گالری تصاویر آرشیو بانک صوت کتابخانه پرسش و پاسخ ارتباط با ما صفحه اصلی
 
اعتقادات اخلاق حکمت عرفان علمی اجتماعی تاریخ قرآن و تفسیر جنگ
کتابخانه > اخلاق، حكمت و عرفان > روح مجرد
کتاب روح مجرد / قسمت پانزدهم: نظر مرحو م قاضی در مورد تشیع محی الدین و مولوی، شعر حافظ و ابن فارض، ارتباط بین توحید و ولایت، سیر سلوک در مذاهب و ادیان دیگر، عرفای غیر شیعه، تحریف در فتوحات مکیّه

عامّه‌ كسي‌ را كه‌ مُتعه‌ كند مي‌كشند، ولي‌ اگر زنا كند او را رها مي‌كنند

و مويّد اينست‌ آنكه‌: اگر كسي‌ در بلاد ايشان‌ به‌ زنا و لواط‌ كه‌ در هيچ‌ شريعتي‌ حلال‌ نبوده‌، مبادرت‌ نمايد متعرّض‌ نمي‌شوند؛ و اگر اقدام‌ به‌ نكاح‌ متعه‌ نمايد كه‌ خدا و رسول‌ آنرا حلال‌ كرده‌ و عُمَر خِلافًا عَلَي‌ اللَهِ و رَسولِه‌ حكم‌ به‌ حرمت‌ آن‌ نموده‌، بواسطۀ آنكه‌ فعل‌ آن‌ نزد ايشان‌ علامت‌ رفض‌ تابعيّت‌ خدا و رسول‌ و اهل‌ البيت‌ است‌ در كشتن‌ آن‌ سعي‌ مي‌نمايند.


صفحه 341

چنانكه‌ شيخ‌ محمّد بن‌ أبي‌ جمهور در بعضي‌ از مولّفات‌ خود آورده‌ كه‌: شخصي‌ از سنّيان‌ در دمشق‌ همسايۀ زني‌ بيوه‌ بود و مشاهده‌ نمود كه‌ مردي‌ غريب‌ همه‌ روزه‌ به‌ خانۀ آن‌ زن‌ مي‌آيد. از او پرسيد كه‌: وجه‌ آمدن‌ تو به‌ خانۀ اين‌ زن‌ چيست‌؟! گفت‌: او را نكاح‌ متعه‌ كرده‌ام‌. چون‌ آن‌ شخص‌ سنّي‌ اين‌ از او شنيد، عِرْق‌ عصبيّت‌ او بجوش‌ آمده‌ في‌الحال‌ او را بگرفت‌ و مو كشان‌ او را به‌ بازار آورد و فرياد كرد كه‌: بيائيد اي‌ مسلمانان‌ كه‌ رافضي‌ مستحِلّ متعه‌ را گرفته‌ام‌؛ و از هر طرف‌ جمعي‌ كثير از سنّيان‌ بر او جمع‌ شدند، و آن‌ غريب‌ بيچاره‌ را گرفته‌ پيش‌ قاضي‌ بردند.

قاضي‌ پرسيد كه‌ با اين‌ مرد غريب‌ چكار داريد؟! گفتند: ميگويد كه‌ من‌ زني‌ را كه‌ به‌ همسايۀ فلان‌ است‌ به‌ نكاح‌ متعه‌ كرده‌ام‌.

پس‌ يكي‌ از نائبان‌ قاضي‌ كه‌ در باطن‌ شيعي‌ مذهب‌ بود برخاست‌ و به‌ قاضي‌ گفت‌ كه‌ مرا اذن‌ ميدهيد كه‌ در خلوت‌ از او اقرار بگيرم‌؟! قاضي‌ او را اذن‌ داد. آنگاه‌ نائب‌ او را به‌ خلوت‌ برده‌ با او گفت‌ كه‌ اگر خلاصي‌ خود را ميخواهي‌ بايد كه‌ پيش‌ قاضي‌ بگوئي‌ كه‌: من‌ زنا كرده‌ام‌. و بعد از آن‌ نزد قاضي‌ آمده‌ گفت‌ كه‌ اين‌ مرد غريب‌، مظلوم‌ است‌ و آنچه‌ او ميگويد غير آنستكه‌ اين‌ جماعت‌ ميگويند.

پس‌ قاضي‌ صورت‌ حال‌ از آن‌ مرد پرسيد. چون‌ به‌ تعليم‌ نائب‌ اعتراف‌ به‌ زنا نمود، قاضي‌ او را رها كرد و آن‌ جماعت‌ كه‌ او را آورده‌ بودند دست‌ از او برداشتند و اظهار معذرت‌ نمودند كه‌ ما از او شنيده‌ بوديم‌ كه‌ مي‌گفت‌ متعه‌ كرده‌ام‌، و اگر مي‌گفت‌ زنا كرده‌ام‌ متعرّض‌ او نمي‌شديم‌.

آنگاه‌ آن‌ جماعت‌ متفرّق‌ شدند، و آن‌ مرد غريب‌ بيچاره‌ بواسطۀ اعتراف‌ به‌ زنا از شرّ ايشان‌ خلاصي‌ يافت‌. وَ لِلَّهِ دَرُّ الْقآئِلِ؛ بَيْتٌ:

زِنآؤُكُمُ تَعْفونَ عَنْها وَ مَنْ أتَي‌             إلَيْكُمْ مِنَ الْمُسْتَمْتِعينَ قَتَلْتُمُ

[«زنائي‌ را كه‌ شما انجام‌ ميدهيد مورد عفو قرار ميدهيد، و كسيكه‌ متعه‌ كند و به‌ سوي‌ شما بيايد او را مي‌كشيد»]

عامّه‌ شيعه‌ را به‌ اتّهام‌ رَفْض‌ مي‌كشند، ولي‌ كافر و مُلحد را رها مي‌كنند

و از بعضي‌ ثقات‌ شنيده‌ شده‌ كه‌ در مبادي‌ سلطنت‌ سلطان‌ جلال‌الدّين‌ محمّد أكبر پادشاه‌ غازي‌، چون‌ مخدوم‌ الملك‌ هندي‌ كه‌ مخدوم‌ كُرّۀ مروانِ حمار بود، به‌ كشتن‌ بعضي‌ از آحاد شيعه‌ كه‌ در ملازمت‌ آن‌ پادشاه‌ بود فتوي‌ داد، تا آنكه‌ مير حبشي‌ تربتي‌ و ميرزا مقيم‌ هَرَويّ را كشتند؛ ملاّ غَزالي‌ مشهديّ از مشاهدۀ آن‌ حالت‌ خائف‌ و مضطرب‌ شده‌ به‌ خدمت‌ ملاّ قاسم‌ كاهي‌ مشهور كه‌ صوفي‌ ملامتي‌ بود و طائفۀ جُغْتاي‌ معتقد او بودند رفت‌ و صورت‌ حال‌ را عرض‌ نموده‌ التماس‌ تدبيري‌ جهت‌ خود ازو نمود.

مولانا قاسم‌ گفت‌: تدبير آنستكه‌ تو نيز مانند من‌ اظهار شيوۀ الحاد كني‌ تا از ضرر اين‌ طائفه‌ ايمن‌ شوي‌![37]

مرحوم‌ قاضي‌، محيي‌ الدّين‌ و ملاّي‌ رومي‌ را كامل‌ و شيعه‌ ميدانسته‌اند

حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد قَدّس‌ الله‌ روحَه‌ ميفرمودند: مرحوم‌ آقا (آقاي‌ قاضي‌) به‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌ و كتاب‌ «فتوحات‌ مكّيّة‌» وي‌ بسيار توجّه‌ داشتند، و ميفرموده‌اند: محيي‌الدّين‌ از كاملين‌ است‌، و در «فتوحات‌» او شواهد و ادلّه‌اي‌ فراوان‌ است‌ كه‌ او شيعه‌ بوده‌ است‌؛ و مطالبي‌ كه‌ مناقض‌ با اصول‌ مسلّمۀ اهل‌ سنّت‌ است‌ بسيار است‌.

محيي‌الدّين‌ كتاب‌ «فتوحات‌» را در مكّۀ مكرّمه‌ نوشت‌، و سپس‌ تمام‌ اوراق‌ آن‌ را بر روي‌ سقف‌ كعبه‌ پهن‌ كرد و گذاشت‌ يك‌ سال‌ بماند تا بواسطۀ باريدن‌ باران‌، مطالب‌ باطله‌اي‌ اگر در آن‌ است‌ شسته‌ شود و محو گردد، و حقّ از باطل‌ مشخّص‌ شود. پس‌ از يك‌ سال‌ باريدن‌ بارانهاي‌ پياپي‌ و متناوب‌، وقتيكه‌ اوراق‌ گسترده‌ را جمع‌ نمود مشاهده‌ كرد كه‌ حتّي‌ يك‌ كلمه‌ هم‌ از آن‌ شسته‌ نشده‌


صفحه 343

و محو نگرديده‌ است‌.

و ملاّي‌ رومي‌ را هم‌ عارفي‌ رفيع‌ مرتبه‌ ميدانستند، و به‌ اشعار وي‌ استشهاد مي‌نمودند، و او را از شيعيان‌ خالص‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ مي‌شمردند. مرحوم‌ قاضي‌ قائل‌ بودند كه‌: محال‌ است‌ كسي‌ به‌ مرحلۀ كمال‌ برسد و حقيقت‌ ولايت‌ براي‌ او مشهود نگردد. و ميفرموده‌اند:

وصول‌ به‌ توحيد فقط‌ از ولايت‌ است‌. ولايت‌ و توحيد يك‌ حقيقت‌ مي‌باشند.

بنابراين‌ بزرگان‌ از معروفين‌ و مشهورين‌ از عرفاء كه‌ اهل‌ سنّت‌ بوده‌اند، يا تقيّه‌ ميكرده‌اند و در باطن‌ شيعه‌ بوده‌اند، و يا به‌ كمال‌ نرسيده‌اند.

حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ ميفرمودند: مرحوم‌ قاضي‌ ايضاً يكدوره‌ از «فتوحات‌ مكّيّه‌» را به‌ زبان‌ تركي‌ داشتند كه‌ بعضاً آنرا هم‌ ملاحظه‌ و مطالعه‌ مي‌نمودند.

حضرت‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ قوچاني‌ قَدّس‌ الله‌ روحَه‌ ميفرمودند: من‌ هر روز قبل‌ از ظهرها به‌ مدّت‌ دو ساعت‌ به‌ محضر مرحوم‌ قاضي‌ ميرفتم‌، و اين‌ ساعتي‌ بود كه‌ جميع‌ شيفتگان‌ و شاگردان‌ ايشان‌ به‌ حضورشان‌ شرفياب‌ مي‌شدند.

و در اين‌ سنوات‌ اخيره‌ من‌ براي‌ ايشان‌ كتاب‌ «فتوحات‌» را ميخواندم‌ و ايشان‌ استماع‌ مي‌نمودند؛ و أحياناً اگر مردي‌ غريب‌ وارد مي‌شد، من‌ از ادامۀ قرائت‌ آن‌ خودداري‌ ميكردم‌، و مرحوم‌ قاضي‌ از مطالب‌ ديگر سخن‌ به‌ ميان‌ مي‌آوردند.

مقايسه‌ ميان‌ شعر حافظ‌ شيرازي‌ و ابن‌ فارض‌ مصريّ

مرحوم‌ قاضي‌ (ره‌) حافظ‌ شيرازي‌ را هم‌ عارفي‌ كامل‌ ميدانستند، و اشعار مختلف‌ او را شرح‌ منازل‌ و مراحل‌ سلوك‌ تفسير ميفرمودند؛ ولي‌ معتقد بودند كه‌: ابن‌ فارض‌ كه‌ شاگرد محيي‌الدّين‌ است‌ از وي‌ اكمل‌ است‌؛ و از «ديوان‌ حافظ‌» و از اشعار ابن‌فارض‌ در « نَظمُ السُّلوك‌ » (تائيّۀ كبري‌) و غيره‌ بر اين‌ مطلب‌ شواهدي‌


صفحه 344

ذكر مي‌نموده‌اند. از جمله‌ ميفرموده‌اند: در تمثيل‌ و بيان‌ اصالت‌ عشق‌ و تَيَمان‌ و محبّت‌ خداوندي‌، حافظ‌ ميگويد:

عشق‌ تو در وجودم‌ و مهر تو در دلم‌                 با شير اندرون‌ شد و با جان‌ بِدَر شود[38]

و همين‌ محبّت‌ و عشق‌ را ابن‌ فارض‌ بدين‌ عبارت‌ بازگو ميكند كه‌:

وَ عِنْدِيَ مِنْها نَشْوَةٌ قَبْلَ نَشْأتي                 مَعي‌ أبَدًا تَبْقَي‌ وَ إنْ بَلِيَ الْعَظْمُ[39]

يعني‌ «عشق‌ و مستي‌ من‌ از شراب‌ او، پيش‌ از خلقت‌ و ايجاد من‌ است‌؛ و همينطور إلي‌ الابَد باقي‌ خواهد ماند اگرچه‌ استخوانم‌ بپوسد.»

حافظ‌ ابتداي‌ عشق‌ را بَدْوِ خلقت‌ مادّي‌ و طبيعي‌ گرفته‌، و انتهايش‌ را مرگ‌ طبيعي‌ ميداند. امّا ابن‌فارض‌ ابتدايش‌ را قبل‌ از خلقت‌ (به‌ هزاران‌ و هزاران‌ سال‌) كه‌ تا بي‌نهايت‌ پس‌ از خلقت‌ باقي‌ خواهد ماند ميداند.

و حقّاً ابن‌ فارض‌ در اين‌ بيت‌ معني‌ تجرّد از زمان‌ و مكان‌ را براي‌ نفس‌ آدمي‌، و ابديّت‌ و ازليّت‌ را براي‌ وي‌ در سير مدارج‌ نزول‌ و صعود، در اين‌ نكته‌ گنجانيده‌ است‌ كه‌ شعر حافظ‌ بدين‌ ذِروه‌ نرسيده‌ است‌.

ابن‌ فارض‌ در بيت‌ پس‌ از اين‌ بيت‌ ميگويد:

عَلَيْكَ بِها صِرْفًا وَ إنْ شِئْتَ مَزْجَها             فَعَدْلُكَ عَنْ ظَلْمِ الْحَبيبِ هُوَ الظُّلْمُ

ظَلْم‌ با فتحۀ ظاء به‌ معني‌ آب‌ دهان‌ است‌؛ و معني‌ اين‌ بيت‌ اينطور مي‌شود:


صفحه 345

بر تو باد به‌ ذات‌ و نفس‌ محبوبه‌ (و عدم‌ تجاوز و تنازل‌ از آن‌ به‌ چيز ديگري‌) و اگر أحياناً خواستي‌ از ذات‌ و نفس‌ او تنازل‌ نمائي‌ و آن‌ ذات‌ صرف‌ و نفس‌ مجرّد و نور را به‌ چيز دگري‌ مخلوط‌ و ممزوج‌ كني‌، متوجّه‌ باش‌ كه‌: در اينصورت‌ فقط‌ به‌ آب‌ دهان‌ او تجاوز كن‌، و آن‌ را با ذات‌ محبوبه‌ در هم‌ بياميز ! و مبادا غير از آب‌ دهان‌ وي‌ به‌ چيزي‌ غير آن‌ توجّه‌ نمائي‌ كه‌ اين‌ ستمي‌ است‌ بزرگ‌؛ بلكه‌ يگانه‌ ظلم‌ و ستم‌ است‌.

