مقام اخلاص بوده‏اند ولى با اين همه مقامى عاليتر و ارجمندتر از اخلاص هست كه آنان بدان واصل نگشته و دعا مى‏كرده‏اند كه در آخرت به آن برسند. مثلا حضرت يوسف - على نبيّنا و آله و عليه السلام - با آنكه به نصّ قرآن از مخلصين بوده است لقوله تعالى: انَّهُ مِنْ عِبادِنَا الْمُخْلَصِينَ1، در مقام دعا از خداوند خود طلب مقام لحوق به صالحين را نموده عرض مى‏كند:

انْتَ وَليِّى فِى الدُّنْيَا وَ الْآخِرَةِ تَوَفَّنى مُسْلِما وَ الْحِقْنِى بِالصَّالِحينَ2

بنابراين آن حضرت در دنيا به مقام صلوح نرسيده بود لهذا دعا مى‏كند كه پس از مرگ اين لحوق حاصل شود. و امّا آيا دعايش مستجاب شد يا نه و آيا در آخرت به مقام صلوح خواهد رسيد يا نه از آيات قرآن چيزى استفاده نمى‏شود. و حضرت إبراهيم عليه السّلام با آنكه

صفحه 77

مقامى شامخ را در خلوص دارا بوده عرض مى‏كند:

رَبِّ هَبْ لي حُكْما وَ الْحِقْنى بِالصَّالِحينَ3

بنابراين مقام "صلوح" عاليتر از مقام "خلوص" است كه حضرت خليل الحاق خود را به واجدين آن از خداى خود تمنّا نمود. خداوند اين دعاى حضرت إبراهيم را در دنيا اجابت ننمود بلكه تحقّق آن را در آخرت وعده فرمود:

وَ لَقَدِ اصْطَفَيْناهُ فِى الدُّنْيَا وَ انَّهُ فِى الْآخِرَةِ لَمِنَ الصَّالِحينَ4

اقسام صلاح

بايد دانست كه اين مرتبه از صلاح كه انبياى سلف آرزوى آن را داشتند غير از صلاحى است كه به نصّ آيه كريمه به آن حضرت و اولاد آن حضرت داده شده است لقوله تعالى:

وَ وَهَبْنا لَهُ اسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ نافِلةً وَ كُلا جَعَلْنا صالِحينَ5

چه اين صلاح را همه آنها دارا بودند و از جمله خود حضرت إبراهيم دارا بود و در عين حال تقاضاى صلاح دارد. پس اين صلاح بسيار عالى‏تر و بالاتر است.

و امّا دليل بر آنكه حضرت رسول الله صلّى اللّه عليه و آله و عدّه‏اى در زمان

صفحه 78

آن حضرت به درجه همين صلوح رسيده‏اند آيه كريمه قرآن از قول حضرت رسول ناطق است كه:

انَّ وليِّىَ اللَهُ الَّذِى نَزَّلَ الْكِتَابَ وَ هُوَ يَتَوَلَّى الصَّالِحِينَ6 اوّلا آن حضرت در اين آيه اثبات ولايت مطلقه حضرت احديّت را براى خود نموده سپس مى‏فرمايد كه ولىّ من آن كسى است كه تولّى امور صالحين را مى‏نمايد، پس معلوم مى‏شود كه در آن زمان افرادى از مخلصين به مقام صلوح مى‏زيسته‏اند و پروردگار متولّى امور ايشان بوده است. بنابر آنچه ذكر شد معلوم مى‏شود كه سرّ دعاى انبياء سلف و توسّل آنها به خمسه آل طهارت يا به ائمّه طاهرين چه بوده و علوّ رتبت مقام صلوح در آنان تا چه سرحدّى است كه مانند حضرت إبراهيم پيغمبرى لحوق خود را به آنها از خدا مى‏خواهد.

و امّا دليل بر آنكه انبياى عظام به مقام اخلاص رسيده‏اند را به وجوهى از آيات شريفه قرآن مى‏توان استفاده نمود.

اوّل: از طريق حمد ايشان، چنانكه در قرآن مجيد وارد شده است، چه به نصّ قرآن توصيف و تمجيد چنانكه سزاوار مقام حضرت احديّت است براى احدى ممكن نيست مگر توصيف و تمجيد بندگان مخلصين خدا: قال عزّ من قائل:

صفحه 79

سُبْحانَ اللَهِ عَمّا يَصِفُونَ الا عِبادَ اللَهِ الْمُخْلَصينَ7

و خداى تعالى پيمبرش را امر به حمد مى‏كند آنجا كه فرمايد:

قُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ وَ سَلامٌ عَلى عِبادِهِ الَّذِينَ اصْطَفىَ اللَّهُ خَيْرٌ أمّا يُشْرِكُون8َ

و حكايت از حمد حضرت إبراهيم عليه السّلام مى‏كند:

الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى وَهَبَ لِى عَلَى الْكِبَرِ اسْماعيلَ وَ اسْحاقَ انَّ رَبِّى لَسَمِيعُ الدُّعاءِ9

و يا آنكه امر به حضرت نوح - على نبيّنا و آله و عليه السلام - مى‏كند كه حمد خدا را بجاى آورد آنجا كه فرمايد:

فَقُلِ الْحَمْدُ لِلّهِ الَّذى نَجّانَا مِنَ الْقَوْمِ الظّالِمينَ10

دوّم: تصريحاتى كه در قرآن كريم راجع به مقام اخلاص بعضى از انبياى عظام است، چنانكه درباره حضرت يوسف فرمايد: انَّهُ مِنْ عِبَادِنَا الْمُخْلَصِينَ.11

صفحه 80

و درباره حضرت موسى بن عمران فرمايد:

 وَ اذْكُرْ فِى الْكِتَابِ مُوسَى انَّهُ كَانَ مُخْلَصا وَ كَانَ رَسُولا نَبِيًّا12

و درباره حضرت إبراهيم و اسحق و يعقوب فرمايد:

وَ اذْكُرْ عِبادَنَا ابْرَاهِيمَ وَ اسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ اولِى الْأيْدِى وَ الابْصارِ - انّا اخْلَصْنَاهُمْ بِخَالِصَةٍ ذِكْرَى الدّارِ 13

سوّم: از طريق شكر و سپاس آنان خداى تعالى را، چون از طرفى طبق آيه كريمه:

 فَبِعِزَّتِكَ لاغْوِيَنَّهُمْ اجْمَعِينَ - الا عِبَادَكَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِينَ14

شيطان را بر افراد قليلى از بندگان كه مخلَص‏اند دسترس نيست، و از طرف ديگر طبق آيه كريمه:

 ثُمَّ لآتِيَنَّهُمْ مِنْ بَيْنِ أيْديِهِمْ وَ مِنْ خَلْفِهِمْ وَ عَنْ أيْمانِهِمْ وَ عَنْ شَمائِلِهِمْ وَ لا تَجِدُ اكْثَرَهُمْ شَاكِرِينَ15

بندگانى را كه شيطان اغوا مى‏كند از شاكرين نخواهند بود. از اينجا استفاده مى‏شود كه شاكرين كه شيطان به آنها دستبردى

صفحه 81

ندارد همانا بندگان مخلصين هستند. حال اگر در قرآن مجيد بندگانى را يافتيم كه خداى متعال آنان را به صفت شكر و شاكر توصيف كند مى‏فهميم آنان از عباد الله المخلصين هستند. از جمله راجع به حضرت نوح مى‏فرمايد:

ذُرِيَّةَ مَنْ حَمَلْنَا مَعَ نُوحٍ انَّهُ كَانَ عَبْدا شَكُورًا16

و راجع به حضرت لوط فرمايد:

انَّا ارْسَلْنَا عَلَيْهِمْ حاصِبا الا آلَ لُوطٍ نَجَّيْناهُمْ بِسَحَرٍ - نِعمَةً مِنْ عِنْدِنَا كَذَلِكَ نَجْزِي مَنْ شَكَرَ17

و راجع به حضرت إبراهيم فرمايد:

 انَّ ابْراهِيمَ كَانَ امَّةً قانِتا لِلّهِ حَنِيفا وَ لَمْ يَكُ مِنَ الْمُشْرِكِينَ - شَاكِرا لِأنْعُمِهِ18

و به طور كلّى بقيّه انبيائى كه به صفت شكر معرّفى شده‏اند همه از مخلَصين بوده‏اند.