مرحوم‌ قاضي‌ ميفرموده‌ است‌: مراد از ظَلْمُ الْحَبيب‌، آل‌ محمّد عليهم‌السّلام‌ مي‌باشند. زيرا كه‌ در اين‌ بيت‌ دعوت‌ به‌ توحيد محض‌ است‌ و استغراق‌ در ذات‌ احديّت‌ و عدم‌ تنازل‌ از آن‌ به‌ هر چيز دگري‌ كه‌ فرض‌ شود و تصوّر گردد. امّا آل‌ محمّد عليهم‌السّلام‌ در اين‌ تعبير راقي‌ عرفاني‌ و كنايۀ بديعۀ سلوكي‌، به‌ منزلۀ ظَلمُ الحَبيب‌ يعني‌ آب‌ دهان‌ محبوبه‌ است‌ كه‌ شيرين‌ترين‌ و آرام‌ بخش‌ترين‌ و خوشگوارترين‌ چيز از هر چيزي‌ است‌، و از ذات‌ محبوبه‌ گذشته‌، هيچ‌ چيز به‌ حلاوت‌ آن‌ نيست‌؛ در اينصورت‌ در مقام‌ كثرت‌ و تنازل‌ از آن‌ وحدت‌ حقيقيّه‌، فقط‌ به‌ آل‌ محمّد عليهم‌السّلام‌ تمسّك‌ جو و با آنان‌ بياميز كه‌ در هيچيك‌ از نشـٓت‌ عالم‌ وجود از مُلك‌ و مَلَكوت‌ به‌ مثابۀ آنان‌ موجودي‌ آرام‌بخش‌تر، و به‌ مانند ايشان‌ از جهت‌ سعۀ ولايت‌ و گسترش‌ آيتيّت‌ و أقربيّت‌ به‌ ذات‌ أحديّت‌ چيزي‌ نيست‌.

مكيدن‌ لبان‌ و نوشيدن‌ آب‌ دهان‌ محبوبه‌ از لحاظ‌ قرب‌ و فناء و اندكاك‌ در هستي‌ ذات‌ و نفس‌ محبوبه‌، بزرگترين‌ و قوي‌ترين‌ چيزي‌ است‌ كه‌ اتّحاد با خود محبوبه‌ را ميرساند، و در صورت‌ مَزْج‌ و خَلْط‌ وي‌ با چيز ديگر، از خود محبوبه‌ حكايت‌ ميكند. و در اين‌ تشبيه‌ و استعارۀ بديعۀ عرفانيّه‌، آل‌ محمّد عليهم‌السّلام‌ را با حضرت‌ ذات‌ احديّت‌ و فناء و اندكاك‌ در آن‌ ذات‌ ما لا اسمَ لَهُ وَ لا رَسْمَ لَه‌ چنان‌ متّحد و واحد قرار داده‌ است‌ كه‌ اقرب‌ از آن‌ متصوّر


صفحه 346

نيست‌.

بنابراين‌ ظَلمُ الحبيب‌ كه‌ در مقام‌ بقاءِ بعد از فناء لازم‌ و براي‌ سالك‌ ضروري‌ است‌، غير از عترت‌ حضرت‌ ختمي‌ مرتبت‌ و آل‌ محمّد نخواهد بود.

شاهد بر اين‌ مدّعي‌' است‌ آنچه‌ اين‌ عارف‌ بلند پايه‌ در يائيّۀ خود ميگويد:

ذَهَبَ الْعُمْرُ ضياعًا وَ انْقَضَي                باطِلاً إذْ لَمْ أفُزْ مِنْكُمْ بِشَيْ

غَيْرَ ما اُوليتُ مِنْ عِقْدي‌ وَلا         عِتْرَةِ الْمَبْعوثِ حَقًّا مِنْ قُصَيّْ [40]

«عمر من‌ ضايع‌ شد و به‌ باطل‌ سپري‌ گشت‌؛ چرا كه‌ من‌ بهيچوجه‌ به‌ حقيقت‌ شما نرسيدم‌ و كامياب‌ نشدم‌، غير از عَقد و گره‌ ولايت‌ عترت‌ برانگيخته‌ شدۀ به‌ حقّ از اولاد قُصَيّ (عترت‌ و خاندان‌ محمّد بن‌ عبدالله‌... ابن‌ قُصَيّ) كه‌ آن‌ به‌ من‌ رسيده‌ است‌.»

يعني‌ نتيجۀ يك‌ عمر سير و سلوك‌ إلَي‌ اللَه‌، وصول‌ به‌ ولايت‌ عترت‌ طاهره‌ و گره‌ خوردن‌ و عقد ولاءِ ايشان‌ است‌ كه‌ بطور مِنْحه‌ و بخشش‌ به‌ من‌ اعطاء شده‌ و من‌ از آن‌ كامياب‌ و فائز گرديده‌ام‌.

از اينجا اوّلاً بدست‌ مي‌آيد كه‌: سير و سلوك‌ صحيح‌ و بي‌غِشّ و خالص‌ از شوائب‌ نفس‌ امّاره‌، بالاخره‌ سالك‌ را به‌ عترت‌ طيّبه‌ ميرساند، و از انوار


صفحه 347

جماليّه‌ و جلاليّۀ ايشان‌ در كشف‌ حُجُب‌ بهرمند مي‌سازد. و ابن‌ فارض‌ كه‌ مسلّماً از عامّه‌ بوده‌ و مذهب‌ سنّت‌ را داشته‌ است‌ و حتّي‌ كنيه‌ و نامش‌ أبوحَفْص‌ عُمَر است‌، در پايان‌ كار و آخر عمر از شرب‌ مَعين‌ ولايت‌ سيراب‌ و از آب‌ دهان‌ محبوب‌ ازل‌ سرشار و شاداب‌ گرديده‌ است‌.

كلام‌ قاضي‌ و حدّاد: وصول‌ به‌ توحيد بدون‌ ولايت‌ محال‌ است‌

و ثانياً: همانطور كه‌ مرحوم‌ قاضي‌ قَدّس‌ الله‌ نفسَه‌ فرموده‌اند، وصول‌ به‌ مقام‌ توحيد و سير صحيح‌ إلَي‌ اللَه‌ و عرفان‌ ذات‌ احديّت‌ عَزّ اسمُه‌ بدون‌ ولايت‌ امامان‌ شيعه‌ و خلفاي‌ به‌ حقّ از عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ و فرزندانش‌ از بتول‌ عذراء صلواتُ الله‌ علَيهم‌ محال‌ است‌.

اين‌ امر دربارۀ ابن‌ فارض‌ مشهود، و دربارۀ بسياري‌ ديگر از عرفاي‌ عاليقدر همچون‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌، و ملاّ محمّد رومي‌ و فريد الدّين‌ عطّار نيشابوري‌ و أمثالهم‌ به‌ ثبوت‌ و تحقّق‌ رسيده‌ است‌.

و حاصل‌ مطلب‌ آنستكه‌: از ارتباط‌ دقيق‌ معاني‌ «فتوحات‌» با اشعار ابن‌فارض‌، و با در نظر گرفتن‌ آنكه‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌ استاد ابن‌ فارض‌ مصري‌ بوده‌ است‌ و در راه‌ و طريق‌ و سلوك‌، گفتارشان‌ هماهنگ‌ بلكه‌ مشابه‌ و متّحد است‌، و نتيجۀ سلوك‌ ابن‌ فارض‌ رسيدن‌ به‌ وَلاءِ اهل‌ بيت‌ عصمت‌ بوده‌ است‌؛ اين‌ نتيجه‌ و ثمره‌ را مي‌توان‌ در سلوك‌ و راه‌ محيي‌الدّين‌ مشاهده‌ نمود.

مرحوم‌ قاضي‌ ميفرموده‌اند: محيي‌الدّين‌ روزي‌ به‌ ابن‌ فارض‌ گفت‌: خوب‌ است‌ شما شرحي‌ بر ديوان‌ خود بنويسيد ! ابن‌ فارض‌ گفت‌: حضرت‌ استاد ! «فتوحات‌ مكّيّة‌» شما شرح‌ ديوان‌ من‌ است‌.

محي الدين: أقرب الناس اليه علي بن البيطالب، امام العالم وسر الانبياء اجمعين

مرحوم‌ محقّق‌ فيض‌ كاشاني‌: افتخار العلماءِ و المفسّرين‌، و رأس‌ أهل‌الرّواية‌ و المحدّثين‌، و عَلَم‌ الحكماءِ و العارفين‌، در كتاب‌ «كلمات‌ مكنونة‌» خود مطلبي‌ را از محيي‌الدّين‌ نقل‌ ميكند كه‌ تا روز قيامت‌ چون‌ خورشيد مي‌درخشد، و همچون‌ خطوط‌ منقّشۀ با انوار ملكوتيّه‌ بر رخسار افق‌ نيلگون‌


صفحه 348

إلي‌الابَد تلالو و درخشندگي‌ ميكند. او ميگويد:

وَ قالَ صاحِبُ «الفُتوحاتِ» بَعدَ ذِكْرِ نَبيِّنا صَلَّي‌ اللهُ عَلَيهِ وَ ءَالِهِ، وَأنَّهُ أوَّلُ ظاهِرٍ في‌ الْوجودِ؛ قالَ: وَ أقْرَبُ النّاسِ إلَيهِ عَليُّ بْنُ أبي‌ طالبٍ، إمامُ الْعالَمِ وَ سِرُّ الانْبيآءِ أجْمَعينَ.[41]

«صاحب‌ «فتوحات‌» پس‌ از آنكه‌ شرحي‌ دربارۀ پيامبر ما صلّي‌الله‌ عليه‌ وآله‌ آورده‌ و گفته‌ است‌: او اوّلين‌ اسم‌ ظاهر خداوند در صحنۀ وجود و عالم‌ هستي‌ است‌، گفته‌ است‌: و نزديكترين‌ مردم‌ به‌ او عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ است‌، امام‌ همۀ عوالم‌ و سرّ جميع‌ أنبياء و مرسلين‌.»

تحقيقي‌ از حقير راجع‌ به‌ سير و سلوك‌ افراد در اديان‌ و مذاهب‌ مختلفه‌

و نتيجۀ مثبت‌ و يا منفي‌ آن‌ در وصول‌ به‌ توحيد و عرفان‌ ذات‌ حقّ متعال‌

از عامّه‌ و غيرهم‌

حقّ در خارج‌ يكي‌ است‌. زيرا به‌ معني‌ اصل‌ هستي‌ و تحقّق‌ و وجود است‌. و معلوم‌ است‌ كه‌ حقيقت‌ وجود و موجود لايتغيّر و لايتبدّل‌ است‌. و در مقابل‌ آن‌، باطل‌ است‌ كه‌ به‌ معني‌ غير اصيل‌ و غير متحقّق‌ و معدوم‌ مي‌باشد.

عرفاي ‌غير شيعه‌در طول‌ تاريخ‌ ،يا عارف‌ نبوده‌اند و يا از ترس‌ عامّه‌ تقيّه‌ مي‌نموده‌اند

تمام‌ افرادي‌ كه‌ در عالم‌، ارادۀ سير و سلوك‌ به‌ سوي‌ خدا و حقيقة‌الحقائق‌ و أصل‌ الوجود و علّة‌ العلل‌ و مبدأ هستي‌ و منتهاي‌ هستي‌ را دارند، چه‌ مسلمان‌ و چه‌ غير مسلمان‌، از يهود و نصاري‌ و مجوس‌ و تابع‌ بودا و كُنفُسيوس‌، و مسلمان‌ هم‌ چه‌ شيعه‌ و يا غير شيعه‌ از اصناف‌ و انواع‌ مذاهب‌ حادثه‌ در اسلام‌، از دو حال‌ خارج‌ نيستند:

اوّل‌: آنانكه‌ در نيّتشان‌ پاك‌ نيستند، و در سير و سلوك‌ راه‌ اخلاص‌ و


صفحه 349

تقرّب‌ را نمي‌پيمايند؛ بلكه‌ بجهت‌ دواعي‌ نفسانيّه‌ وارد در سلوك‌ مي‌شوند. اين‌ گروه‌ ابداً به‌ مقصود نميرسند، و در طيّ راه‌ به‌ كشف‌ و كرامتي‌ و يا تقويت‌ نفس‌ و تأثير در موادّ كائنات‌ و يا إخبار از ضمائر و بواطن‌ و يا تحصيل‌ كيميا و امثالها قناعت‌ مي‌ورزند، و بالاخره‌ دفنشان‌ در همين‌ مراحل‌ مختلفه‌ هر كدام‌ بر حسب‌ خودش‌ ميباشد.

دوّم‌: جماعتي‌ هستند كه‌ قصدشان‌ فقط‌ وصول‌ به‌ حقيقت‌ است‌، و غرض‌ ديگري‌ را با اين‌ نيّت‌ مشوب‌ نمي‌سازند. در اينصورت‌ اگر مسلمان‌ و تابع‌ حضرت‌ خاتم‌ الانبياءِ و المرسلين‌ و شيعه‌ و پيرو حضرت‌ سيّد الاوصياء أميرالمومنين‌ علَيهما أفضلُ صلواتِ الله‌ و ملٓئكتِه‌ المُقرَّبين‌ باشند، در اين‌ راه‌ ميروند و به‌ مقصود ميرسند. زيرا كه‌ راه‌ منحصر است‌، و بقيّۀ طرق‌ منفيّ و مطرود هستند.

و اگر مسلمان‌ نباشند و يا شيعه‌ نباشند، حتماً از مستضعفين‌ خواهند بود. زيرا كه‌ برحسب‌ فرض‌ غِلّي‌ و غِشّي‌ ندارند، و دربارۀ اسلام‌ و تشيّع‌ دستشان‌ و تحقيقشان‌ به‌ جاي‌ مثبتي‌ نرسيده‌ است‌؛ و گرنه‌ جزو گروه‌ اوّل‌ محسوب‌ مي‌شوند كه‌ حالشان‌ معلوم‌ شد.

اين‌ افراد را خداوند دستگيري‌ ميفرمايد؛ و از مراتب‌ و درجات‌، از راه‌ همان‌ ولايت‌ تكوينيّه‌ كه‌ خودشان‌ هم‌ مطّلع‌ نيستند عبور ميدهد، و بالاخره‌ وارد در حرم‌ الهي‌ و حريم‌ كبريائي‌ ميگردند و فناء در ذات‌ حقّ را پيدا مي‌نمايند. و چون‌ دانستيم‌ كه‌: حقّ واحد است‌، و راه‌ او مستقيم‌ و شريعت‌ او صحيح‌ است‌؛ اين‌ افراد مستضعف‌ كه‌ غرض‌ و مرضي‌ ندارند، خودشان‌ در طيّ طريق‌ و يا در نهايت‌ آن‌، به‌ حقيقت‌ توحيد و اسلام‌ و تشيّع‌ ميرسند و درمي‌يابند. زيرا كه‌ وصول‌ به‌ توحيد بدون‌ اسلام‌ محال‌ است‌، و اسلام‌ بدون‌ تشيّع‌ مفهومي‌ بيش‌ نيست‌ و حقيقتي‌ ندارد.


صفحه 350

اينانند كه‌ با نور كشف‌ و شهود درمي‌يابند كه‌: ولايت‌ متن‌ نبوّت‌ است‌، و نبوّت‌ و ولايت‌ راه‌ و طريق‌ توحيد است‌. فلهذا اگر هزار قَسم‌ و يا دليل‌ هم‌ براي‌ آنان‌ اقامه‌ كنند كه‌: عليّ عليه‌السّلام‌ خليفۀ رسول‌ خدا نبود، و پيغمبر براي‌ خود خليفه‌اي‌ را معيّن‌ نكرد و وصيّي‌ را قرار نداد، قبول‌ نمي‌كنند و نمي‌توانند قبول‌ كنند؛ چونكه‌ در برابر خود، خدا را و جميع‌ حقائق‌ را بالشُّهود و العَيان‌ نه‌ بالْخَبَر و السَّماع‌ ادراك‌ مي‌كنند.

كسي‌ كه‌ خدا را يافت‌ همه‌ چيز را يافته‌ است‌، در اينصورت‌ آيا متصوّر است‌ كه‌ به‌ توحيد برسد و نبوّت‌ و ولايت‌ را كه‌ حقيقت‌ و عين‌ آنند نيابد؟! اين‌ امر، امر معقول‌ نيست‌.

بنابراين‌، جميع‌ عرفاي‌ غير اسلام‌ و يا عرفاي‌ مسلمان‌ غير شيعه‌ كه‌ نامشان‌ در تواريخ‌ مسطور است‌؛ يا در باطن‌ مسلمان‌ و شيعه‌ بوده‌اند، غاية‌ الامر بواسطۀ عدم‌ مساعدت‌ محيط‌ بواسطۀ حكومتها و قضات‌ جائره‌ و عوامّ النّاس‌ كالانعام‌ ـ كه‌ چه‌ بسيار از بزرگان‌ از عرفا را بواسطۀ عدم‌ كتمان‌ سرّ و ابراز امور پنهاني‌، به‌ قتل‌ و غارت‌ و نهب‌ و سوزاندن‌ و به‌ دار كشيدن‌ محكوم‌ كرده‌اند ـ از ابراز اين‌ حقيقت‌ خودداري‌ نموده‌اند، زيرا هيچ‌ عاقلي‌ كه‌ بر خودش‌ مطلب‌ مكشوف‌ شده‌ است‌، راضي‌ ندارد آنرا افشا كند و خود را طعمۀ سگان‌ درنده‌ و گرگان‌ آدميخوار قرار بدهد؛ و يا به‌ مقصد و مقصود نرسيده‌اند و ادّعاي‌ عرفان‌ و وصول‌ را دارند، و با كشف‌ امري‌، خود را فرعون‌ كرده‌، مردم‌ را به‌ سجدۀ خود فراخوانده‌اند.

محيي‌الدّين‌ عربي‌ و ابن‌ فارض‌ و ملاّ محمّد بلخي‌ صاحب‌ «مثنوي‌» و عطّار و أمثالهم‌ كه‌ در تراجم‌ و احوال‌، حالشان‌ ثبت‌ و ضبط‌ است‌، بدون‌ شكّ در ابتداي‌ امر خود سنّي‌ مذهب‌ بوده‌اند؛ زيرا در حكومت‌ سنّي‌ مذهب‌ و شهر سنّي‌نشين‌ و خاندان‌ سنّي‌ آئين‌ و حاكم‌ و مفتي‌ و قاضي‌ و امام‌ جماعت‌ و موذّن‌ تا برسد به


صفحه 351

‌ بقّال‌ و عطّار و خاكروبه‌برِ سنّي‌ نشو و نما يافته‌اند. مدرسه‌ و مكتبشان‌ سنّي‌ بوده‌ و كتابخانه‌ و كتابهايشان‌ مملوّ از كتب‌ عامّه‌ بوده‌ و حتّي‌ يك‌ جلد كتاب‌ شيعه‌ در تمام‌ شهر ايشان‌ يافت‌ نمي‌شده‌ است‌.

ولي‌ چون‌ روز بروز در راه‌ سير و تعالي‌ قدم‌ زدند، و با ديدۀ انصاف‌ و قلب‌ پاك‌ به‌ جهان‌ شريعت‌ نگريستند، كم‌ كم‌ بالشُّهود و الوجدان‌ حقائق‌ را دريافتند، و پردۀ تعصّب‌ و حميّت‌ جاهلي‌ را دريدند، و از مخلِصين‌ موحّدين‌ و از فدويّين‌ شيعيان‌ در محبّت‌ به‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ شدند. غاية‌ الامر اسم‌ شيعه‌ و ابراز بغض‌ و عداوت‌ با خلفاي‌ غاصب‌ نه‌ تنها براي‌ آنها در آن‌ زمان‌ محال‌ بود، امروز هم‌ شما مي‌بينيد در بسياري‌ از كشورهاي‌ سنّي‌ نشين‌ مطلب‌ از اين‌ قرار است‌.

امروز هم‌ در هر گوشه‌ از مدينه‌: خانۀ رسول‌ الله‌ و بيت‌ فاطمه‌ و محلّ گسترش‌ جهاد و علوم‌ أميرالمومنين‌ عليهم‌السّلام‌، اگر كسي‌ در اذان‌ خود و يا غير اذان‌ علناً بگويد: أَشْهَدُ أَنَّ عَلِيًّا أَمِيرُالْمُوْمِنِينَ وَ وَلِيُّ اللَهِ خونش‌ را ميريزند، و قبائل‌ و طوائف‌ خونش‌ و گوشتش‌ را براي‌ تبرّك‌ مي‌برند، و نمي‌گذارند جسد او باقي‌ بماند تا آنكه‌ وي‌ را دفن‌ كنند؛ ولي‌ اگر يك‌ ساعت‌ تمام‌ از عائشه‌ تمجيد و تعريف‌ كند ـ با آن‌ سوابق‌ شوم‌ و تاريخ‌ سياه‌ او ـ دور او جمع‌ مي‌شوند و نُقل‌ مي‌پاشند و هلهله‌ مي‌كنند.

بنابراين‌، آنچه‌ را كه‌ اين‌ بزرگان‌ در كتب‌ خود آورده‌اند، بر ما واجب‌ نيست‌ كه‌ بدون‌ چون‌ و چرا بپذيريم‌، بلكه‌ بايد با عقل‌ و سنّت‌ صحيحه‌ و گفتار ائمّۀ حقّه‌ تطبيق‌ كنيم‌. آنچه‌ را كه‌ درست‌ است‌ مي‌پذيريم‌ و استفاده‌ مي‌كنيم‌، و اگر أحياناً در كتابهايشان‌ چيزي‌ نادرست‌ به‌ نظر آمد قبول‌ نمي‌نمائيم‌، و آنرا حمل‌ بر تقيّه‌ و أمثالها مي‌كنيم‌؛ همانطور كه‌ دأب‌ و دَيْدن‌ ما در جميع‌ كتب‌ حتّي‌ كتب‌ شيعه‌ از اين‌ قرار است‌.


صفحه 352

در «محاضرات‌» محيي‌الدّين‌ بسياري‌ از مطالب‌، خلاف‌ عقيدۀ ماست‌؛ آنها را قبول‌ نمي‌كنيم‌؛ آنچه‌ موافق‌ تاريخ‌ صحيح‌ است‌ و منافاتي‌ با اصول‌ ما ندارد البتّه‌ مي‌پذيريم‌. و مطلب‌ دربارۀ «فتوحات‌» او و سائر كتابهاي‌ او نيز از همين‌ قبيل‌ است‌.

محيي‌ الدّين‌ و سائر عرفاء، هر يك‌ در مقام‌ بقاء بعد از فناء نور خاصّي‌ دارند

مطلب‌ ديگر آنكه‌: عرفاي‌ عاليقدر كه‌ به‌ مقام‌ فناء في‌ الله‌ رسيده‌اند، پس‌ از اين‌ مقام‌ در مقام‌ بقاءِ بالله‌، تابع‌ ظروف‌ و اعيان‌ ثابتۀ خود مي‌باشند. بعضي‌ از آنها بسيار نوراني‌ و وسيع‌اند و بعضي‌ ديگر در مراحل‌ و درجات‌ مختلف‌، و بطور كلّي‌ هر يك‌ از آنها داراي‌ نوري‌ مخصوص‌ به‌ خود، و احاطه‌اي‌ مختصّ به‌ خويشتن‌ مي‌باشند؛ و بعضي‌ از آنها نور و سعۀ وجوديشان‌ اندك‌ است‌.

قاضي‌ نور الله‌ در شرح‌ حالات‌ ملاّ عبدالرّزّاق‌ كاشي‌ گويد: صاحب‌ «جامع‌ الاسرار» قَدّس‌ اللهُ سرَّه‌ (سيّد حيدر آملي‌) با آنكه‌ در مواضعي‌ با شيخ‌ محيي‌الدّين‌ مخالف‌ افتاده‌ بعد از استدلال‌ بر اختلاف‌ شيخ‌ عقلاً و نقلاً و كَشفاً ميفرمايد: وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي‌ عِلْمٍ عَلِيمٌ[42]، در بسياري‌ از مواضع‌ شيخ‌ عبدالرّزّاق‌ را ثنا گفته‌ و اعتراف‌ به‌ صحّت‌ كشف‌ او نموده‌ و از خداي‌ تعالي‌ درخواست‌ وصول‌ به‌ مقام‌ او را نموده‌ است‌. [43]

كلام‌ سعدالدّين‌ حَمَويّ دربارۀ محيي‌ الدّين‌ و شهاب‌ الدّين‌ سُهْرَوَرديّ

و نيز قاضي‌ نور الله‌ در شرح‌ حال‌ شيخ‌ شهاب‌الدّين‌ سهروردي‌ گويد: در «رسالۀ إقباليّه‌» از شيخ‌ علٓء الدّولة‌ سمناني‌ منقول‌ است‌ كه‌: از شيخ‌ سَعدالدّين‌ حَمَويّ پرسيدند كه‌: شيخ‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌ را چون‌ دريافتي‌؟!

گفت‌: بَحْرٌ مَوّاجٌ لا نِهايةَ لَهُ. [«دريائي‌ است‌ پرخروش‌ كه‌ پايان‌ ندارد.»]

گفتند كه‌: شيخ‌ شهاب‌الدّين‌ سهروردي‌ را چون‌ يافتي‌؟!

گفت‌: نورُ مُتابَعَةِ النَّبيِّ في‌ جَبينِ السُّهْرَوَرْديِّ شَيْءٌ ءَاخَر. [«نور


صفحه 353

پيروي‌ و متابعت‌ از رسول‌ الله‌ در پيشاني‌ سهروردي‌ چيز دگري‌ است‌.»] [44]

قاضي‌ نور الله‌ نسبت‌ او را به‌ قاسم‌ بن‌ محمّد بن‌ أبي‌بكر ميرساند و ميگويد: اگرچه‌ كنيتش‌ أبوحَفْص‌ و نامش‌ عُمَر است‌ ليكن‌ از اولاد محمّد بن‌ أبي‌بكر است‌. و صورت‌ سلسلۀ نسب‌ او تا محمّد بر اين‌ وجه‌ است‌:

شهاب‌ الدّين‌ أبوحَفْص‌ عُمَر بن‌ محمّد بن‌ السُّهْرَوَرديّ بن‌ النَّضير بن‌ القاسم‌ بن‌ عبدالله‌ بن‌ عبدالرّحمن‌ بن‌ القاسم‌ بن‌ محمّد بن‌ أبي‌بكر.[45]

و نسب‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌ به‌ عَديّ بن‌ حاتم‌ طائي‌ ميرسد كه‌ عديّ در ولايش‌ به‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ داستانها دارد.

مكاشفاتي‌ در «فتوحات‌» وارد است‌ كه‌ با واقع‌ مطابقت‌ ندارد

در اينجا يادآوري‌ چند نكته‌ نيكو است‌:

نكتۀ اوّل‌:

كسي‌ كه‌ بر «فتوحات‌ مكّيّة‌» محيي‌الدّين‌ وارد باشد، در عين‌ آنكه‌ آنرا حاوي‌ نكات‌ دقيق‌ و عميق‌ و أسرار عجيبه‌ و علوم‌ بديعۀ متنوّعه‌ مي‌يابد، مي‌بيند كه‌ حاوي‌ بعضي‌ از مكاشفات‌ او نيز هست‌ كه‌ با متن‌ واقع‌ و معتقَد شيعه‌ تطبيق‌ ندارد. مثل‌ آنكه‌ در اواخر كتاب‌ «وصايا»ي‌ خود كه‌ از كتب‌ زيبا و مفيد آنست‌، و آخرين‌ باب‌ از «فتوحات‌» را تشكيل‌ ميدهد، در دعاي‌ وقت‌ خاتمۀ مجلس‌ ميگويد:

اللَهُمَّ أسْمِعْنا خَيْرًا وَ أطْلِعْنا خيْرًا! وَ رَزَقَنا اللَهُ الْعافيَةَ وَ أدامَها لَنا، وَ جَمَعَ اللَهُ قلوبَنا عَلَي‌ التَّقْوَي‌ وَ وَفَّقَنا لِما يُحِبُّ و يَرْضي‌ ! رَبَّنَا لَاتُؤَاخِذْنَآ إِن‌ نَسِينَآ أَوْ أَخْطَأْنَا رَبَّنَا وَ لَا تَحْمِلْ عَلَيْنَآ إِصْرًا كَمَا حَمَلْتَهُ و عَلَي‌ الَّذِينَ مِن‌ قَبْلِنَا رَبَّنَا وَ لَا تُحَمِّلْنَا مَا لَا طَاقَةَ لَنَا بِهِ وَ اعْفُ عَنَّا وَ اغْفِرْ لَنَا وَ ارْحَمْنَآ أَنتَ مَوْلَیٰنَا فَانصُرْنَا عَلَي‌ الْقَوْمِ الْكَـٰـفِرِينَ. [46]


صفحه 354

سپس‌ ميگويد: من‌ اين‌ دعا را در خواب‌ از رسول‌ الله‌ صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ شنيدم‌، هنگامي‌ كه‌ مردي‌ قاري‌، از قرائت‌ كتاب‌ «صحيح‌ بخاري‌» براي‌ آن‌ حضرت‌ فارغ‌ شد.

و من‌ در آن‌ رويا از حضرت‌ پرسيدم‌ از حكم‌ زن‌ مطلَّقه‌اي‌ كه‌ با صيغۀ واحده‌ او را سه‌ طلاقه‌ كرده‌اند بدينگونه‌ كه‌ شوهرش‌ به‌ وي‌ بگويد: أَنْتِ طَالِقٌ ثَلَاثًا ! (تو سه‌ طلاقه‌ هستي‌!)

رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود: هِيَ ثَلَاثٌ كَمَا قَالَ: لَا تَحِلُّ لَهُ و ] مِن‌ بَعْدُ [ حَتَّي‌' تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ.

م‌ «آن‌ طلاق‌، سه‌ طلاق‌ است‌ همانطور كه‌ خدا ميفرمايد: ديگر بر اين‌ مرد حلال‌ نيست‌ مگر آنكه‌ شوهر ديگري‌ او را به‌ نكاح‌ خويشتن‌ درآورد.»

من‌ به‌ رسول‌ خدا گفتم‌: يَا رَسُولَ اللَهِ ! جماعتي‌ از اهل‌ علم‌ آن‌ طلاق‌ را يك‌ طلاق‌ محسوب‌ مي‌نمايند.

رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود: آن‌ جماعت‌ اينطور حكم‌ كرده‌اند طبق‌ آنچه‌ به‌ ايشان‌ رسيده‌ است‌؛ و درست‌ رفته‌اند.

من‌ از اين‌ كلام‌ رسول‌ خدا فهميدم‌ تقرير و امضاي‌ حكم‌ هر مجتهدي‌ را و اين‌ را كه‌ هر مجتهدي‌ مصيب‌ است‌. در اينحال‌ پرسيدم‌: يا رَسولَ الله‌ ! من‌ در اين‌ مسأله‌ نمي‌خواهم‌ حكمي‌ را مگر آن‌ حكمي‌ كه‌ تو بر آن‌ حكم‌ مي‌كني‌ درصورتيكه‌ از تو استفتاء شود، و اينكه‌ اگر دربارۀ خودت‌ واقع‌ مي‌شد چكارميكردي‌؟!