چهارم: عنوان اجتباء است، كه خداوند عزّ و جلّ در قرآن مجيد انبيائى را به عنوان اجتباء توصيف نموده است آنجا كه فرمايد:

صفحه 82

وَ وَهَبْنَا لَهُ اسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ كُلا هَدَيْنا وَ نُوحا هَدَيْنَا مِنْ قَبْلُ وَ مِنْ ذُرِّيَّتِهِ داوُدَ وَ سُلَيْمَانَ وَ ايُّوبَ وَ يُوسُفَ وَ مُوسَى وَ هارُونَ وَ كَذَلِكَ نَجْزِى الْمُحْسِنينَ - وَ زَكَرِيَّا وَ يَحْيَى وَ عِيسَى وَ الْيَاسَ كُلٌّ مِنَ الصَّالِحِينَ - وَ اسْماعِيلَ وَ الْيَسَعَ وَ يُونُسَ وَ لُوطا وَ كُلا فَضَّلْنَا عَلَى الْعَالَمِينَ - وَ مِنْ آبَائِهِمْ وَ ذُرِّيَّاتِهِمْ وَ اخْوَانِهِمْ وَ اجْتَبَيْنَاهُمْ وَ هَدَيْناهُمْ الَى صِرَاطٍ مُسْتَقِيمٍ19

از اين آيه مباركه مى‏توان استدلال نمود به مقام اخلاص جميع انبياء عليهم السلام به خلاف طرق استدلال سابقه كه از آنها فقط مخلص بودن افرادى معدود از انبياء را كه نام برده شده مى‏توان استنتاج نمود. و استدلال ما از اين بر دو امر متوقّف است:

اوّل: عنوان اجتباء است. چون اين مادّه در لغت به معناى برگزيدن چيزى است از ميان چيزهاى مشابه خود، مثلا از يك صندوق سيب اگر كسى يك عدد را برگزيند و بردارد براى خود

صفحه 83

عمل او را اجتباء نامند. چون در اين آيه كريمه خداوند مى‏فرمايد: و اجْتَبَيْنَاهُمْ يعنى آنها را از ميان جميع مخلوقات و افراد بشر اجتباء نموديم و آنها را برگزيديم و براى خود در صندوقچه يا در جيب خاصّ خود قرار داديم. بنابراين حكم آنها با حكم افراد بشر فرق مى‏كند. آنها افرادى هستند كه به تمام معنى جدا شده براى خود خدا بوده و مورد نظر حضرت او بوده‏اند. و معلوم است كه اين اجتباء براى خدا بر همان عنوان اخلاص منطبق است، چه مخلصين نيز افرادى هستند كه براى خود خدا بوده و نسبتشان را به كلّى با تمام موجودات قطع نموده و به حضرت اقدس او پيوسته‏اند.

دوّم آنكه: اين اجتباء در اين كريمه اختصاص به افرادى معيّن ندارد گرچه خداوند بعد از ذكر نوح و إبراهيم و شانزده تن ديگر از انبياء و پس از ذكر پدران و ذرّيّه آنها و برادران آنها مى‏فرمايد كه ما آنها را اجتباء نموديم، لكن معلومست كه مراد از برادران همان برادران روحى و اخلاقى است كه در معارف الهيّه با آنها همرديف و هم سلك هستند. بنابراين از آيه، اطلاق بلكه عموم استفاده مى‏شود و مى‏توان بر مقام اخلاص جميع أنبياء استدلال نمود.

چون شرح عوالم دوازده‏گانه سلوك معلوم شد حال بايد در طريق و كيفيّت مسافرت و سلوك بحث نمود. و در اينجا دو بيان است: يكى شرح اجمالى و ديگرى شرح تفصيلى.

صفحه 87

لزوم جستجوي دليل در اثبات حقايق دين

بيان اوّل: اوّلين چيزى كه بر سالك لازم است آنست كه در مقام تفحّص و تجسّس اديان و مذاهب برآمده و به مقدار وسع و استعداد خود كوشش و سعى مبذول دارد تا مقام وحدت و يگانگى خداوند متعال و حقيقت راهنمائى او را دريابد اگرچه به صرف گمان و مجرّد رجحان باشد، پس از تصديق علمى يا ظنّى از كفر خارج شده و به اسلام و ايمان اصغرين داخل مى‏شود، و همين مرحله است كه اجماع قائم است كه براى هر مكلّفى دليل بر آن لازم است. پس از سعى و كوشش و كاوش اگر براى مكلّف هيچ رجحانى حاصل نشد بايد دامن همّت بر ميان بندد و با سيلاب اشك و ناله و خاكسارى در اين مرحله آن طور پافشارى نمايد و در تضرّع و ابتهال دريغ ننمايد تا بالأخره راهى براى او مفتوح گردد چنانكه در حالات حضرت ادريس - على نبيّنا و آله و عليه السّلام - و مريدان او چنين مأثور است.

تاثير تضرّع و ابتهال در حصول ايمان به عالم معنا

مراد از ابتهال و تضرّع آنست كه سالك به عجز و ناتوانى

صفحه 88

خود واقف گشته از صميم قلب هدايت خود را خواستار گردد.

بديهى است حقّ متعال هرگز بنده مسكين خود را كه جوياى حقّ و پوياى حقيقت است البتّه يله و رها نخواهد نمود: وَ الَّذينَ جَاهَدُوا فينَا لَنَهْدِيَنَّهُمْ سُبُلَنا.20

گفتگوي حضرت ادريس عليه‌السلام با حضرت علامه طباطبايي در خواب

به ياد دارم هنگامى كه در نجف اشرف، تحت تربيت اخلاقى و عرفانى مرحوم حاج ميرزا على قاضى - رضوان الله عليه - بوديم سحرگاهى بر بالاى بام بر سجّاده عبادت نشسته بودم در اين موقع "نعاسى" به من دست داد و مشاهده كردم دو نفر در مقابل من نشسته‏اند يكى از آنها حضرت ادريس - على نبيّنا و آله و عليه السلام - بود و ديگرى برادر عزيز و ارجمندم خودم آقاى حاج سيّد محمّد حسن طباطبائى كه فعلا در تبريز سكونت دارند. حضرت ادريس با من به مذاكره و سخن مشغول شدند ولى طورى بود كه ايشان القاء كلام مى‏نمودند و تكلّم و صحبت مى‏كردند ولى سخنان ايشان به واسطه كلام آقاى اخوى استماع مى‏شد. فرمودند: "در زندگانى من اتّفاقات و حوادث هولناكى روى داد و بحسب جريانات عادّيّه و طبيعيّه حلّ آنها محال به نظر مى‏رسيد و از ممتنعات شمرده مى‏شد ولى ناگهان براى من حلّ شده، و روشن شد كه دستى ما فوق اسباب و مسبّبات عادّيّه از عالم غيب حلّ اين عقده‏ها نمود و رفع اين مشكلات فرمود. و اين اوّلين انتقالى بود

صفحه 89

كه عالم طبيعت را براى من به جهان ماوراء طبيعت پيوست و رشته ارتباط ما از اينجا شروع شد."

هدايت خداوند كساني را كه صميمانه و قلباً خواهان هدايت‌اند

در آن وقت چنين به نظر من آمد كه مراد از ابتلائات آن حضرت صدمات و مشكلات ايّام كودكى و دوران طفوليّت بود. منظور آنكه اگر كسى از روى واقع در امر هدايت متوسّل به پروردگار خود گردد البتّه او را اعانت و يارى خواهد نمود. در اين حال استمداد از آيات قرآنيّه كه موافق حال اوست بسيار مؤثّر و مفيد واقع خواهد شد، قال الله تبارك و تعالى:

الا بِذِكْرِ اللَهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ21

و نيز اورادى مانند: يا فتّاح، يا دليل المتحيّرين22 و امثالها مؤثّر خواهد بود. البتّه بايد دقّت داشت كه از ته دل و با حضور كافى و توجّه انجام داد.

يكى از دوستان چنين نقل مى‏كرد كه: "در ماشين نشسته و مشرّف به كربلاى معلّى مى‏شدم، سفر من از ايران بود. در نزديكى صندلى من جوانى ريش تراشيده و فرنگى مآب نشسته بود لهذا سخنى بين ما و او ردّ و بدل نشد. ناگهان صداى اين جوان دفعتا به زارى و گريه بلند شد. بسيار تعجّب كردم، پرسيدم سبب گريه چيست؟ گفت: پس اگر به شما نگويم به چه شخصى بگويم. من مهندس راه و ساختمان هستم. از دوران كودكى

صفحه 90

تربيت من طورى بود كه لامذهب بار آمده و طبيعى بودم و مبدأ و معاد را قبول نداشتم فقط در دل خود محبّتى به مردم ديندار احساس مى‏كردم خواه مسلمان باشند يا مسيحى يا يهودى.

شبى در محفل دوستان كه بسيارى بهائى بودند حاضر شدم و تا ساعتى چند به لهو و لعب و رقص و غيره اشتغال داشتم. پس از گذشت زمانى در خود احساس شرمندگى نمودم و از افعال خودم خيلى بدم آمد ناچار از اطاق خارج شده به طبقه فوقانى رفتم و در آنجا تنها مدّتى گريه كردم و چنين گفتم: اى آنكه اگر خدائى هست آن خدا توئى، مرا درياب. پس از لحظه‏اى به پائين آمدم. شب به پايان رسيد و تفرّق حاصل گرديد. فرداى آن شب به اتّفاق رئيس قطار و چند نفر از بزرگان براى مأموريّت فنّى خود عازم مسافرت به مقصدى بوديم، ناگهان ديدم از دور سيّدى نورانى نزديك من آمده به من سلام نمود و فرمود: با شما كارى دارم، وعده كردم فردا بعد از ظهر از او ديدن كنم. اتّفاقا پس از رفتن او بعضى گفتند: اين بزرگوار است و چرا با بى‏اعتنائى جواب سلام او را دادى؟ چون وقتى كه آن سيّد به من سلام كرد گمان كردم او احتياجى دارد و براى اين منظور اينجا پيش من آمده است. از روى تصادف رئيس قطار فرمان داد كه فردا بعد از ظهر كه كاملا تطبيق با همان وقت معهود مى‏نمود بايد فلان مكان بوده و دستوراتى چنين و چنان به من داد كه بايد عمل كنى، من با خود گفتم بنا بر اين نمى‏توانم ديگر به ديدن اين سيّد بروم. فردا چون وقت كار محوّله رئيس قطار

صفحه 91

نزديك مى‏شد در خود احساس كسالت كردم و كم‏ كم تب شديدى روى نموده به قسمى كه بسترى شدم به طورى كه طبيب براى من آوردند و طبعا از رفتن براى مأموريّتى كه رئيس قطار داده بود معذور گرديدم.

 پس از آنكه فرستاده رئيس قطار از نزد من بيرون رفت ديدم تب فرو نشست و حالم به حالت عادى برگشت كاملا خوب و سرحال خود را ديدم، دانستم بايد در اين ميان سرّى باشد، از اين روى برخاسته به منزل آن سيّد رفتم، به مجرّد آنكه نزد او نشستم فورا يك دوره اصول اعتقاديّه با برهان و دليل براى من گفت به طورى كه من مؤمن شدم و سپس دستوراتى به من داده فرمود: فردا نيز بيا، چند روزى همچنان نزد او رفتم. هنگامى كه پيش روى او مى‏نشستم آنچه از امور واقعه روى داده بود براى من بدون ذرّه‏اى كم و بيش حكايت مى‏نمود و از افعال و نيّات شخصى من كه احدى جز من بر آنها اطّلاع نداشت بيان مى‏نمود.

مدّتى گذشت تا اينكه شبى از روى ناچارى در مجلس دوستان شركت كردم و ناچار شدم قمارى بنمايم. فردا چون خدمت او رسيدم فورا فرمود: آيا حيا و شرم ننمودى كه اين گناه كبيره موبقه را انجام دادى؟ اشك ندامت از ديدگان من سرازير شد گفتم: غلط كردم، توبه كردم، فرمود: غسل توبه كن و ديگر چنين منما، و سپس دستوراتى ديگر فرمود. خلاصه به طور كلّى رشته كارم را عوض كرد و برنامه زندگى مرا تغيير داد. چون اين قضيّه در زنجان

صفحه 92

اتّفاق افتاد و بعدا خواستم به طهران حركت كنم امر فرمود كه بعضى از علماء را در طهران زيارت كنم و بالأخره مأمور شدم كه براى زيارت اعتاب عاليات بدان صوب مسافرت كنم. اين سفر، سفرى است كه به امر آن سيّد بزرگوار مى‏نمايم.

دوست ما گفت: در نزديكى‏هاى عراق دوباره ديدم ناگهان صداى او به گريه بلند شد، سبب را پرسيدم گفت:

الآن وارد خاك عراق شديم چون حضرت ابا عبد الله عليه السّلام به من خير مقدم فرمودند.

منظور آنكه اگر كسى واقعا از روى صدق و صفا قدم در راه نهد و از صميم دل هدايت خود را از خداى خود طلب نمايد موفّق به هدايت خواهد شد اگرچه در امر توحيد نيز شكّ داشته باشد.

سالك چون در اين مرحله موفّقيّت حاصل نمود بايد دامن طلب در تحصيل اسلام اكبر و ايمن اكبر بالا زند.

علم و عمل مورث يكديگرند

و اوّلين چيزى كه در اين مرحله لازم است عبارتست از علم به احكام كه بايد از فقيه تعلّم نمايد، و پس از تحصيل علم بايد در مقام عمل برآيد و در عمل نيز مداومت نمايد تا درجه به درجه يقين و معرفت او رو به فزونى گذارد، چه علم مورث عمل و عمل مورث علم است. اگر كسى جدّا علم و اعتقاد به چيزى داشته باشد لازمه‏اش تطبيق عمل خود بر طبق آن علم و مدركات خود است، و از عدم عمل انّا كشف مى‏شود كه علم او جزمى نبوده و اذعان و اعتقاد نداشته بلكه مجرّد تصوير صورتى بوده كه در قواى متخيّله او منتقش شده

صفحه 93

است.