م‌ رسول‌ خدا فرمود: هِيَ ثَلَاثٌ كَمَا قَالَ: لَا تَحِلُّ لَهُ و ] مِن‌ بَعْدُ [ حَتَّي‌' تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ.[47]


صفحه 355

در اينحال‌ ديدم‌ مردي‌ را كه‌ از آخر جمعيّت‌ برخاست‌ و صدايش‌ را بلند كرد، و با سوءِ ادب‌، رسول‌ الله‌ صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ را مخاطب‌ نموده‌ مي‌گفت‌:

يا هذا ! (بِهَذَا الْلَفظِ) لا نُحَكِّمُكَ بِإمْضآءِ الثَّلاثِ، وَ لا بِتَصْويبِكَ حُكْمَ اُولَٓئِكَ الَّذينَ رَدُّوها إلَي‌ واحِدَةٍ ! «اي‌ مرد ! (به‌ همين‌ لفظ‌!) ما حكم‌ تو را به‌ امضاي‌ سه‌ طلاق‌ و واقع‌ شدن‌ آن‌ زن‌ را سه‌ طلاقه‌ نمي‌پذيريم‌، و درست‌ پنداشتن‌ و تصويبت‌ را دربارۀ حكم‌ آنهائيكه‌ آن‌ طلاق‌ را به‌ يك‌ طلاق‌ ارجاع‌ داده‌اند نيز نمي‌پذيريم‌!»

در اينحال‌ چهرۀ رسول‌ أكرم‌ از شدّت‌ غضبي‌ كه‌ بر آن‌ مرد نموده‌ بود سرخ‌ شد، و صدايش‌ را بلند نمود: هِيَ ثَلَاثٌ كَمَا قَالَ (تَعَالَي‌): لَا تَحِلُّ لَهُو [مِن‌ بَعْدُ] حَتَّي‌' تَنكِحَ زَوْجًا غَيْرَهُ !

تَسْتَحِلُّونَ الْفُرُوجَ؟! «آيا شما نكاح‌ زنان‌ مُحَرَّمه‌ را حلال‌ مي‌شماريد؟!»

و رسول‌ خدا به‌ قدري‌ اين‌ عبارات‌ را تكرار مي‌نمود تا آنكه‌ آنها را به‌ كساني‌ كه‌ در دور بيت‌ الله‌ به‌ طواف‌ مشغول‌ بودند شنوانيد. و آن‌ مرد متكلّم‌ بي‌ادب‌، ذوب‌ شد و مضمحلّ شد بطوريكه‌ در روي‌ زمين‌ اثري‌ از وي‌ باقي‌ نماند.

من‌ مي‌پرسيدم‌: اين‌ مردي‌ كه‌ رسول‌ خدا را به‌ غضب‌ درآورد چه‌ كسي‌ بود؟ به‌ من‌ گفته‌ شد: إبليس‌ لَعَنهُ اللهُ بود. و من‌ از خواب‌ بيدار شدم‌. [48]


صفحه 356

و با وجود اين‌ نحوه‌ از كشفيّات‌ و مطالبي‌ كه‌ در «فتوحات‌» است‌ اگر كسي‌ بگويد: پس‌ چگونه‌ كلام‌ مرحوم‌ قاضي‌ صحيح‌ است‌ كه‌: محيي‌الدّين‌ چون‌ از تصنيف‌ «فتوحات‌ مكّيّه‌» كه‌ آنرا بدون‌ مراجعه‌ به‌ كتابي‌ از حفظ‌ نوشته‌ بود فارغ‌ شد، آنرا بر بالاي‌ بام‌ كعبه‌ قرار داد تا يك‌ سال‌ در آنجا بماند، و پس‌ از آن‌، آن‌ را پائين‌ آورد ديد كه‌ همانطور كه‌ نوشته‌ است‌ باقي‌مانده‌ و يك‌ ورقه‌ از آن‌‌تر نشده‌ است‌ و بادها آنرا متفرّق‌ نكرده‌اند، با وجود كثرت‌ باد و باران‌ مكّه‌؛ و به‌ مردم‌ اذن‌ استنساخ‌ آنرا نداد مگر بعد از اين‌ عمل‌؟!

‎ وَ لَمّا فَرَغَ مِنْها وَضَعَها في‌ سَطْحِ الْكَعْبَةِ المُعَظَّمَةِ فَأقامَتْ فيهِ سَنَةً، ثُمَّ أنزَلَها فَوَجَدَها كَما وَضَعَها لَمْ يَبْتَلَّ مِنها وَرَقَةٌ وَ لا لَعِبَتْ بِها الرّياحُ، مَعَ كَثْرَةِ أمْطارِ مَكَّةَ وَ رياحِها. وَ ما أذِنَ لِلنّاسِ في‌ كِتابَتِها وَ قِرآءَتِها إلاّ بَعْدَ ذلِكَ. [49]

جواب‌ از دو نظر است‌: اوّل‌ آنكه‌ محيي‌الدّين‌ به‌ خطّ خود، دو نسخه‌ از «فتوحات‌» را نوشته‌ است‌ و هر كدام‌ را براي‌ يك‌ پسرش‌ گذارده‌ است‌؛ و اين‌ نسخۀ «فتوحات‌» فعلي‌ كه‌ در دست‌ است‌ نسخۀ دوّم‌ است‌ كه‌ در دمشق‌ نوشته‌ است‌، و آن‌ شامل‌ مطالب‌ نسخۀ مكتوبۀ در مكّه‌ هست‌ به‌ اضافۀ زيادتيهائي‌ كه‌ خود در آن‌ بعمل‌ آورده‌ است‌. و تاريخ‌ ختم‌ كتاب‌ از اين‌ نسخه‌ دو سال‌ مانده‌ به‌ آخر عمر اوست‌.

خودش‌ در پايان‌ كتاب‌ كه‌ دنبال‌ كتاب‌ «وصايا»ي‌ اوست‌ ميگويد: كتابت‌ اين‌ كتاب‌ بحمدالله‌ بر مختصرترين‌ و موجزترين‌ عبارات‌ و مطالب‌ ممكنه‌ بر دست‌ مولّفش‌ پايان‌ يافت‌؛ و اين‌ نسخۀ دوّم‌ است‌ كه‌ من‌ به‌ خطّ خودم‌ نوشته‌ام‌، و فراغ‌ از كتابت‌ آن‌ در صبح‌ روز چهارشنبه‌ بيست‌ و چهارم‌ از شهر ربيع‌الاوّل‌ سنۀ


صفحه 357

ششصد و سي‌ و شش‌ ميباشد، و به‌ خطّ مولّف‌ آن‌: محمّد بن‌ عليّ بن‌ محمّد بن‌ عَرَبيّ طآئيّ حاتِميّ وَفَّقه‌ اللهُ است‌. و اين‌ نسخه‌ سي‌ و هفت‌ جلد است‌؛ و در اين‌، زيادتيهائي‌ است‌ نسبت‌ به‌ نسخۀ اوّل‌ كه‌ من‌ آنرا وقف‌ كردم‌ براي‌ پسر بزرگم‌: محمّد كه‌ مادرش‌ فاطمه‌ بنت‌ يونس‌ بن‌ يوسف‌ أميرالحرمين‌ وَفَّقه‌ اللهُ مي‌باشد. من‌ وقف‌ كردم‌ آنرا براي‌ او و براي‌ اولادش‌ و پس‌ از اولادش‌ براي‌ مسلمين‌ عالم‌ شرقًا و غربًا بَرًّا و بَحرًا، وَ صَلَّي‌ اللهُ عَلَي‌ سَيِّدِنا مُحَمّدٍ خاتَمِ النَّبيّينَ وَ عَلَي‌ ءَالِهِ وَ صَحْبِهِ أجْمَعينَ.[50]

دوّم‌ آنكه‌: در اين‌ نسخه‌هاي‌ مطبوعه‌ از «فتوحات‌» دستكاري‌ زياد شده‌ است‌. اضافاتي‌ و نقيصه‌هائي‌ به‌ عمل‌ آمده‌ است‌.

عبدالوهّاب‌ شعراني‌ كه‌ مطّلع‌ترين‌ علماء بر كتب‌ محيي‌الدّين‌ است‌، شرحي‌ مفصّل‌ در تحريفات‌ واردۀ در كتب‌ محيي‌الدّين‌ ذكر نموده‌ است‌.[51]

محمّد قَطَّه‌ عَدَويّ ابن‌ شيخ‌ عبدالرّحمن‌، مصحّح‌ دار الطّباعة‌ المصريّة‌ در خاتمۀ «فتوحات‌» صورت‌ شرح‌ حال‌ محيي‌الدّين‌ و فتوحاتش‌ را كه‌ در طبع‌ اوّل‌ آمده‌ است‌ ذكر نموده‌ است‌؛ و در آن‌ صورت‌ چنين‌ وارد است‌:

و كتب‌ متعدّد ديگري‌ نوشته‌ است‌، مانند «فُصوص‌ الحِكَم‌» و «فتوحات‌ مدنيّه‌» و آن‌ كتاب‌ مختصري‌ است‌ به‌ اندازۀ ده‌ ورق‌، و مانند اين‌ كتاب‌ «فتوحات‌ مكّيّه‌» كه‌ آنرا عبدالوهّاب‌ بن‌ احمد شعراني‌ متوفّي‌ در سنۀ 973 مختصر نموده‌ است‌ و نامش‌ را «لَواقِحُ الانوارِ القُدسيَّةِ المُنْتَقاةُ مِنَ الفُتوحاتِ المكّيَّة‌» گذارده‌ است‌، سپس‌ اين‌ مختصر را نيز مختصر كرده‌ است‌ و نامش‌ را «الكِبْريتُ الاحْمَرُ مِن‌ عُلومِ الشَّيخِ الاكبَر» گذارده‌ است‌.

تحريفات‌ بسياري‌ در «فتوحات‌ مكّيّه‌» بعمل‌ آمده‌ است‌

شعراني‌ در «مختصر فتوحات‌» با عين‌ اين‌ عبارت‌ مطلبش‌ را بيان‌ ميكند:


صفحه 358

من‌ در هنگام‌ مختصر كردن‌ «فتوحات‌» در مواضع‌ كثيره‌اي‌ از آن‌، يافتم‌ مطالبي‌ را كه‌ طبق‌ آراء اهل‌ سنّت‌ و جماعت‌ نبود؛ فلهذا آنها را از اين‌ مختصر حذف‌ كردم‌، و چه‌ بسا اشتباه‌ كردم‌، و در اشتباه‌ پيروي‌ از خود كتاب‌ اصل‌ نمودم‌، همانطور كه‌ براي‌ بيضاوي‌ با زمخشري‌ اتّفاق‌ افتاده‌ است‌.[52]

و سپس‌ من‌ پيوسته‌ بر همين‌ حال‌ بودم‌ كه‌ مطالب‌ محذوفه‌ را از شيخ‌ محيي‌ الدّين‌ ميدانستم‌، و بواسطۀ عدم‌ موافقتشان‌ با عامّه‌ حذف‌ كرده‌ام‌، تا اينكه‌ برادر ما عالم‌ شريف‌ شمس‌ الدّين‌ سيّد محمّد بن‌ سيّد أبي‌ الطَّيّب‌ مدنيّ متوفّي‌ در سنۀ 955 بر ما وارد شد و من‌ با او اين‌ مطلب‌ را در ميان‌ نهادم‌. او براي‌ من‌ بيرون‌ آورد نسخه‌اي‌ را كه‌ مقابله‌ نموده‌ بود با نسخه‌اي‌ كه‌ بر صحّت‌ و امضاي‌ آن‌، خطّ شيخ‌ محيي‌الدّين‌ در قونيه‌ مشاهده‌ مي‌شد. من‌ در اين‌ نسخه‌ آن‌ چيزهائي‌ را كه‌ در آن‌ توقّف‌ داشتم‌ و حذف‌ كرده‌ بودم‌ نيافتم‌.

لهذا دانستم‌: اين‌ نسخه‌هائي‌ كه‌ اينك‌ از «فتوحات‌» در مصر است‌، از


صفحه 359

روي‌ نسخه‌هائي‌ نوشته‌ شده‌ است‌ كه‌ بر شيخ‌ محيي‌الدّين‌ دسّ و تحريف‌ كرده‌اند، و مطالبي‌ را كه‌ مخالف‌ عقائد اهل‌ سنّت‌ و جماعت‌ است‌ وارد ساخته‌اند؛ مثل‌ كتاب‌ «فصوص‌ الحكم‌» و غيره‌.[53]

شاهد بر اين‌ كلام‌ آنكه‌: در همين‌ طبع‌ از «فتوحات‌» امام‌ زمان‌ را از پسران‌ حسن‌ بن‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ ذكر كرده‌ است‌؛ و همچنين‌ مطلبي‌ را كه‌ محقّق‌ فيض‌ در كلمات‌ مكنونه‌اش‌ دربارۀ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ از «فتوحات‌» نقل‌ نموده‌ است‌ كه‌: إنَّهُ ذَكَرَ نَبيَّنا صَلَّي‌ اللهُ عَلَيهِ و ءَالِهِ، وَ أنَّهُ أوّلُ ظاهِرٍ في‌ الْوُجودِ؛ قالَ: وَ أقْرَبُ النّاسِ إلَيهِ عَليُّ بْنُ أبي‌طالِبٍ، إمامُ الْعالَمِ وَ سِرُّ الانْبيآءِ أجْمَعينَ[54] در اين‌ نسخۀ از «فتوحات‌» نيست‌.

كلام‌ شعراني‌ در تحريفاتي‌ كه‌ در «فتوحات‌» بعمل‌ آمده‌ است‌

امّا شعرانيّ در «يَواقيت‌» آنرا بدين‌ عبارت‌ ذكر نموده‌ است‌ كه‌:

‎ وَ إيضاحُ ذلِكَ أنَّ اللَهَ تَبارَكَ وَ تَعالَي‌ لَمّا أرادَ بَدْءَ ظُهورِ الْعالَمِ عَلَي‌ حَدِّ ما سَبَقَ في‌ عِلْمِهِ، انْفَعَلَ الْعالَمُ عَن‌ تِلْكَ الإرادَةِ الْمُقَدَّسَةِ بِضَرْبٍ مِن‌ تَجَلّياتِ التَّنْزيهِ إلَي‌ الْحَقيقَةِ الكُلّيَّةِ.

فَحَدَثَ الْهَبآءُ وَ هُوَ بِمَنْزِلَةِ طَرْحِ الْبَنّآءِ الْجَِصَّ لِيَفْتَتِحِ فيهِ مِنَالاشْكالِ وَ الصُّوَرِ ما شآءَ. وَ هذا أوَّلُ مَوجودٍ في‌ الْعالَم‌.

ثُمَّ إنَّهُ تَعالَي‌ تَجَلَّي‌ بِنورِهِ إلَي‌ ذلِكَ الْهَبآءِ وَ الْعالَمُ كُلُّهُ فيهِ بِالْقُوَّةِ، فَقَبِلَ مِنهُ كُلُّ شَيْءٍ في‌ ذلِكَ الْهَبآءِ عَلَي‌ حَسَبِ قُرْبِهِ مِنَ النّورِ كَقَبولِ زَوايا الْبَيْتِ نورَ السِّراجِ: فَعَلَي‌ حَسَبِ قُرْبِهِ مِن‌ ذلِكَ النّورِ يَشْتَدُّ ضَوْءُهُ وَ قَبولُهُ. وَ لَمْ يَكُنْ أحَدٌ أقْرَبَ إلَيْهِ مِن‌ حَقيقَةِ مُحَمّدٍ صَلَّي‌ اللهُ عَلَيهِ (و ءَالِهِ) و سَلَّمَ؛ فَكانَ أقْرَبَ قَبولاً مِن‌ جَميعِ ما في‌ ذلِكَ الْهَبآءِ. فَكانَ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ (وءَالِهِ) و سَلَّمَ مَبْدَأَ ظُهورِ الْعالَمِ وَ أوَّلَ مَوجودٍ.