اگر كسى علم واقعى و حقيقى به رازقيّت مطلقه حضرت احديّت داشته باشد هرگز نبايد براى تحصيل مال خود را به هلاكت افكند بلكه بايد اكتفا نمايد به مقدار طلبى كه در شرع امر به آن شده، با كمال آرامش خيال و سكون خاطر به قدر وسع براى تحصيل قدر كفاف معيشت خود و عيال خود كوشش كند. امّا اگر براى تحصيل معيشت در غلق و اضطراب افتد و بيش از حدّ معروف تلاش بنمايد معلوم مى‏شود كه علم به رازقيّت مطلقه خدا ندارد بلكه علم او به رازقيّت مقيّده بوده است. خدا را رازق مى‏دانسته در صورتى كه تا اين سر حدّ تلاش كند و خود را به تعب افكند و مثلا او را رازق مى‏دانسته مقيّد به پول داشتن و در صورت شهريّه گرفتن و غير ذلك. بنابراين اضطراب خارجى يا درونى حكايت مى‏كند از عدم العلم يا علم به رازقيّت مقيّده. اين معناى توريث علم است براى عمل، و امّا مثال براى توريث عمل براى علم، مثلا اگر كسى از روى واقع بگويد:

سبحان ربّى الأعلى و بحمده23

ذلّت خود را مشاهده مى‏كند. و بديهى است كه ذلّت بدون عزّت متحقّق نيست، هميشه ذليل در برابر عزيز و مقتدر خواهد بود، پس ناچار متوجّه مقام عزّت مطلق مى‏گردد و سپس مى‏فهمد

صفحه 94

بايد همراه اين عزّت علم و قدرت نيز موجود باشد. بنابراين از يك عمل بسيار كوچك كه همين ذكر سجده باشد پى مى‏برد به عزّت مطلقه و علم و قدرت مطلقه خداوند تبارك و تعالى، و اين معناى مورث بودن عمل است نسبت به علم، و به اين معنى ناظر است قوله عزّ من قائل: و العمل الصّالح يرفعه24

و در اعمال واجبه سعيى بليغ، و در ترك محرّمات نيز جدّى وافر داشته باشد، چه سلوك راه خدا با ترك واجب و اتيان فعل محرّم منافى است، و تمام زحمات سالك وقتى سودمند است كه اين دو امر محفوظ باشد و گر نه همچنان كه با آلودگى تن، زر و زيور و زينت مفيد فائده نخواهد بود همچنان با آلودگى دل و روان، اعمال مستحبّه و رياضات شرعيّه مثمر ثمر نخواهد بود. و نيز در ترك مكروهات و اتيان اعمال مستحبّه اهتمام نمايد زيرا حصول مرتبه اسلام و ايمان اكبرين موقوف بر اعمال است، چون هر عملى داراى خاصيّتى است مخصوص به خود كه باعث تكميل ايمان مى‏گردد. و به همين معنى اشاره شده است در حديث محمّد بن مسلم كه:

الايمان لا يكون الا بالعمل، و العمل منه، و لا يثبت الإيمان الا بالعمل. 25

صفحه 95

لزوم رساندن حظ ايماني هر يك از اعضاي بدن

لذا سالك بايد هر عمل مستحبّى را گرچه يك مرتبه باشد به جاى آورد تا اينكه حظّ ايمانى خود را از آن عمل دريافت دارد، لهذا در سخنان امير المؤمنين عليه السّلام وارد است كه: "ايمان كامل از عمل متولّد مى‏شود". پس سالك إلى اللّه بايد در سير به منزل ايمان اكبر از اتيان اعمال مستحبّه دريغ ننمايد. بديهى است به هر مقدارى كه در اتيان اعمال مسامحت و مساهلت ورزد به همان مقدار ايمان او ناقص خواهد بود. لهذا اگر سالكى در مرحله‏اى دست و زبان و ساير اعضاء و جوارح خود را پاكيزه نموده و آنها را به تمام معنى الكلمة مؤدّب به ادب الهى نمايد ولى در مرحله انفاق مال مجاهده به عمل نياورد و از اين مرحله عبور ننموده باشد ايمان او كامل نشده و ناقص خواهد بود و همين نقص او را از ارتقاء به مقام بالاتر باز خواهد داشت. بنابراين بايد به هر عضوى از اعضاء، حظّ ايمانى آن را به او رسانيد تا ايمان مترتّب بر او حاصل گردد.

مثلا قلب را كه امير بدن است به ذكر و فكر مشغول دارد، ذكر عبارتست از يادبودن قلب به اسماء و صفات حضرت بارى تعالى شأنه، و فكر عبارتست از توجّه و حركت دادن قلب به آيات آفاقيّه و انفسيّه و تأمّل و مداقّه در صنع و سير آنها، و قلب انسان به وسيله اين دو عمل از سرچشمه ايمان سيراب مى‏گردد.

الا بِذِكْرِ اللَهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ26.

و پس از آنكه به هر عضوى از اعضاء حظّ ايمانى او را عطا

صفحه 96

نمود بايد شروع به مجاهده نموده به وسيله آن نقصان اسلام و ايمان اكبرين را تكميل و از شكّ و تخمين رهائى جسته به سر حدّ يقين برساند.

الَّذينَ آمَنُوا وَ لَمْ يَلْبِسُوا إيمانَهُمْ بِظُلْمٍ اولَئِكَ لَهُمْ الْأمْنُ وَ هُمْ مُهْتَدُونَ27

نبودن حزن و خوف براي سالك دلباخته

و نتيجه مجاهده اينست كه علاوه بر آنكه در صراط مستقيم قرار گرفته، ايمن شده و از دستبرد شياطين محفوظ خواهد ماند.

الا انَّ اوْليَاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَيْهِمْ وَ لا هُمْ يَحْزَنُونَ28

خوف، عبارتست از ترسيدن نسبت به امرى كه هنوز واقع نشده و وقوع آن مترقّب و مورد اشمئزاز و ناراحتى انسان است. و حزن، عبارتست از اندوه و غم نسبت به امر غير ملايم و ناپسندى كه واقع شده است. اين دو معنى بر سالك إلى الله راه ندارد زيرا سالك كار خود را با خداى خود يكسره نموده غير از خدا مقصد و مقصودى ندارد، نه از فوت امر غير منتظره‏اى در حزن، و نه از وقوع امر غير مترقّبى در خوف خواهد بود. اينجا جاى يقين است كه خداوند واجدان آن را به اولياى خود تعبير فرموده است. و يشير الى ذلك ما قاله امير المؤمنين عليه السّلام:

صفحه 97

أبصرَ طريقَه، و سلَكَ سبيلَه، و عرفَ منارَه، و قطَع غمارَه، فهو من اليقين على مثل ضَوءِ الشّمسِ.29

و نيز فرمايد:

هجَََََمَ بهم العلمُ على حقيقةِ البصيرةِ، و باشَروا روحَ اليَقينِ، و استَلانوا مَا استَوعَرَهُ المُترِفون، و أنسوا بما استوحَش منه الجاهلون، و صَحبوا الدُّنيا بأبدانٍ ارواحُها مُعلّقةٌ بالمحلّ الأعلى.30

در همين مرحله است كه ابواب كشف و شهود بر او مفتوح خواهد شد.

سير در عالم ملكوت منافات با بودن در دنيا ندارد

بديهى است كه طىّ اين منزل منافاتى با بودن سالك در دنيا و اشتغال به مشاغل اوّليّه خود ندارد، و واردات قلبيّه او ربطى به اوضاع خارجيّه از نكاح و كسب و تجارت و زراعت و امثالها ندارد. سالك در عين آنكه در بين مردم بوده و امور دنيا را به جاى مى‏آورد روحش در ملكوت سير نموده با ملكوتيان سر و كار دارد.

مثل چنين شخصى مثل كسى است كه مصيبتى بر او وارد شده و

صفحه 98

داغ عزيزى ديده، اين مصيبت ديده با آنكه در ميان مردم است، مى‏گويد، مى‏رود، مى‏نشيند، غذا مى‏خورد، مى‏خوابد ولى در درون او غوغائى از يك سلسله خاطرات محبوب اوست به طورى كه هر كه به صورت او نظر افكند درمى‏يابد كه او مصيبت‏زده است.

سالك راه خدا در عين اشتغال به امور طبيعى يك رشته ارتباطات و اتّصالى با خداى خود دارد، دريائى از شوق در دل او موج مى‏زند، آتشى از عشق و محبّت درون او را مى‏سوزاند، غم و اندوه هجران دل او را آب مى‏كند، از اين انقلاب درونى او جز خدا كسى خبر ندارد، ولى هر كس به صورت او نظر كند اجمالا مى‏يابد كه عشق خدا و حقّ پرستى و توجّه به حضرت مقدّس او، او را چنين نموده است.

ادعيه ائمه صرفا جنبه ارشادي نداشته است

از همين بيان معلوم مى‏شود كه تضرّع و ندبه و مناجات و ابتهال ائمّه اطهار چنانكه در ادعيه مأثوره وارد است تصنّعى و براى ارشاد و تعليم عباد نبوده است. اين توهّم ناشى از جهل و عدم ادراك حقائق است، و شأن ايشان اجلّ و مقام آنها اشرف از اينست كه بياناتى ظاهرى بدون حقيقت و معنى فرموده باشند و بخواهند به وسيله يك سلسله دعا و نيازهاى دروغى مردم را به سوى خدا دعوت كنند. آيا صحيح است كه بگوئيم اين همه ناله‏هاى جانخراش و جگرسوز مولى الموالى حضرت امير المؤمنين و حضرت سجّاد عليهما السّلام از روى واقع

صفحه 99

نبوده و صرفا ساختگى و تعليمى بوده است؟ حاشا و كلا. اين گروه از پيشوايان دينى - سلام الله عليهم اجمعين - چون از مراتب سلوك إلى الله گذشته و در حرم خدا وارد شده و سپس به مقام بقاء بعد الفناء كه همان بقاء به معبود است رسيده‏اند لذا حال آنها جامع بين دو عالم وحدت و كثرت است، و نور احديّت را پيوسته در مظاهر عوالم امكان و كثرات ملكيّه و ملكوتيّه رعايت خواهند نمود، بنابراين درجه ساميه از كمالاتى كه دارند هميشه لوازم عالم ملك و ملكوت را مرعى مى‏دارند و بلكه از كوچكترين حكمى از احكام يا ادبى از آداب يا حالى از حالات متناسبه با اين عوالم دريغ و مضايقه و دورى نخواهند نمود و در عين حال نيز توجّه به عوالم عاليه را حفظ فرموده، و بدين جهت آنان را موجودات نوريّه مى‏نامند.

بارى چون سالك توفيق يافته و اين عوالم را طى نمود و بر شيطان غلبه كرد داخل در عالم فتح و ظفر خواهد شد و هنگام طىّ عوالم لاحقه مى‏رسد. سالك در اين موقع عالم مادّه را در نورديده، و در سلك عالم ارواح داخل مى‏شود و سفر اعظم او يعنى سفر از عالم نفس و روح و انتقال از كشور ملكوت به مملكت جبروت و لاهوت خواهد رسيد.

طريق سير در اين راه پس از بيعت با شيخ آگاه و ولىّ خدا كه از مقام فناء گذشته و به مقام بقاء بالله رسيده و بر مصالح و مفاسد و منجيات و مهلكات مطّلع است و مى‏تواند زمام امور تربيت سالك را در دست گيرد و او را به كعبه مقصود رهنمون گردد، همانا ذكر و فكر و تضرّع و ابتهال به درگاه خداوند قاضى الحاجات است. و البتّه سفر او در اين منازل به امورى چند بستگى دارد كه بايد تمامى آنها به نحو احسن و اكمل رعايت شود.

صفحه 103

شرايط لازم سلوك

اول ترك عادات ورسوم و تعارفات

و دور انداختن امور اعتباريّه كه سالك را از طىّ طريق منع مى‏كند. و منظور آنست كه سالك به طور اعتدال در بين مردم زندگى نمايد. چه دسته‏اى از مردم پيوسته غرق در مراسم اجتماعيّه بوده و فكر و ذكر آنها دوست يابى بوده و براى حفظ شخصيّت خود از هر گونه آداب و رفت و آمدهاى مضرّ يا بى‏فائده دريغ نمى‏كنند و صرفا بر اساس عادت و حفظ آبروى ظاهرى اعتبارى، خود را به تكلّف مى‏اندازند و چه‏بسا به ناراحتى‏هاى سخت دچار مى‏شوند و براى حفظ حاشيه از متن زندگى عقب مى‏روند و تحسين و تقبيح عامّه مردم را كه توده عوام هستند ميزان و معيار قرار داده، حيات و عمر خود را بر اين معيار در معرض تلف قرار مى‏دهند و كشتى وجودشان دستخوش امواج متلاطم رسوم و عادات اجتماعيّه شده هر كجا امواج آداب و اخلاقيّات عمومى حركت كند به دنبال آن روان مى‏گردند، اين دسته از مردم در

صفحه 104

برابر اجتماع اراده‏اى از خود نداشته تبع محض مى‏باشند. در مقابل اين دسته سلسله‏اى از مردم هستند كه از جماعت كنار مى‏روند و هرگونه عادت و ادب اجتماعى را ترك كرده خويشتن را عارى از مزاياى اجتماع نموده‏اند، با مردم مراوده و معاشرت ندارند و در كنج خلوت آرميده‏اند به طورى كه انگشت‏نماى مردم شده و به عنوان گوشه نشينى اشتهار يافته‏اند.

سالك براى آنكه بتواند به مقصد نائل گردد بايد مشى معتدلى بين رويّه اين دو گروه اختيار نمايد و از افراط و تفريط بپرهيزد و در صراط مستقيم حركت كند. و اين معنى حاصل نمى‏شود مگر آنكه معاشرت و مراوده را با مردم تا آن مقدار كه ضرورى اجتماعى است رعايت كند. بلى اگر بين سالك و غير سالك در اثر اختلاف كمّيّت يا كيفيّت معاشرت، امتيازى قهرى حاصل شود زيان آور نخواهد بود. و البتّه اين امتياز حاصل نخواهد شد چه در عين آنكه معاشرت تا اندازه‏اى لازم و ضرورى است نبايد سالك به هيچ وجه من الوجوه خود را تابع خصوصيّات اخلاقى و اطوارى مردم قرار دهد. وَ لا يَخَافُونَ فِى اللَهِ‏ لَوْمَةَ لائِمٍ31 حاكى از استقامت آنها در اين رويّه مستقيمه و تصلّب آنها در مرام و روش خود است. به طور كلّى مى‏توان گفت كه سالك بايد در هر امرى از امور اجتماعى نفع و ضرر آن را سنجيده و بى‏جهت خود را تابع

صفحه 105

أهواء و آراء توده مردم قرار ندهد.