صفحه 360

قالَ الشّيْخُ مُحْيي‌ الدّينِ: وَ كانَ أقْرَبَ النّاسِ إلَيهِ في‌ ذلِكَ الْهَبآءِ عَليُّ ابْنُ أبي‌ طالِبٍ رَضيَ اللَهُ تَعالَي‌ عَنهُ، الْجامِعُ لاِسْرارِ الانْبيآءِ أجْمَعين‌ ـ انتهي‌.[55]

نكتۀ دوّم‌:

حاج‌ ميرزا أبوالفضل‌ طهراني‌ در كتاب‌ «شِفآءُ الصُّدور في‌ شرح‌ زيارَة‌ العاشور» گويد: هيچيك‌ از علماي‌ اسلام‌ جز عبدالمُغيث‌ بغدادي‌ كه‌ رساله‌ در منع‌ لعن‌ يزيد نوشته‌، و محيي‌الدّين‌ عربي‌، و عبدالقادر جيلاني‌، و عامّۀ نواصب‌ كه‌ هيچيك‌ از اينها مسلمان‌ نيستند، نبايد ملتزم‌ به‌ اين‌ امر شوند.[56]

نسبت كلام‌ «لَمْ يَقْتُلْ يَزيدُ الْحُسَيْنَ إلاّبِسَيْفِ جَدِّهِ» ‌ به‌ محيي‌ الدّين‌ تهمت‌ است‌

و ايضاً گويد: و از محيي‌الدّين‌ عربي‌ كلامي‌ در «صواعق‌» نقل‌ شده‌ كه‌ تصريح‌ به‌ جميع‌ آنچه‌ گفته‌ايم‌ بر سبيل‌ اجمال‌ كرده‌، وَ عِبارَتُهُ هكَذا: لَمْ يَقْتُلْ يَزيدُ الْحُسَيْنَ إلاّ بِسَيْفِ جَدِّهِ؛ أيْ بِحَسَبِ اعْتِقادِهِ الْباطِلِ أنَّهُ الْخَليفَةُ، وَالْحُسَيْنَ باغٍ عَلَيهِ. وَ الْبَيْعَةُ سَبَقَتْ لِيَزيدَ وَ يَكْفي‌ فيها بَعْضُ أهلِ الْحَلِّ وَالعَقْدِ. وَ بَيْعَتُهُ كَذلِكَ، لاِنَّ كَثيرينَ أقْدَموا عَلَيْها مُختارينَ لَها. هذا مَعَ عَدَمِ النَّظَرِ إلَي‌ اسْتِخْلافِ أبيهِ لَهُ، أمّا مَعَ النَّظَرِ لِذَلِكَ فَلا تُشْتَرَطُ مُوافَقَةُ أحَدٍ مِن‌ أهلِ الْحَلِّ وَ العَقْدِ عَلَي‌ ذلِك‌. [57]

«يزيد حسين‌ را نكشت‌ مگر با شمشيري‌ كه‌ جدّ حسين‌ در كف‌ يزيد نهاده‌ بود. يعني‌ موجب‌ قتل‌ حسين‌ اعتقاد باطل‌ يزيد بود كه‌ خود را خليفه‌ و حسين‌ را طغيان‌ كنندۀ بر خود مي‌پنداشت‌. چرا كه‌ مردم‌ قبلاً با يزيد بيعت‌ نموده‌ بودند؛ و در تحقّق‌ بيعت‌، بيعت‌ بعضي‌ از اهل‌ حلّ و عقد كفايت‌ ميكند. و بيعت‌ با يزيد اينچنين‌ بود، به‌ علّت‌ آنكه‌ بسياري‌ از مردم‌ از روي‌ اختيار اقدام‌ بر بيعت‌ با يزيد كردند. اين‌ در صورتي‌ است‌ كه‌ از جانشين‌ قرار دادن‌ معاويه‌ وي‌


صفحه 361

را در جاي‌ خود صرف‌ نظر نمائيم‌؛ و امّا با در نظر گرفتن‌ استخلاف‌ معاويه‌، ديگر موافقت‌ أحدي‌ از اهل‌ حلّ و عقد، شرط‌ نيست‌.»

حقير يك‌ بار با دقّت‌ كامل‌ كتاب‌ «الصّواعق‌ المُحرِقة‌» را در ابواب‌ مناسبِ اين‌ مطلب‌ فحص‌ كردم‌، و چنين‌ عبارتي‌ را از محيي‌الدّين‌ نيافتم‌. آنگاه‌ دو نفر از بنده‌زادگان‌: آقاي‌ حاج‌ سيّد محمّد محسن‌ و آقاي‌ حاج‌ سيّد علي‌، تمام‌ كتاب‌ «الصّواعق‌» را از اوّل‌ تا به‌ آخر، آن‌ هم‌ از دو طبع‌ تفحّص‌ كردند و نيافتند؛ و حتّي‌ در كتاب‌ «تطهير الجنان‌» كه‌ در هامش‌ «صواعق‌» طبع‌ شده‌ است‌ فحص‌ به‌ عمل‌ آمد، آنجا هم‌ نبود. وَ هذا أمْرٌ عَجيبٌ مِنَ الْمُؤَلِّفِ أعْني‌ مُؤَلِّفَ «شِفآءِ الصُّدور»، لاِنّهُ مَعَ دِقّتِهِ و ضَبْطِهِ و حُسنِ كَمالِهِ كَيفَ أسْنَدَ هذا الكَلامَ إلَي‌ مُحْيي‌ الدّينِ عَن‌ طَريقِ الصَّواعِق‌؟!

اين‌ گذشت‌ تا پس‌ از دو سال‌ از مطالعۀ «شفآء الصّدور» به‌ حلّ اين‌ مشكل‌، توفيق‌ رفيق‌ شد و آن‌ اين‌ بود كه‌: عبارت‌ أبداً از محيي‌الدّين‌ نيست‌ بلكه‌ از قاضي‌ أبوبكر بن‌ عربي‌ مالكي‌ است‌، و صاحب‌ «شفآء الصّدور» آنرا از روي‌ اشتباه‌ و غلط‌ به‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌ نسبت‌ داده‌ است‌. و گويا در جائي‌ ديده‌ است‌ كه‌ آنرا از ابن‌ عربي‌ نقل‌ كرده‌اند، و بدون‌ فحص‌ از مصدر، پنداشته‌ است‌ از محيي‌الدّين‌ است‌. و ثانياً عبارت‌ قاضي‌ أبوبكر بن‌ عربي‌ نيز در «صواعق‌» نيست‌. فهذا غلطٌ في‌ غلطٍ.

آية‌ الله‌ سيّد شرف‌ الدّين‌ عامليّ در كتاب‌ «الفصول‌ المهمّة‌» طبع‌ دوّم‌، ص‌ 119 در تعليقه‌ آورده‌ است‌: وَ نَقَلَ ابْنُ خَلْدونٍ في‌ صَفحةِ 241 أثْنآءَ الْفَصْلِ الَّذي‌ عَقَدَهُ في‌ مُقَدِّمَتِهِ لِوِلايَةِ الْعَهْدِ عَنِ الْقاضي‌ أبي‌بكرِ بنِ العَرَبيِّ المالِكيِّ أنّه‌ قالَ في‌ كِتابِهِ الّذي‌ سَمّاهُ بِالْعَواصِمِ وَ الْقَواصِمِ ما مَعْناهُ: أنَّ الحُسَينَ قُتِلَ بِشَرْعِ جَدِّهِ صَلَّي‌ اللهُ عَلَيهِ و ءَالِهِ و سَلَّم‌.

و صاحب‌ «روضات‌» در شرح‌ حال‌ محيي‌الدّين‌ از محدّث‌ نيشابوري‌ في‌


صفحه 362

رجاله‌ الكبير حكايت‌ ميكند كه‌: ‎ وَ مَا نَسَبَ إلَيهِ بَعْضُ الْغاغَةِ أنّهُ قالَ: لَمْ يَقْتُلْ يَزيدُ الْحُسَيْنَ إلاّ بِسَيْفِ جَدِّهِ، فَذَلِكَ قَولُ الْقاضي‌ أبي‌بَكْرٍ مُحَمّدِ بْنِ عَبدِاللَهِ بْنِ العَرَبيِّ المَعافِريِّ تِلْميذِ الغَزاليِّ في‌ شَرحِ قَصيدَتِهِ الهَمزيَّةِ. وَ فَسَّرَهُ ابنُ حَجَرٍ وَ قالَ: أيْ لاِنَّهُ الْخَليفَةُ وَ الْحُسَيْنَ عَلَيهِ السّلامُ باغٍ عَلَيه‌.[58]

«و آنچه‌ را كه‌ بعضي‌ از مردم‌ عامّي‌ به‌ محيي‌الدّين‌ نسبت‌ داده‌اند كه‌: يزيد حسين‌ را نكشت‌ مگر با شمشير جدّش‌، پس‌ بدانكه‌ اين‌ كلام‌، گفتار قاضي‌ أبوبكر محمّد بن‌ عبدالله‌ بن‌ عربي‌ معافري‌ شاگرد غزاليّ است‌ در شرح‌ قصيدۀ همزيّة‌ خود؛ و ابن‌ حجر آنرا تفسير كرده‌ و گفته‌ است‌: بجهت‌ آنكه‌ يزيد خليفه‌ بود، و حسين‌ عليه‌السّلام‌ بر وي‌ به‌ عنوان‌ بغي‌ خروج‌ نموده‌ بود.» [59]


صفحه 363

در اينجا بايد دانست‌ كه‌: چقدر محيي‌الدّين‌ عربي‌ با اين‌ اتّهامات‌ ناروا مظلوم‌ واقع‌ شده‌ است‌ ! اوّلاً او را از منع‌ كنندگان‌ لعن‌ بر يزيد به‌ شمار آورده‌اند، ثانياً او را جزو عامّۀ نواصب‌ شمرده‌اند، و ثالثاً بدين‌ كلام‌ قبيح‌ متّهم‌ ساخته‌اند، و رابعاً او را مسلمان‌ ندانسته‌اند.

 

پاورقي


[37] «مجالسُ المؤمنين‌» ترجمۀ حال‌ محيي‌ الدّين‌ محمّد بن‌ عليٍّ العربيّ الطّآئيّ الحاتِميّ الاندلسيّ، مجلس‌ ششم‌، ص‌ 281 تا ص‌ 283

[38] «ديوان‌ حافظ‌» با تصحيح‌ دكتر رشيد عيوضي‌ و دكتر اكبر بهروز، ص‌ 235

[39] «ديوان‌ ابن‌ فارض‌» طبع‌ دار صادر ـ دار بيروت‌ (سنۀ 1382) ميميّه‌، ص‌ 143، سطر 35

[40] «ديوان‌ ابن‌ فارض‌» يائيّۀ آن‌ كه‌ اوّلش‌ اينست‌: سآئِقَ الاظعانِ يَطْوي‌ البيدَ طَيّ، ص‌25؛ و دانشمند گرامي‌ و محقّق‌ عاليقدر و صديق‌ ديرين‌ ما حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد جلال‌ الدّين‌ آشتياني‌ دامت‌ بركاته‌ در پيشگفتار كتاب‌ «مَشارقُ الدَّراريّ» سعيد فَرَغاني‌ در ص‌ يازده‌ مرقوم‌ داشته‌اند كه‌:

ابن‌ فارض‌ در اين‌ اثر بنا به‌ مشرب‌ تحقيق‌ و مختار، معتقد است‌ كه‌: جهت‌ ولايت‌ حضرت‌ ختمي‌ نبوّت‌ قطع‌ نمي‌شود، و وليّ كامل‌ در هر عصر، قائم‌ مقام‌ نبوّت‌ است‌ و وارث‌ اين‌ مقام‌، عترت‌ و اهل‌ بيت‌ نبوّت‌ ميباشد، لذا گويد:

بِعترتِهِ اسْتَغْنَتْ عَنِ الرّسُلِ الوَرَي‌             و أولادِه‌ الطّاهرينَ الائمّةِ

در بعضي‌ از نسخ‌ چاپي‌ و خطّي‌ تائيّه‌ عبارت‌ «و أصْحابِهِ و الطّاهرينَ...» آمده‌ است‌؛ و چون‌ بعضي‌ از نسخه‌نويسان‌ سنّي‌ مشرب‌ بوده‌اند، أولادِهِ را به‌ أصحابِهِ تبديل‌ كرده‌اند.

[41] «كلمات‌ مكنونه‌» طبع‌ سنگي‌، ص‌ 181؛ و «اليواقيت‌ و الجواهر» شعراني‌، ج‌ 2، مبحث‌ 32، ص‌ 20 با مختصر تغييري‌ در لفظ‌

[42] ذيل‌ آيۀ 76، از سورۀ 12: يوسف‌

[43] «مجالس‌ المؤمنين‌» مجلس‌ 6، ص‌ 284

[44] «مجالس‌ المؤمنين‌» مجلس‌ 6، ص‌ 285

[45] «مجالس‌ المؤمنين‌» مجلس‌ 6، ص‌ 285

[46] قسمتي‌ از آيۀ 286، از سورۀ 2: البقرة‌

[47] قسمتي‌ از آيۀ 230، از سورۀ 2: البقرة‌

[48] «فتوحات‌ مكّيّه‌» طبع‌ دار الكتب‌ العربيّة‌، ج‌ 4، ص‌ 552. محيي‌الدّين‌ در اينجا ميگويد: اين‌ قضيّه‌ براي‌ من‌ در سنۀ 599 در مكّه‌ ميان‌ باب‌ حَزْوَرَة‌ و باب‌ أجياد واقع‌ شد، و آن‌ مردي‌ كه‌ براي‌ رسول‌ خدا «صحيح‌ بخاري‌» را قرائت‌ ميكرد، مرد صالح‌: محمّد بن‌ خالد صدفي‌ تِلِمْساني‌ بود، و او همان‌ كسي‌ است‌ كه‌ براي‌ ما كتاب‌ «إحيآء العلوم‌» غزّالي‌ را قرائت‌ مي‌نمود. و ايضاً در ص‌ 274 و 275 از كتاب‌ «وصايا»ي‌ محيي‌الدّين‌ كه‌ مكتبۀ قصيباتي‌ آنرا مجدّداً طبع‌ نموده‌ است‌، موجود است‌.