دوّم: عزم

همينكه سالك قدم در ميدان مجاهده نهاد حوادثى سخت، و ناملايماتى از طرف مردم و آشنايان كه صرفا غير از هواى نفس و خواسته‏هاى اجتماعى مقصدى ندارند متوجّه او مى‏شود و با زبان و عمل او را سرزنش نموده و مى‏خواهند از رويّه و مقصدش دور كنند، و از في الجمله تنافرى كه بين او و آنان در برنامه زندگى پيدا شده سخت در هراس بوده و به هر وسيله مى‏كوشند تا سالك تازه به راه افتاده را با تازيانه ملامت و سرزنش از راه انداخته و قدمهاى او را خرد كنند. و همچنين در هر منزل از منازل سفر البتّه مشكله‏اى تازه براى سالك پيش خواهد آمد كه بدون صبر و عزم دفع آنها محال به نظر مى‏رسد. سالك بايد به حول و قوّه خدا چنان عزمى داشته باشد تا در برابر همه اين مشاكل ايستادگى نمايد و با حربه صبر و توكّل همه آنها را نابود سازد و با توجّه به عظمت مقصد از اين بادهاى مخوف كه عائق و مانع راه خدا هستند نهراسد و به هيچ وجه به خود بيمى راه ندهد:

وَ عَلَى اللَهِ فَلْيَتَوكَّلِ الْمُؤْمِنُونَ32 وَ عَلَى اللَهِ فَلْيَتَوَكَّلِ الْمُتَوَكّلُونَ33

صفحه 106

سوم: رفق و مدارا

و اين از اهمّ امورى است كه بايد سالك إلى الله آن را رعايت كند چه اندك غفلتى در اين امر سبب مى‏گردد كه علاوه بر آنكه سالك از ترقّى و سير باز مى‏ماند بلكه براى هميشه به كلّى از سفر ممنوع خواهد شد. سالك در ابتداى سفر در خود شور و شوقى زايد بر مقدار مترقّب مى‏يابد و يا در بين سفر هنگام ظهور تجلّيات صوريّه جماليّه، عشق و شور وافرى در خود حس مى‏كند و در اثر آنها تصميم مى‏گيرد اعمال كثيره عباديّه‏اى را به جاى آورد، لهذا اكثر اوقات خود را صرف دعا و ندبه مى‏نمايد، به هر عمل دست مى‏زند و از هر كس كلمه‏اى مى‏آموزد و از هر غذاى روحانى لقمه‏اى برمى‏دارد. اين طرز عمل، علاوه بر آنكه مفيد نيست زيان‏آور است چون در اثر تحميل اعمال گران بر نفس ناگهان در اثر فشارى كه بر نفس وارد شده، نفس عكس العمل نشان داده و عقب زده و بدون گرفتن نتيجه سالك از همه كارها مى‏ماند و ديگر در خود ميل و رغبتى براى اتيان جزئى‏ترين جزء از مستحبّات احساس نمى‏كند.

و سرّ اين افراط در عمل و تفريط نهائى اينست كه ميزان و ملاك در اتيان اعمال مستحبّه را ذوق و شوق موقّتى خود قرار داده است و بار سنگين را بر دوش نفس قرار داده است، وقتى آن شوق موقّتى به پايان رسيد و آن لهيب تند و تيز رو به فروكش نهاد در آن موقع نفس از تحمّل اين بار گران به تنگ آمده دفعة شانه

صفحه 107

خالى مى‏كند و بار سفر را در ابتدا يا در نيمه راه به زمين مى‏گذارد و از سفر متنفّر شده و از معدّات سفر و ممدّات آن بيزارى مى‏جويد. بنابراين سالك نبايد فريب اين شوق موقّتى را بخورد بلكه بايد با نظرى دقيق و مآل انديش استعداد و خصوصيّات روحى و وضع كار و شغل و مقدار قابليّت تحمّل خود را سنجيده عملى را كه مى‏تواند بر آن مداومت نمايد و قدرى هم از استعداد او كمتر و كوچكتر است انتخاب نمايد و به همان قدر اكتفا كند و بدان اشتغال ورزد تا كاملا حظّ ايمانى خود را از عمل دريافت دارد.

و بناء عليهذا سالك بايد وقتى مشغول به عبادت مى‏شود با آنكه هنوز ميل و رغبت دارد دست از عمل بكشد تا ميل و رغبت به عبادت در او باقى مانده هميشه خود را تشنه عبادت ببيند. مثل سالك در به جاى آوردن عبادات مانند شخصى است كه مى‏خواهد غذا تناول كند، اوّلا بايد غذائى را انتخاب كند كه مساعد با مزاج او باشد، و ثانيا قبل از اينكه سير شود دست از خوردن باز دارد تا پيوسته ميل و رغبت در او باقى باشد. و ناظر به همين رفق و مداراست آنچه حضرت صادق عليه السّلام به عبد العزيز قراطيسى فرمودند:

 يا عبد العزيز إنّ للايمان عشر درجات بمنزلة السّلَّم يصعد منه مرقاة بعد مرقاة - الى ان قال عليه السّلام - و اذا رأيت من هو اسفل منك بدرجة فارفعه إليك

صفحه 108

برفق، و لا تحملنّ عليه ما لا يطيق فتكسره.34

و به طور كلّى از آنچه گفته شد به دست مى‏آيد كه عبادت مؤثّر در سير و سلوك فقط و فقط عبادت ناشى از ميل و رغبت است. و به اين معنى دلالت دارد قوله عليه السّلام: و لا تكرهوا على انفسكم العبادة35

چهارم: وفا

و آن عبارت است از آنكه آنچه را كه از آن توبه نموده ديگر مرتكب نگردد، و آنچه را كه عهد كرده بجا آورد از بجا آوردن آن دريغ نكند، و آنچه را كه با شيخ آگاه و مربّى راه حقّ مواعده و معاهده نموده تا آخر الأمر بدان وفا كند.

پنجم: ثبات و دوام

و توضيح اين معنى احتياج به ذكر مقدّمه‏اى دارد و آن اينكه: آنچه از اخبار و آيات استفاده مى‏شود آنست كه آنچه از ذوات خارجيّه كه با حسّ ما مدرك مى‏شود و آنچه از افعال كه در خارج به جا مى‏آوريم و در جهان مادّه صورت تحقّقى به خود مى‏گيرد داراى حقائقى هستند ماوراء اين تجسّمات خارجيّه

صفحه 109

مادّيّه جسمانيّه، و ماوراء اين ظواهر و محسوسات حقائقى است عالى مرتبه و مجرّد از لباس مادّه و زمان و مكان و ساير عوارض آن. و چون آن حقائق از مقام واقعيّت خود تنزّل كند به اين صور مادّيّه مدركه در جهان خارج تجسّم پيدا مى‏كند، و آيه مباركه قرآن مجيد:

وَ انْ مِنْ شَىْ‏ءٍ الا عِنْدَنَا خَزَائِنُهُ وَ مَا نُنَزِّلُهُ الا بِقَدَرٍ مَعْلُومٍ36

بر آن صراحت دارد. و به طور اجمال تفسير آن اينست كه: به طور كلّى و عموم، آنچه در اين جهان مادّه تحقّق دارد قبل از تحقّق خارجى خود داراى حقيقتى ديگر بوده بدون لباس تقدير و اندازه، و لكن در موقع نزول و تنزيل طبق علم بارى تعالى به اندازه‏هاى معيّن و مشخّص اندازه‏گيرى شده و به تقديرات الهى مقدّر و محدود گرديده است:

 مَا اصَابَ مِنْ مُصِيبَةٍ فِى الْأرْضِ وَ لا في انْفُسِكُمْ الا فى كِتَابٍ مِنْ قَبْلِ انْ نَبْرَأَهَا انَّ ذَلِكَ عَلَى اللَهِ يَسِيرٌ37

صفحه 110

صورت خارجيّه چون مقدّر و محدود است و مبتلى به عوارض مادّيّه از كون و فساد است دستخوش فنا و زوال و نفاد است: مَا عِنْدَكُمْ يَنْفَدُ38 ليكن آن حقائق عاليه مجرّده كه حكم خزائن را دارند و وجهه آنان وجهه تجرّد و ملكوتى است جز ثبات و دوام و كلّيّت چيزى بر آنها مترتّب نمى‏گردد: وَ مَا عِنْدَ اللَهِ بَاقٍ39 و اشاره به همين معنى و حقيقت است حديث متّفق عليه بين الفريقين:

نحن معاشر الأنبياء امرنا ان نكلّم النّاس على قدر عقولهم.40

و اين حديث راجع به جهت بيان كيفيّات حقائق است نه كمّيّات آنها، و دلالت دارد بر آنكه ما گروه پيامبران الهى پيوسته حقائق عاليه را تنزّل داده موافق با فهم و ادراك شنونده بيان مى‏نمائيم. و اين به جهت آنست كه عقول بشرى در دنيا به علّت توجّه و التفات به زينت‏هاى دنيا و زخارف آن و آرزوهاى پوچ و طولانى تيره و كدر شده است و نمى‏تواند آن حقائق را به همان درجه از صفا و واقعيّتى كه دارد ادراك كند، لذا انبياء عظام مانند كسى كه بخواهد حقيقتى را براى كودكان ساده‏لوح بيان كند مجبورند آن حقيقت را تنزّل داده و از آن، تعابيرى كه موافق ادراك محسوسات آن كودكان است بنمايند. پيغمبران عظام به وسيله مقام شرع و شريعت كه پاسدار آن هستند چه بسا از آن

صفحه 111

حقائق زنده تعابيرى نموده‏اند كه مى‏رساند آن حقائق فاقد حسّ و شعورند و حال آنكه هر يك از اين ظواهر شرعيّه از نماز و روزه و حجّ و جهاد و صله رحم و صدقات و امر به معروف و نهى از منكر و غير اين‏ها داراى حقيقتى هستند زنده و با شعور و ادراك.

سالك كسى را گويند كه با قدم سلوك و مجاهده بخواهد بعون الله و توفيقه در سايه ذلّ عبوديّت و خاكسارى و تضرّع و ابتهال، كدورت و قشر نفس و عقل را كنار زده و با عقل پاك و نفس روشن و نورانى بى‏غلّ و غش و با صفا و جلاى خود آن حقائق عاليه را در همين نشأه مادّيّه و جهان ظلمانى مشاهده كند. چه‏بسا اتّفاق مى‏افتد كه سالك همين وضوء و نماز را به صورت واقعى خود مشاهده مى‏كند و مى‏بيند كه از حيث شعور و ادراك هزاران مرتبه از صورت جسمانيّه خارجيّه آن امتياز دارد چنانكه راجع به صور مثالى عبادات در عالم برزخ و قيامت و تكلّم انسان با آنها در اخبار ائمّه طاهرين - صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين - مطالبى ارزنده و بسيار نفيس وارد است، و در قرآن مجيد راجع به نطق جوارح و سمع و بصر آيه‏اى است. پس نبايد گمان كرد كه مسجد عبارت است از همين خشت و گل، بلكه آن را واقعيّتى است زنده و مدرك و شاعر، لذا در اخبار آمده است كه در فرداى قيامت قرآن و مسجد نزد پروردگار خود شكايت مى‏نمايند.

شخصى از سالكين راه خدا به بستر خود آرميده بود چون خواست از اين پهلو به آن پهلو بغلطد ناگهان از زمين ناله‏اى شنيد. چون علّت

صفحه 112

را طلب كرد خودش ادراك كرد يا به او گفتند كه اين ناله زمين از فراق شما بوده است.

بارى چون اين مقدّمه معلوم شد حال مى‏گوئيم كه: سالك بايد به واسطه اعمال مترتّبه و مداوم خود آن صورت ملكوتيّه مجرّده را در نفس خود تثبيت كند تا از حال به مقام ملكه ارتقاء يابد.

سالك بايد به واسطه تكرار هر عملى حظّ روحانى و ايمانى خود را از آن عمل دريافت كند و تا اين معنى براى او حاصل نشود دست از عمل باز ندارد. و آن جنبه ملكوتى ثابت عمل وقتى حاصل مى‏گردد كه سالك بطور ثبات و دوام به عمل اشتغال ورزد تا اثرات ثابته اعمال فانيه خارجيّه در صقع نفس رسوخ پيدا كند و متحجّر گردد و ديگر پس از تثبيت و استقرار قابل رفع نباشد.

پس سالك بايد سعى كند عملى را كه مطابق استعداد اوست انتخاب كند و اگر احيانا ثبات و دوام آن را عازم نيست اختيار ننمايد، زيرا در صورت متاركه عمل، حقيقت و واقعيّت عمل به مخاصمه برمى‏خيزد و آثار خود را بالمرّة جمع نموده و با خود مى‏برد، و در نتيجه آثارى ضدّ آثار عمل در نفس پديد مى‏آيد، نعوذ بالله.

معنى مخاصمه آنست كه چون سالك آن عمل را ترك گفت حقيقت آن عمل به طور عكس العمل از سالك دورى مى‏جويد و آثار و خصوصيّات خود را نيز با خود مى‏برد. و چون آن

صفحه 113

عمل، عمل نورانى و خير بوده است چون ناحيه نفس از آن آثار نورانى خالى گردد ناگزير آثار ضدّ آن از ظلمت و تيرگى و شرور جايگزين آن خواهد شد. و حقيقت آنست كه لايوجد عند الله الا الخير41، و امّا الشّرور و القبائح و الظّلمات انّما هي من أنفسنا42.

بنابراين هر عيب و نقص كه پديد آيد از ناحيه افراد بشر است، و الشَّرُّ ليس إليك43. و بر اين اساس نيز روشن مى‏شود كه فيوضات الهيّه اختصاصى نبوده بلكه از صقع ربوبى و از مقام رحمت نامتناهى متوجّه عموم افراد بشر است از مسلم و يهود و نصارى و مجوس و آتش پرست و بت پرست، لكن خصوصيّات موجوده در قوابل، به سوء اختيار آنها سبب مى‏گردد كه اين رحمت واسعه در بعضى افاده سرور و بهجت و شادى نمايد و در بعضى دگر ايجاد غم و اندوه.