[49] «اليَواقيت‌ و الجواهر» عبدالوهّاب‌ شعراني‌، ج‌ 1، ص‌ 10در ضمن‌ الفصل‌ الاوّل‌

[50] «فتوحات‌» ج‌ 4، ص‌ 553 و 554

[51] «اليواقيت‌ و الجواهر» ج‌ 1، ص‌ 7 تا ص‌ 13

[52] شعراني‌ در مقدّمۀ «اليَواقيت‌» ص‌ 3 ميگويد: پس‌ از آنچه‌ گفته‌ شد، بدان‌ اي‌ برادرم‌ كه‌: من‌ به‌ قدري‌ از كتب‌ اهل‌ مكاشفه‌ مطالعه‌ نموده‌ام‌ كه‌ به‌ شمارش‌ درنيايد؛ و در ميان‌ آنها از عبارات‌ شيخ‌ كامل‌ محقّق‌ و مربّي‌ عارفين‌ شيخ‌ محيي‌الدّين‌ بن‌ عربي‌ رحِمهُ اللهُ واسع‌تر و گسترده‌تر نيافتم‌، و لهذا اين‌ كتاب‌ خود را (اليواقيت‌ و الجواهر) بر اساس‌ گفتار وي‌ از «فتوحات‌» و غيره‌ مشيّد ساخته‌ام‌. امّا معذلك‌ در «فتوحات‌» مطالبي‌ را يافته‌ام‌ كه‌ آنها را نفهميده‌ام‌؛ آنها را هم‌ در اينجا ذكر نموده‌ام‌ تا علماي‌ اسلام‌ بنگرند و حقّ را أخذ كنند و اگر باطلي‌ را يافتند إبطال‌ نمايند. بنابراين‌ اي‌ برادرم‌ گمان‌ مبر كه‌ اين‌ مطالبي‌ را كه‌ من‌ در اينجا آورده‌ام‌ مطالبي‌ است‌ كه‌ بدانها اعتقاد دارم‌ و آنها را پسنديده‌ام‌، بطوريكه‌ مردم‌ متهوّر و بي‌باك‌ در آبروي‌ مردم‌ بدين‌ جمله‌ لب‌ بگشايند كه‌: اگر او مطالبش‌ را نمي‌پسنديد و معتقد به‌ صحّت‌ آنها نمي‌بود در كتابش‌ ذكر نمي‌كرد. نه‌؛ اينچنين‌ نيست‌. معاذَ الله‌ كه‌ من‌ در گفتارم‌ راهي‌ را كه‌ با جمهور متكلّمين‌ مخالفت‌ داشته‌ باشد بپيمايم‌ و معتقد شوم‌ كلام‌ بعضي‌ از اهل‌ كشف‌ غيرمعصوم‌ را كه‌ مخالف‌ آراءِ آنان‌ باشد؛ چون‌ در حديث‌ وارد است‌ كه‌: يَدُ اللَهِ مَعَ الْجَماعَة‌. و لهذا من‌ غالباً پس‌ از بيان‌ اهل‌ كشف‌ ميگويم‌: «انتهي‌» تا سخنان‌ ايشان‌ مشخّص‌ باشد و با عقيده‌ و بيان‌ من‌ ممزوج‌ نگردد.

[53] «فتوحات‌» ج‌ 4، ص‌ 555

[54] «روح‌ مجرّد» ص‌ 348 از «كلمات‌ مكنونة‌» فيض‌، طبع‌ سنگي‌، ص‌ 181

[55] «اليواقيت‌ و الجواهر» ج‌ 2، ص‌ 20، مبحث‌ 32

[56] «شِفآء الصّدور» طبع‌ سنگي‌، ص‌ 302و ص‌ 310 و 311

[57] «شِفآء الصّدور» طبع‌ سنگي‌، ص‌ 302و ص‌ 310 و 311

[58] «روضات‌» طبع‌ سنگي‌، ج‌ 4، ص‌ 195

[59] در كتاب‌ «ذخآئر الاعلاق‌ في‌ شرح‌ ترجمان‌ الاشواق‌» كه‌ متن‌ و شرح‌ آن‌ هر دو از محيي‌الدّين‌ بن‌ عربي‌ مي‌باشد، محقّق‌ و معلّق‌ آن‌: محمّد عبدالرّحمن‌ كردي‌ كه‌ مدرّس‌ لغت‌ عرب‌ در دانشگاه‌ الازهر است‌، در صفحۀ ط‌ از مقدّمۀ خود گويد:

نسب‌ او أبوبكر محيي‌ الدّين‌ محمّد بن‌ عليّ بن‌ محمّد بن‌ أحمد بن‌ عبدالله‌ حاتميّ طائيّ است‌ كه‌ در بلاد أندلس‌ به‌ او ابن‌ العربيّ گويند با الف‌ و لام‌؛ امّا در مشرق‌ زمين‌ به‌ او ابن‌ عربيّ گويند بدون‌ الف‌ و لام‌، براي‌ آنكه‌ ميان‌ او و ميان‌ قاضي‌ أبوبكر بن‌ العربيّ المعافِريّ فرق‌ داده‌ شود. وي‌ قاضي‌ القضاة‌ إشْبيليه‌ بوده‌ است‌ كه‌ به‌ شرق‌ كوچ‌ كرد و در سنۀ پانصد و چهل‌ و سه‌ (543) بمرد.

بايد دانست‌ كه‌: او شاگرد غزالي‌ بوده‌ است‌ و زمانش‌ قريب‌ يك‌ قرن‌ مقدّم‌ بر محيي‌الدّين‌ بوده‌ است‌. تولّد محيي‌ الدّين‌ در سنۀ پانصد و شصت‌ (560) هجريّه‌ و مرگش‌ در سنۀ ششصد و سي‌ و هشت‌ (638) بوده‌ است‌. بنابراين‌، مدّت‌ نود و پنج‌ (95) سال‌، قريب‌ يك‌ قرن‌، محيي‌الدّين‌ پس‌ از قاضي‌ معافري‌ بوده‌ است‌. محيي‌الدّين‌ علاوه‌ بر شهرت‌ به‌ ابن‌ عربي‌، به‌ حاتمي‌ طائي‌ عَدَوي‌ نيز مشهور است‌؛ به‌ حاتمي‌ بجهت‌ آنكه‌ از اولاد حاتم‌ است‌، و به‌ طائي‌ بجهت‌ آنكه‌ حاتم‌ از قبيلۀ طيّ بوده‌ است‌، و به‌ عدوي‌ بجهت‌ آنكه‌ از اولاد عَديّ ابن‌ حاتم‌ است‌. و جلالت‌ و عظمت‌ مقام‌ عَديّ بن‌ حاتم‌ و اخلاص‌ و ولايتش‌ به‌ ساحت‌ مقدّس‌ أميرالمومنين‌ عليه‌ السّلام‌ و تشيّع‌ او امري‌ است‌ كه‌ جاي‌ ترديد نيست‌؛ صحف‌ و تواريخ‌ و سيَر از اين‌ معاني‌ مشحون‌ و زينت‌بخش‌ دفاتر روزگار است‌. و خود همين‌ انتساب‌ وي‌ به‌ عَديّ و جوهره‌ و نوادۀ وجودي‌ او بودن‌ نيز موجب‌ فَناء و اندكاك‌ او در ولاءِ اهل‌ بيت‌ مي‌باشد.

      
  
فهرست
  مدخل‌
  ديباچه‌
  مقدمه
  ذكر و ياد حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد در كلمات‌ علاّمه‌ آية‌ الله‌ طباطبائي‌ و آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ
  الحدّادُ و ما أدْراكَ ما الحدّادُ ؟!
  عدم‌ قدرت‌ مصنّف‌ بر شرح‌ احوال‌ و بيان‌ مدارج‌ و معارج‌ حدّاد
  سبب‌ تأليف‌ كتاب‌
  بخش نخستين: مقدّمۀ تشرّف‌ و توفيق‌ به‌ محضر و ملازمت‌ حضرت‌ حدّاد
  مقدّمۀ تشرّف‌ به‌ محضر حضرت‌ حدّاد
  دو سفر پيادۀ حقير به‌ كربلا در معيّت‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ قوچاني‌
  زيارت‌ پياده‌ به‌ كربلا در نيمۀ شعبان‌ 1376 هجريّۀ قمريّه‌
  سبب‌ شهرت‌ حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ به‌ «حدّاد».
  آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ به‌ نجف‌ برگشتند و حقير خدمت‌ حدّاد رسيدم‌
  اوّلين‌ بار تشرّف‌ مصنّف‌ به‌ محضر حضرت‌ حدّاد
  خواندن‌ حضرت‌ حدّاد داستان‌ روستائي‌ و گاو را از «مثنوي‌» در اوّلين‌ ملاقات‌
  نماز ظهر روز نيمۀ شعبان‌ در منزل‌ حدّاد ، و به‌ امامت‌ ايشان‌
  تشرّف‌ به‌ كربلاي‌ معلّي‌ براي‌ ماه‌ مبارك‌ رمضان‌
  بيتوتۀ ماه‌ رمضان‌ در خدمت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ در دكّۀ مسجد
  شرحي‌ از عشق‌ و اشتياق‌ مرحوم‌ حدّاد
  كيفيّت‌ خواب‌ و خوراك‌ مرحوم‌ حدّاد در طول‌ مدّت‌ ماه‌ رمضان‌
  تحقيقي‌ دربارۀ حضرت‌ حمزه‌ و جاسم‌ (ت‌)
  امر حضرت‌ آقا به‌ ملازمت‌ و استفاده‌ از محضر حضرت‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ محمّد جواد انصاري‌ (قدّه‌)
  اوّلين‌ تشرّف‌ حقير در نجف‌ اشرف‌ به‌ محضر آية‌ الله‌ انصاري‌ همداني‌ (قدّه‌)
  تشرّف‌ به‌ همدان‌ و ادراك‌ حضور و ملازمت‌ آية‌ الله‌ انصاري‌ (قدّه‌)
  بناي‌ توقّف‌ حقير در طهران‌ و ارتباط‌ عميق‌ با آية‌ الله‌ انصاري‌ (قدّه‌)
  معارضۀ رفقا بعد از رحلت‌ آية‌ الله‌ انصاري‌ بر عدم‌ لزوم‌ استاد
  پنج‌ دليل‌ بعضي‌ از مدّعيان‌ ، بر عدم‌ لزوم‌ استاد در سير و سلوك‌ إلي‌ الله‌
  بعضي‌ ادّعا كردند : مراقبه‌ و ذكر و فكر و محاسبه‌ غلط‌ است‌
  پاسخ‌ از «اشكال‌ اوّل‌ : عدم‌ احتياج‌ به‌ استاد با وجود امام‌ زمان‌ عجّل‌ اللهُ فرجَه‌».
  پاسخ‌ از «اشكال‌ دوّم‌ : تبعيّت‌ از استاد ، پيروي‌ از ظهورات‌ نفساني‌ اوست‌».
  پاسخ‌ از «اشكال‌ سوّم‌ : خداوند در انسان‌ نيروي‌ اتّصال‌ به‌ ملكوت‌ را قرار داده‌ است‌»
  پاسخ‌ از «اشكال‌ چهارم‌ : كفايت‌ روح‌ مرحوم‌ آية‌ الله‌ انصاري‌ در تربيت‌ شاگردان‌».
  پاسخ‌ از «اشكال‌ پنجم‌ : استاد نداشتن‌ مرحوم‌ آية‌ الله‌ انصاري‌
  مرحوم‌ انصاري‌ در زمان‌ سلوك‌ خود ، نيازمند به‌ استاد بود
  مشكلات‌ مرحوم‌ انصاري‌ ايشان‌ را از پاي‌ درآورد ، و در 59 سالگي‌ رحلت‌ نمودند
  پاسخ‌ آنانكه‌ ميگويند : ذكر و ورد و فكر و رياضتهاي‌ مشروعه‌ غلط‌ است‌
  بدون‌ استاد و مراقبه و ذكر و فكر و رياضتهاي‌ مشروعه، سلوك جز پنداري بيش نيست‌
  سرّ واقعي‌ در اظهارات‌ اشكال‌ كنندگان‌ ، اباء از هيمنۀ ولايت‌ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ بود
  چند بار مظلوميّت‌ حقير مشابه‌ با مظلوميّت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بود
  گفتار خداوند دربارۀ اصحاب‌ كهف‌ كه‌ پناهندۀ به‌ كهف‌ شوند
  مجموع‌ تلامذۀ آقاي‌ حدّاد در ايران‌ و عراق‌ از بيست‌ نفر متجاوز نبودند
  بخش دومين: سفر اوّل‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1381 هجريّۀ قمريّه‌ بغير از سفر بيت‌ الله‌ الحرام
  جريان‌ احوال‌ آقاي‌ حدّاد در سفر حقير در سنۀ 1381.
  شرح‌ حالات‌ تجرّدهاي‌ ممتدّه‌ و مستمرّۀ آقاي‌ حدّاد
  كيفيّت‌ فناء في‌الله‌ و تحيّر في‌ ذات‌ اللهِ آقاي‌ حدّاد
  عسرت‌ معيشت‌ حضرت‌ حدّاد در دوران‌ فناء ، وصف‌ ناشدني‌ است..
  وظيفۀ رفقا در هنگام‌ شدّت‌ واردات‌ يكي‌ از إخوان‌ طريق‌
  صبر و تحمّل‌ حدّاد در شدائد و امتحانات‌ الهيّه‌ ناگفتني‌ است‌
  اقتداء حضرت‌ آقا در بعضي‌ از نمازها بجهت‌ تثبيت‌ ايشان‌ حقير را در قرائت‌ و نفي‌ خواطر
  كيفيّت‌ نماز شب‌ و سجدۀ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد
  تشرّف‌ به‌ نجف‌ اشرف‌ در ايّام‌ عيد غدير و مراجعت‌ به‌ كربلا براي‌ اوّل‌ ماه‌ محرّم‌
  تشريح‌ وقايع‌ عاشورا كه‌ عشق‌ محض‌ بوده‌ است‌
  قرائت‌ حضرت‌ حدّاد اشعار «مثنوي‌» را در غفلت‌ عامّ? مردم‌ از عاشورا
  اشعار مولوي‌ و شاعر وارد به‌ مردم‌ حلب‌ در مرثيۀ حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌ السّلام‌
  ملاّي‌ رومي‌ چه‌ خوب‌ قضاياي‌ عاشورا را تحقيق‌ مي‌كند
  قرائت‌ حضرت‌ حدّاد ابيات‌ عاشورا را گويا با جان‌ و روح‌ او خمير شده‌ است‌
  تشريح‌ حضرت‌ حدّاد وقايع‌ عاشورا را همچون‌ امام‌ حسين‌ عليه‌ السّلام‌.
  مطالب‌ حضرت‌ حدّاد دربارۀ عاشورا مختصّ به‌ حالات‌ فناء ايشان‌ در آن‌ هنگام‌ است‌
  تشرّف‌ حضرت‌ حدّاد به‌ سامرّاء و زيارت‌ عسكريّين‌ سلام‌ الله‌ عليها
  بخش سومين: سفر دوّم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1383 هجريّۀ قمريّه‌
  مشكلات‌ متديّنين‌ و اهل‌ علم‌ در زمان‌ پهلوي‌ پدر و پسر.
  غصب‌ نيمي‌ از منزل‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ و انتقال‌ ايشان‌ به‌ منزل‌ اجاري‌
  رحلت‌ سيّد محمّد نوادۀ حدّاد كه‌ شبيه‌ به‌ قاضي‌ بوده‌ است‌
  اختلاف‌ حالات‌ حضرت‌ آقا در هنگام‌ فوت‌ سيّد محمّد و فوت‌ بَيگم‌
  مشاهدۀ حدّاد ، عظمت‌ روحي‌ اطفال‌ شيعه‌ را پس‌ از مرگ‌
  نفس‌ بچّه‌ قابليّت‌ محضه‌ است‌ و آثار خوب‌ يا بد را اخذ ميكند و تا آخر عمر در وي‌ ثابت‌ مي‌ماند
  از جمله‌ ادلّۀ تجربي‌ و مشاهدۀ غير قابل‌ تأويل‌ عظمت‌ روحي‌ و اختيار وجداني‌ أطفال‌
  ادلّۀ شرعيّه‌ بر اينكه‌ عبادت‌ اطفال‌ حقيقي‌ است‌ نه‌ تمريني‌
  اجداد و نسب‌ حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد
  قضايا و احوالات‌ سيّد حسن‌ : جدّ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد
  زادگاه‌ ، و عمر شريف‌ ، و رحلتگاه‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ موسوي‌ حدّاد قُدّس‌ سرّه‌
  آقا سيّد حسن‌ مَسقطي‌ از زبان‌ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد قُدّس‌ سرّه‌
  تحريم‌ درس‌ مرحوم‌ مسقطي‌ و خارج‌ شدن‌ ايشان‌ از نجف‌
  كيفيّت‌ ارتحال‌ مرحوم‌ آقا سيّد حسن‌ مسقطي‌ ، و رسيدن‌ خبر آن‌ به‌ مرحوم‌ قاضي‌ (ت‌)
  آقا سيّد حسن‌ مسقطي‌ ، مصداق‌ تامّ خطبۀ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ دربارۀ متّقين‌ است‌
  لزوم‌ تدريس‌ اخلاق‌ و عرفان‌ و فلسفه‌ و تفسير در حوزه‌هاي‌ علميّۀ شيعه‌ (ت‌)
  سفر حدّاد به‌ نجف‌ و تشرّف‌ بحضور مرحوم‌ قاضي‌ در مدرسۀ هندي‌
  تعبّد شديد حاج‌ سيّد هاشم‌ به‌ احكام‌ شرعيّه‌
  مرحوم‌ شيخ‌ زين‌ العابدين‌ مرندي‌ و زهد و ورع‌ ايشان‌ (ت‌)
  تفسير حاج‌ سيّد هاشم‌ ، بازگشت‌ حقيقت‌ لعنت‌ را در دعاي‌ عَلْقَمه‌
  كلام‌ حدّاد : از اولياء خدا شرّ و ضرر و بدي‌ تراوش‌ ندارد ؛ همه‌اش‌ خير محض‌ است‌
  كلام‌ حدّاد : نفرين‌ و لعنت‌ اولياي‌ خدا بر دشمنان‌ ، نفعي‌ است‌ عائد به‌ دشمنان‌ نه‌ به‌ خودشان‌
  دعاي‌ «صحيفۀ سجّاديّه‌» مشابه‌ با دعاي‌ عَلقمه‌ در لعن‌ كفّار.
  بخش چهارمين: سفر سوّم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1385 هجريّۀ قمريّه‌
  سفر آية‌ الله‌ حاج‌ سيّد ابراهيم‌ خسرو شاهي‌ ، و ملاقات‌ با حدّاد قَدّس‌ الله‌ نفسَه‌
  كلام‌ حضرت‌ حدّاد بعد از آنچه‌ بين‌ حقير و آية‌ الله‌ حاج‌ سيّد ابراهيم‌ در مورد خواب‌ ايشان‌ ردّ
  دعوت‌ حقير آية‌ الله‌ حاج‌ سيّد ابراهيم‌ را به‌ لزوم‌ إدراك‌ محضر آية‌ الله‌ انصاري‌ (قدّه‌)
  حربۀ واعظان‌ غير متّعظ‌ براي‌ خرد كردن‌ عرفا و عرفان‌ ، رَمْي‌ به‌ تصوّف‌ است‌
  استخارۀ آية‌ الله‌ حاج‌ سيّد ابراهيم‌ براي‌ رجوع‌ به‌ حضور آية‌ الله‌ انصاري‌ ، و تعبير آن‌ توسّط‌
  زهد و ورع‌ آية‌ الله‌ آقا شيخ‌ عبّاس‌ طهراني‌ محمّدزاده‌ قدّس‌ الله‌ نفسَه‌
  رؤياي‌ آية‌ الله‌ آقا شيخ‌ عبّاس‌ و توضيح‌ و تفسير آن‌ (ت‌)
  نامۀ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ طهراني‌ به‌ حقير ، و استمداد از آية‌ الله‌ آقا سيّد جمال‌ الدّين‌ گلپايگاني‌
  از نامۀ ايشان‌ پيداست‌ كه‌ هنوز بعضي‌ از مراحل‌ سلوكي‌ را در پيش‌ داشته‌اند (ت‌)
  حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد ، مافوق‌ افق‌ بود ؛ وي‌ از جزئيّت‌ به‌ كلّيّت‌ عبور نموده‌ بود
  حاج‌ سيّد هاشم‌ ، ظهور و مَظْهَر كلمۀ مباركۀ لا هُوَ إلاّ هُو بود
  اشعار شبستري‌ در حقيقت‌ عبوديّت‌ و فناء (ت‌)
  مواعظ‌ و ارشادهاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ كه‌ از افق‌ عالي‌ بود
  اقسام‌ خاطرات‌ از كلام‌ حدّاد
  شرح‌ مجالس‌ حضرت‌ حدّاد و كيفيّت‌ تشرّف‌ ايشان‌ به‌ حرم‌ ، در مدّت‌ توقّف‌ در كاظمين‌
  جريان‌ حجّ بيت‌ الله‌ الحرام‌ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ قَدّس‌ الله‌ سرَّه‌
  ورود آية‌ الله‌ زنجاني‌ فَهري‌ در مسجد الخَيف‌ ، و ملاقات‌ با آقاي‌ حدّاد (قدّه‌)
  بيان‌ حدّاد كه‌ : التزام‌ به‌ طاعات‌ و تجنّب‌ از معاصي‌ بدون‌ توجّه‌ به‌ خدا ، مجوسيّت‌ محضه‌ است‌
  مراد حقيقي‌ از احتياط‌ در «وَ خُذْ بِالاِحْتياطِ في‌ جَميعِ ما تَجِدُ إلَيْهِ سَبيلاً».
  بيان‌ حضرت‌ حدّاد در حقيقت‌ رَمْي‌ جمرۀعقبه‌ ، و عظمت‌ حضرت‌ زهرا سلام‌ الله‌ عليها
  بخش پنجمين: سفر دوماهۀ زيارتي‌ حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ قَدّس‌ الله‌ سرَّه‌ به‌ ايران و توقّف‌ در ط
  شرح‌ توقّف‌ دوماهۀ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ در ايران‌
  كيفيّت‌ بيتوتۀ حاج‌ سيّد هاشم‌ و امّ مهدي‌ در بالاي‌ بام‌
  مسافرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد از طهران‌ به‌ همدان‌
  ورود حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ به‌ منزل‌ مرحوم‌ آية‌ الله‌ انصاري‌ در همدان‌ و توقّف‌ چند ساعته‌ در بي
  تراوشات‌ معنويّۀ حاج‌ سيّد هاشم‌ بر سر مزار حاج‌ شيخ‌ محمّد بهاري‌ در بهار همدان‌
  ثبوت‌ اين‌ مطلب‌ كه‌ شيخ‌ محمّد بهاري‌ از زائرين‌ خود پذيرائي‌ ميكند
  روز بي‌سابقه‌اي‌ بر مزار حاج‌ شيخ‌ محمّد بهاري‌ أعلي‌ اللهُ مقامَه‌
  ملاقات‌ و خلوت‌ مرحوم‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ مرتضي‌ مطهّري‌ با حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد رحمة
  دستورالعمل‌ خواستن‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ مرتضي‌ مطهّري‌ از حضرت‌ حدّاد
  مسافرت‌ مرحوم‌ شهيد مطهّري‌ به‌ كربلا و ملاقات‌ با آقاي‌ حدّاد دو بار.
  عبارت‌ مرحوم‌ حدّاد به‌ مطهّري‌ : پس‌ كِيْ نماز مي‌خواني‌ ؟!
  تفسير آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ معني‌ تجرّد را و داستان‌ كدوي‌ آويخته‌ بر گردن‌
  «اگر تو مني‌ پس‌ من‌ كِيَم‌ ؟! اگر من‌ منم‌ پس‌ كو كدوي‌ گردنم‌؟!».
  در تجرّد ، سالك‌ خود را موجود ديگري‌ مي‌يابد مغاير با آنچه‌ مي‌پنداشته‌ ، و در عين‌ حال‌ مي‌بيند ك
  مراتب‌ عبوديّت‌ و تجرّد و حيات‌ (ت‌)
  ابيات‌ عارف‌ گرانقدر شيخ‌ محمود شبستري‌ در معني‌ تجرّد
  تمثيل‌ عارف‌ شبستري‌ در حقيقت‌ معني‌ تجرّد
  اوّلين‌ بار حصول‌ تجرّد براي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ در كربلا به‌ پيروي‌ از امر استاد قاضي‌ به‌ صبر و تحم
  آزار و اذيّتهاي‌ قولي‌ و فعلي‌ مادرزن‌ مرحوم‌ حدّاد كه‌ بيشتر بجهت‌ فقر ايشان‌ بوده‌ است‌
  دستور آية‌ الله‌ قاضي‌ به‌ صبر و تحمّل‌ در آزارهاي‌ مادر زن‌ .
  علّت‌ حصول‌ اوّل‌ مرتبۀ تجرّد براي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد
  يك‌ دستور اساسي‌ مرحوم‌ قاضي‌ ، عمل‌ كردن‌ به‌ روايت‌ عُنوان‌ بصري‌ بوده‌ است‌
  متن‌ كامل‌ روايت‌ عنوان‌ بصري‌ با ترجمۀ آن‌
  تعاليم‌ مرحوم‌ قاضي‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ ، و آن‌ از قرآن‌ است‌
  تعاليم‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ متّخذ از آيات‌ معجزه‌آساي‌ قرآن‌ جاويدان‌ است‌
  حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد بسياري‌ از كارهاي‌ نيكو را از حظوظ‌ نفسانيّه‌ مي‌شمردند ، چون‌ نفس
  حاج‌ سيّد هاشم‌ : مردم‌ چرا مكاشفه‌ مي‌خواهند ؟ عالَم‌ سراسرش‌ مكاشفه‌ است‌
  مراد از عرفان‌ خداوند ، فناء در ذات‌ اوست‌ ؛ خداست‌ كه‌ خود را مي‌شناسد
  ذكر مسانيد روايت‌ «كانَ اللَهُ وَ لَم‌ يَكُنْ مَعَهُ شَيْءٌ ، وَ الانَ كَما كانَ» (ت‌)
  غايت‌ و نهايت‌ سير انسان‌ و تمامي‌ موجودات‌
  تشرّف‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد به‌ زيارت‌ مرقد مطهّر حضرت‌ امام‌ ثامن‌ ضامن‌ : عليّ بن‌ موسي‌ الرّضا
  هفت‌ شوط‌ طواف‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ بر دور ضريح‌ حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌
  فعل‌ اولياء خدا حجّت‌ است‌
  بحث‌ فقهي‌ دربارۀ جواز طواف‌ دور ضريح‌ مطهّر ائمّۀ أطهار سلام‌ الله‌ عليهم‌