ششم: مراقبه

و آن عبارت است از آنكه سالك در جميع احوال مراقب و مواظب باشد تا از آنچه وظيفه اوست تخطّى ننمايد و از آنچه بر آن عازم شده تخلّف نكند.

 مراقبه معناى عامّى است و به اختلاف مقامات و درجات و منازل سالك تفاوت مى‏كند. در ابتداى امر سلوك مراقبه

صفحه 114

عبارتست از آنكه از آنچه به درد دين و دنياى او نمى‏خورد اجتناب كند و از ما لا يعنى دورى گزيند و سعى كند تا خلاف رضاى خدا در قول و فعل از او صادر نگردد، ولى كم‏كم اين مراقبه شدّت يافته و درجه به درجه بالا مى‏رود. گاهى مراقبه عبارتست از توجّه به سكوت خود و گاهى به نفس خود و گاهى به بالاتر از آن از مراتب حقيقت از اسماء و صفات كلّيّه الهيّه. و مراتب و درجات آن إن شاء اللّه تعالى بيان خواهد شد.

بايد دانست كه مراقبه از اهمّ شرائط سلوك است، و مشايخ عظام را در آن تأكيداتى است، و بسيارى آن را از لوازم حتميّه سير و سلوك شمرده‏اند، چه آن به منزله حجر اساسى است، و ذكر و فكر و ساير شرائط بر آن حجر بنا نهاده مى‏شود، لذا تا مراقبه صورت نگيرد ذكر و فكر بدون اثر خواهد بود. مراقبه حكم پرهيز از غذاى نامناسب براى مريض را دارد، و ذكر و فكر حكم دارو، و تا وقتى كه مريض مزاج خود را پاك ننمايد و از آنچه مناسب او نيست پرهيز نكند دارو بى‏اثر خواهد بود، و چه بسا گاهى اثر معكوس مى‏دهد، لذا بزرگان و اساتيد عظام اين راه، سالك بدون مراقبه را از ذكر و فكر منع مى‏كنند و ذكر و فكر را بر حسب درجات سالك انتخاب مى‏نمايند.

هفتم: محاسبه

و آن عبارت است از اينكه وقت معيّنى را در شبانه روز براى خود معيّن كند و در آن وقت به تمام كارهاى شبانه روز خود

صفحه 115

رسيدگى بنمايد. و اشاره به آنست آنچه حضرت موسى بن جعفر عليهما السلام فرموده است كه: ليس منّا من لم يحاسب نفسه كلّ يوم مرّة.44 و چنانكه در محاسبه براى سالك چنين ظاهر شد كه از وظائف خود تخلّف نموده است بايد استغفار كند و در صورت عدم تخلّف شكر حضرت بارى تعالى شأنه را بجاى آورد.

هشتم: مؤاخذه

و آن عبارتست از اينكه سالك پس از مشاهده خيانت، در مقام تأديب نفس خود برآمده و او را به نحوى كه خود مقتضى داند تأديب و تنبيه نمايد.

نهم: مسارعت

يعنى در آنچه بر آن عزم نموده مسارعت كند، چون در اين راه آفاتى است و براى سالك در هر مقام متناسب با حال او مانعى پديد مى‏گردد. سالك بايد بسيار زرنگ و باهوش باشد و قبل از آنكه مانعى بدو دست يابد و دامان او را آلوده كند وظيفه خود را انجام دهد و در راه وصول به مقصد دقيقه‏اى فروگذار نكند.

دهم: ارادت

و آن ارادت است به صاحب شريعت و خلفاى حقّه آن بزرگوار. و در اين ارادت چنان بايد خود را خالص كند كه هيچ غشّى در آن نباشد. و بايد در اين مرحله به سرحدّ كمال برسد زيرا ارادت را در

صفحه 116

تأثير اعمال مدخليّتى عظيم است و هر چه ارادت بيشتر و بهتر شود اثر اعمال در نفس سالك راسخ‏تر و نيكوتر خواهد بود.

و چون تمام موجودات مخلوقات خدا هستند سالك بايد به همه آنها محبّت كند و هر يك را در مرتبه و درجه خود محترم بشمارد. شفقت و مهربانى نسبت به جميع منسوبان پروردگار چه حيوان و چه انسان هر يك در مقام و مرتبه خود از آثار محبّت به خداست، چنانكه در حديث وارد شده است كه عمده شعب ايمان همانا شفقت بر خلق خداست. الهى أسألك حبّك و حبّ من يحبّك45

يازدهم: ادب نگاهداشتن

نسبت به جناب مقدّس حضرت ربّ العزّة و خلفاى او. و اين معنى با ارادت و محبّت كه قبلا ذكر شد فرق دارد. چه معناى

صفحه 117

ادب عبارت است از توجّه به خود كه مبادا از حريم خود تجاوزى شده باشد و آنچه خلاف مقتضاى عبوديّت است از او سرزند. زيرا كه ممكن در برابر واجب حدّ و حريم دارد و لازمه حفظ اين ادب رعايت مقتضيات عالم كثرت است، ولى ارادت و محبّت، انجذاب است به حضرت احديّت و لازمه‏اش توجّه به وحدت است.

نسبت ارادت و ادب مانند نسبت واجب است به حرام در احكام، چه سالك در اتيان واجب توجّه به سوى محبوب دارد، و در اجتناب از حرام توجّه به حريم خود دارد تا مبادا از حدود امكانى و مقتضاى عبوديّت خود خارج شود. و در حقيقت بازگشت ادب به سوى اتّخاذ طريق معتدل بين خوف و رجاء است، و لازمه عدم رعايت ادب كثرت انبساط است كه چون از حدّ گذرد مطلوب نخواهد بود.

مرحوم حاج ميرزا على آقاى قاضى - رضوان الله عليه - مقام انبساط و ارادتش غلبه داشت بر خوف ايشان، و همچنين مرحوم حاج شيخ محمّد بهارى - رحمة الله عليه - اينطور بود، در مقابل، حاج ميرزا جواد آقاى ملكى تبريزى - رضوان الله عليه - مقام خوف ايشان غلبه داشت بر رجاء و انبساط، و اين معنى از گوشه و كنار سخنانشان مشهود است. آن كه انبساط او بيشتر باشد او را «خراباتى» گويند، و آن كه خوف او افزون باشد او را «مناجاتى» نامند. ولى كمال در رعايت اعتدال است و آن عبارت است از

صفحه 118

حائز بودن كمال انبساط در عين كمال خوف، و اين معنى فقط در ائمّه طاهرين - صلوات الله و سلامه عليهم اجمعين - موجود است.

برگرديم بر سر مطلب و محصّل آنكه: ادب آنست كه ممكن حدود امكانى خود را فراموش نكند، لهذا چون وقتى در نزد حضرت صادق عليه السّلام سخنى كه در آن شائبه‏اى از غلوّ در حقّ آن حضرت بود به ميان آمد آن حضرت فورا به خاك افتاد و جبين مباركش را بر خاك مى‏ماليد.

مرتبه كامل از ادب آنست كه سالك در همه احوال خود را در محضر حضرت حقّ - سبحانه و تعالى - حاضر دانسته و در حال تكلّم و سكوت، در خوردن و خوابيدن، در سكون و حركت و بالأخره در تمام حالات و سكنات و حركات، ادب را ملحوظ دارد. و اگر سالك پيوسته توجّه به أسماء و صفات الهى داشته باشد قهرا ادب و كوچكى بر او مشهود خواهد شد.