  بحث‌ بليغ‌ علاّمۀ مجلسي‌ (ره‌) در جواز طواف‌ دور ضريح‌ ائمّۀ اطهار عليهم‌ السّلام‌
  كلام‌ محدّث‌ نوري‌ (ره‌) در باب‌ جواز طواف‌ بر قبور ائمّه‌ عليهم‌ السّلام‌
  بحث‌ فقهي‌ دربارۀ جواز بوسيدن‌ چهارچوب‌ درهاي‌ ورودي‌ قبور ائمّه‌ عليهم‌ السّلام‌
  تفسير سورۀ توحيد به‌ مدّت‌ ده‌ روز در مشهد مقدّس‌ به‌ امر حضرت‌ آقا
  پرسشها در مشهد مقدّس‌ از حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد ، و سه‌ مسألۀ مهمّ كه‌ دربارۀ حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌
  مسألۀ اولي‌ : علّت‌ اشتهار حضرت‌ امام‌ رضا به‌ امام‌ غريب‌
  يكي‌ از جهات‌ عمومي‌ غربت‌ اولياء الهي‌ نفس‌ عنوان‌ ولايت‌ و عدم‌ تسانخ‌ آنان‌ با عالم‌ كثرت‌ و لو
  شرح‌ كسالت‌ مؤلّف‌ در حين‌ تأليف‌ كتاب‌ (ت‌)
  علّت‌ استنكاف‌ مؤلّف‌ از رفتن‌ به‌ خارج‌ جهت‌ معالجه‌ (ت‌)
  زبان‌ حال‌ اولياء الهي‌ در غربت‌ از عالم‌ طبع‌ و استغراق‌ در انوار ملكوتيّۀ قدسيّه‌
  يكي‌ از جهات‌ غربت‌ حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ سياستهاي‌ شيطاني‌ مأمون‌ بود
  جهت‌ دوّم‌ از جهات‌ غربت‌ حضرت‌ ، انكار وكلاء موسي‌ بن‌ جعفر عليهما السّلام‌ بر ولايت‌ آنحضرت‌ است
  اخبار وارده‌ در شأن‌ عليّ بن‌ أبي‌حمزة‌ بطائني‌ ، از اركان‌ فرقۀ واقفيّه‌
  جهت‌ سوّم‌ از جهات‌ غربت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ انكار امامت‌ و فرزندي‌ فرزندش‌ محمّد بن‌ علي‌ ا
  روايت‌ عليّ بن‌ جعفر دربارۀ درخواست‌ اعمام‌ و برادران‌ حضرت‌ رضا ، رضايت‌ دادن‌ آنحضرت‌ را به‌ حكم
  يكي‌ ديگر از جهات‌ غربت‌ حضرت‌ ، مخفي‌ ماندن‌ حقائق‌ توحيدي‌ در روايات‌ منقوله‌ از آنحضرت‌ است..
  مسألۀ ثانيه‌ : علّت‌ اشتهار حضرت‌ به‌ « غَوْثُ هَذِهِ الاُْمّةِ وَ غِياثُها».
  خبر يزيد بن‌ سَليط‌ از امام‌ صادق‌ و موسي‌ بن‌ جعفر در شأن‌ امام‌ رضا عليهم‌ السّلام‌
  ترجمۀ روايت‌ يزيد بن‌ سليط‌ دربارۀ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌
  جلالت‌ شأن‌ يزيد بن‌ سليط‌ در كتب‌ رجالي‌
  لقب‌ «غياث‌» در مورد هيچيك‌ از ائمّه‌ جز امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ نيامده‌ است‌
  مسألۀ ثالثه‌ : رابطۀ ميان‌ زيارت‌ آنحضرت‌ و زيارت‌ خانۀ خدا در ماه‌ رجب‌ المرجّب‌
  روايت‌ امام‌ محمّد تقي‌ دربارۀ افضليّت‌ زيارت‌ امام‌ رضا بر حجِّ غير از حجّةالاسلام‌
  مراد از «هَذا اليَومِ» در روايت‌
  اشكالات‌ وارده‌ در احتمال‌ ضبط‌ «رَحْب‌» در روايت‌ بجاي‌ «رَجَب‌».
  افضليّت‌ زيارت‌ مشاهد مشرّفه‌ در ماه‌ رجب‌
  پاداشهاي‌ مترتّبه‌ بر زيارت‌ حضرت‌ ثامن‌ الحجج‌ عليه‌ السّلام‌
  سرّ استحباب‌ زيارت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ در ماه‌ رجب‌ و رابطۀ آن‌ با حجّ كعبۀ بيت‌الله‌ الحرام
  رؤياي‌ صادقه‌ دربارۀ ارتباط‌ زيارت‌ آنحضرت‌ با حجّ و عمره‌
  اشعار بحرالعلوم‌ در فضيلت‌ كربلا و سائر مشاهد بر كعبه‌ ، و عظمت‌ إتيان‌ صلوة‌ در آنها
  در ذكر معجزات‌ و كرامات‌ صادره‌ از حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌
  بيان‌ حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ كه‌ : وجود خود امام‌ بزرگترين‌ معجزۀ الهي‌ است‌
  اولياي‌ خدا ، اسماء كلّيّۀ الهيّه‌ هستند و كار خلاف‌ نمي‌كنند
  معني‌ ولايت‌ ، عبوديّت‌ صرفه‌ و محو و نيست‌ شدن‌ در ذات‌ خداست‌
  ولايت‌ وليّ خدا مقامي‌ است‌ رفيع‌ كه‌ انديشه‌ را بدان‌ راه‌ نيست‌
  يكي‌ از علل‌ عدم‌ استجابت‌ بعضي‌ از دعاهاي‌ غالب‌ مردم‌ ، اينستكه‌ از درون‌ قلب‌ برنخاسته‌ است‌
  علّت‌ دوّم‌ اينستكه‌ دعاها غالباً به‌ منافع‌ شخصي‌ است‌
  علّت‌ سوّم‌ : غالب‌ خواسته‌هاي‌ مردم‌ ، بر خلاف‌ مصالح‌ واقعيّۀ آنان‌ است‌
  كلام‌ حدّاد : حاجات‌ مردم‌ غالباً امور مادّي‌ است‌ ؛ همه‌ مي‌گويند : وصله‌اي‌ به‌ وصله‌هاي‌ لباس‌
  كرامات‌ حضرت‌ عبدالعظيم‌ عليه‌ السّلام‌ در كنار طهران.
  بركات‌ و كرامات‌ مشهد امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ پيوسته‌ متّصل‌ است‌
  معجزۀ حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ در شفا دادن‌ كور.
  به‌ خواب‌ آمدن‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ در اُتريش‌ بر جوان‌ كور ، و شفادادن‌ چشم‌ او را
  معجزۀ حضرت‌ ثامن‌ الحجج‌ به‌ نقل‌ آية‌ الله‌ حائري‌ قَدّس‌ اللهُ سرَّه‌
  معجزۀ حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ به‌ نقل‌ آية‌ الله‌ لواساني‌ دامت‌ بركاتُه‌
  ضيافت‌ آية‌ الله‌ العظمي‌ حاج‌ سيّد محمّد هادي‌ ميلاني‌ از حضرت‌ حدّاد
  مراقبت‌ شديد مأمورين‌ سازمان‌ امنيّت‌ در آخرين‌ شب‌ توقّف‌ در مشهد
  كلمات‌ حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ در هنگام‌ وداع‌ ، و مراجعت‌ ايشان‌ از مشهد به‌ صوب‌ طهران‌ (ت‌)
  سفر حضرت‌ حدّاد براي‌ زيارت‌ مرقد مطهّر حضرت‌ معصومه‌ سلام‌ الله‌ عليها ، و به‌ شهر اصفهان‌
  مسافرت‌ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد به‌ بلدۀ طيّبۀ قم‌ ، و كيفيّت‌ زيارت‌ حرم‌ مطهّر و قبرستان‌هاي
  ملاقات‌ حضرت‌ آية‌ الله‌ علاّمۀ طباطبائي‌ و حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد
  ابتهاج‌ حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ از قبرستان‌ شيخان‌ قم‌
  عظمت‌ و نورانيّت‌ قبر حضرت‌ معصومه‌ سلامُ الله‌ عليها
  كلام‌ رهبر عظيم‌ انقلاب‌ آية‌ الله‌ خميني‌ (ره‌) دربارۀ مرحوم‌ حاج‌ ميرزا جواد آقا ملكي‌ تبريزي‌ ،
  ذكر يك‌ دستور از كتاب‌ «أسرار الصّلوة‌» مرحوم‌ حاج‌ ميرزا جواد آقا تبريزي‌ (ت‌)
  نورانيّت‌ قبور واقعه‌ در قبرستان‌ شيخان‌ قم‌
  اعاظم‌ محدّثين‌ از قدماء كه‌ در قبرستان‌ قم‌ مدفونند
  قبر أحمد بن‌ إسحق‌ أشعري‌ وكيل‌ حضرت‌ عسكري‌ عليه‌ السّلام‌ در حُلوان‌ : سَر پُل‌ زهاب‌ است‌
  اداء نماز در مسجد جمكران‌ قم‌ ، در معيّت‌ حضرت‌ حدّاد
  ذكر مرحوم‌ نوري‌ نماز مسجد جمكران‌ را در «نجم‌ ثاقب‌» و ذكر سه‌ نكته‌ (ت‌)
  مسافرت‌ از قم‌ به‌ اصفهان‌ ، ملاقات‌ با مرحومه‌ بانو علويّۀ اصفهاني‌
  نمازگزاردن‌ در مساجد معروفۀ اصفهان‌ ، و زيارت‌ اهل‌ قبور در قبرستان‌ تخت‌ فولاد
  رسالۀ مختصري‌ از مرحوم‌ بيدآبادي‌ در سير و سلوك‌ (ت‌)
  كلام‌ حضرت‌ حدّاد : دو چيز فضاي‌ اصفهان‌ را صاف‌ نگه‌ داشته‌ است‌
  حفظ‌ قبور علماء بالله‌ و توسّل‌ عامّۀ مردم‌ بدانها از وظائف‌ حتميّه‌ است‌
  عذابهاي‌ آسماني‌ نتيجۀ اهانت‌ به‌ مقدّسات‌ است‌
  بيان‌ حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد در سبب‌ مسافرت‌ برخي‌ از اولياء الهي‌
  عدم‌ تمايل‌ حضرت‌ آقا براي‌ تماشاي‌ آثار عتيقۀ شهر اصفهان‌ ؛ و ديدار از يكي‌ از طلاّب‌ آشنا و محبّ
  مراجعت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ به‌ قم‌ و طهران‌ و ديدار از ارحام‌ و دوستاني‌ كه‌ دعوت‌ مي‌نمودند
  كلام‌ حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد به‌ آقاي‌ بياتي‌ در شاهزاده‌ حسين‌ همدان‌
  مراجعت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ از ايران‌ به‌ عتبات‌ عاليات‌
  بخش ششمين: سفر چهارم حقير به أعتاب در سنه 1387 هجريه قمريه
  ملاقات‌هاي‌ اعلام‌ از علماء با حضرت‌ حدّاد در كربلا..
  «فتوحات‌ مكّيّة‌» محيي‌ الدّين‌ عربي‌
  نصّ عبارت‌ محيي‌ الدّين‌ عربي‌ بر امام‌ زمان‌ طبق‌ عقيدۀ شيعۀ اماميّه‌
  محيي‌ الدّين‌ در «فتوحات‌» عمل‌ به‌ رأي‌ و قياس‌ را به‌ شدّت‌ محكوم‌ مي‌كند
  دليل‌ محدّث‌ نيشابوري‌ بر تشيّع‌ محيي‌ الدّين‌ ، إبطال‌ عمل‌ به‌ رأي‌ و قياس‌ است‌
  دلائلي‌ كه‌ علماء بر تشيّع‌ محيي‌ الدّين‌ ذكر نموده‌اند
  دلالت‌ «فَصُّ حِكْمَةٍ إماميَّةٍ في‌ كَلِمَةٍ هَرونيَّةٍ» بر تشيّع‌ محيي‌ الدّين‌
  مطالب‌ محيي‌ الدّين‌ در فَصّ داوديّ و در فصّ إسحقيّ.
  كلام‌ صدرالمتألّهين‌ در «مفاتيح‌ الغيب‌» دربارۀ احكام‌ مجذوبين‌
  براي‌ اولياي‌ عالي‌رتبه‌ ، امكان‌ دارد احكام‌ را از باطن‌ رسول‌الله‌ و كتاب‌ و سنّت‌ اخذ نمايند
  گفتار محيي‌ الدّين‌ در فصّ داوديّ ، طبق‌ عقيدۀ سنّت‌ است‌
  ردّ رهبر عظيم‌ انقلاب‌ بر فصّ داوديّ «فُصوص‌ الحِكَم‌».
  عامّه‌ كسي‌ را كه‌ مُتعه‌ كند مي‌كشند ، ولي‌ اگر زنا كند او را رها مي‌كنند
  عامّه‌ شيعه‌ را به‌ اتّهام‌ رَفْض‌ مي‌كشند ، ولي‌ كافر و مُلحد را رها مي‌كنند
  مرحوم‌ قاضي‌ ، محيي‌ الدّين‌ و ملاّي‌ رومي‌ را كامل‌ و شيعه‌ ميدانسته‌اند
  مقايسه‌ ميان‌ شعر حافظ‌ شيرازي‌ و ابن‌ فارض‌ مصريّ..
  >> كلام‌ قاضي‌ و حدّاد : وصول‌ به‌ توحيد بدون‌ ولايت‌ محال‌ است‌
  محي الدين: أقرب الناس اليه علي بن البيطالب، امام العالم وسر الانبياء اجمعين.
  تحقيقي‌ از حقير راجع‌ به‌ سير و سلوك‌ افراد در اديان‌ و مذاهب‌ مختلفه‌ و نتيجۀ مثبت‌ و يا منفي‌ آن
  عرفاي غير شيعه در طول تاريخ ، يا عارف نبوده‌اند و يا از ترس عامّه تقيّه مي‌نموده‌اند
  محيي‌ الدّين‌ و سائر عرفاء ، هر يك‌ در مقام‌ بقاء بعد از فناء نور خاصّي‌ دارند
  كلام‌ سعدالدّين‌ حَمَويّ دربارۀ محيي‌ الدّين‌ و شهاب‌ الدّين‌ سُهْرَوَرديّ..
  مكاشفاتي‌ در «فتوحات‌» وارد است‌ كه‌ با واقع‌ مطابقت‌ ندارد
  تحريفات‌ بسياري‌ در «فتوحات‌ مكّيّه‌» بعمل‌ آمده‌ است‌
  كلام‌ شعراني‌ در تحريفاتي‌ كه‌ در «فتوحات‌» بعمل‌ آمده‌ است‌
  نسبت كلام‌ «لَمْ يَقْتُلْ يَزيدُ الْحُسَيْنَ إلاّبِسَيْفِ جَدِّهِ» ‌ به‌ محيي‌ الدّين‌ تهمت‌ است‌
  ردّ صاحب‌ «روضات‌» بر محيي‌ الدّين‌ و بر جميع‌ عرفاء.
  تحقيقي‌ از مصنّف‌ دربارۀ حقيقت‌ وحدت‌ وجود
  آيات‌ دالّۀ بر وحدت‌ وجود در قرآن‌ كريم‌
  نقل‌ محيي‌ الدّين‌ از حضرت‌ سجّاد ، أشعار كتمان‌ توحيد را
  دفاع‌ قاضي‌ نورالله‌ از محيي‌ الدّين‌ در معني‌ وحدت‌ وجود
  گفتار مير سيّد شريف‌ در «حواشي‌ شرح‌ تجريد» در معني‌ صحيح‌ وحدت‌ وجود
  فرمان‌ آقا محمّد علي‌ كرمانشاهي‌ به‌ كشتن‌ سه‌ تن‌ از دراويش..
  كلام‌ استاد علاّمۀ طباطبائي‌ در حرّيّت‌ اهل‌ توحيد در زمان‌ رفع‌ جُمود و تحجّر.
  ادلّه‌ و شواهد قاضي‌ نورالله‌ از كلمات‌ أعلام‌ و أشعار بر حقيقت‌ توحيد
  صاحب‌ «روضات‌» شيخ‌ أحمد أحسائي‌ را «بَعْضُ مَشايِخِ عُرَفآئِنا الْمُتَأَخِّرين‌» ميداند
  مدح‌ عظيم‌ و تحسين‌ بليغ‌ صاحب‌ «روضات‌» از سيّد كاظم‌ رشتي‌
  ترجمۀ صاحب‌ «روضات‌» حافظ‌ رَجَب‌ بُرسيّ را
  أشعار فاخرۀ حافظ‌ رجب‌ بُرسيّ به‌ نقل‌ صاحب‌ «روضات‌».
  ردّ شديد صاحب‌ «روضات‌» بر حافظ‌ رجب‌ برسيّ.
  انتقاد صاحب‌ «روضات‌» از شيخ‌ أحمد أحسائي‌ و از پيروان‌ وي‌ وسيد علي‌محمد باب..
  لازمۀ پيمودن‌ طريقۀ ضدّ عرفان‌ ، مَدسوس‌ دانستن‌ آثار عظيمۀ مذهب‌ است‌
  گفتار علاّمۀ أميني‌ در ترجمۀ شاعر غدير : حافظ‌ رجب‌ برسيّ.
  روايت‌ وارده‌ در اوج‌ عظمت‌ مقام‌ و منزلت‌ امام‌ عليه‌ السّلام‌
  علاّمۀ أميني‌ : علّت‌ اختلاف‌ عرفاء با اهل‌ ظاهر ، اختلاف‌ استعداد نفوس‌ است‌
  علاّمۀ أميني‌ : كلام‌ عرفاء بالله‌ مافوق‌ انديشۀ بشر است‌ و كتمان‌ آن‌ لازم‌
  ردّ علاّمۀ أميني‌ بر صاحب‌ «أعيان‌ الشّيعة‌» نسبت‌ غلوّ را به‌ حافظ‌ رجب‌ برسيّ.
  أشعار بلند پايۀ حافظ‌ رجب‌ در مدائح‌ رسول‌ أكرم‌ و أهل‌ البيت‌ عليهم‌ السّلام‌
  روايات‌ وارده‌ در اينكه‌ رسول‌ أكرم‌ اوّلين‌ آفريدۀ خدا بود
  أشعار بلند پايۀ حافظ‌ رجب‌ برسي در مدح‌ و تعظيم‌ رسول‌ أكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌
  شيخيّه‌ و حَشويّه‌ با محيي‌ الدّين‌ عربي‌ و عرفاء در دو قطب‌ متعاكس‌ قرار دارند
  كلام‌ مرحوم‌ قاضي‌ : شيخ‌ أحمد أحسائي‌ ، خدا را پوچ‌ و بدون‌ اثر معرّفي‌ ميكند
  شيخ‌ أحمد أحسائي‌ بدون‌ استاد رياضت‌ كشيد ، و در وادي‌ خطير گرفتار آمد
  تعظيم‌ و تجليل‌ ملاّصدراي‌ شيرازي‌ و عبدالوهّاب‌ شَعراني‌ ، از محيي‌ الدّين‌ عربي‌
  توصيف‌ محدّث‌ نوري‌ ، جَلالت‌ شَعراني‌ را از لسانِ ميرحامد حسين‌ از اعلام‌ عامّه‌
  همه‌ بايد در راه‌ سير و سلوك‌ خدا قدم‌ نهند ؛ برسند يا نرسند
  كلام‌ محدّث‌ نوري‌ و نقل‌ خبر رجبيّون‌ از محيي‌ الدّين‌ عربي‌
  تحريف‌ محدّث‌ نوري‌ در نقل‌ عبارت‌ محيي‌ الدّين‌ از «محاضرات‌».
  مراد از روافض‌ در مكاشفۀ منقولۀ از «مسامرات‌» خوارج‌ هستند
  مطالب‌ واردۀ در «محاضرات‌» دالّۀ بر خلوص‌ شيخ‌ محيي‌ الدّين‌
  در «محاضرات‌» محيي‌ الدّين‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ دارد
  تفسير حضرت‌ حدّاد عبارت‌ محيي‌ الدّين‌ را : «وَ لِكُلِّ عَصْرٍ واحِدٌ يَسْمو بِهِ».
  گفتار اهل‌ توحيد در حال‌ فناء ، گفتار خداوند است‌
  جرم‌ و گناه‌ حسين‌ بن‌ منصور حلاّج‌ ، كشف‌ اسرار بود
  جُنَيد بغداديّ مي‌گويد : شيخ‌ ما در اصول‌ و فروع‌ و بلا كشيدن‌ عليّ مرتضي‌ است‌
  «شَطَحيّات‌» كلماتي‌ است‌ از سالك‌ مجذوب‌ كه‌ فيها رآئِحَةُ رُعونَةٍ وَ دَعْوًي‌
  بخش هفتمين: سفر پنجم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1389 هجريّۀ قمريّه‌
  بعضي‌ از مكاتيب‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد به‌ خطّ خود براي‌ حقير.
  سلوك‌ راه‌ خدا بدون‌ انفاق‌ و ايثار و جلوۀ جلال‌ ، محال‌ است‌
  حاج‌ سيّد ضيآءالدّين‌ دُرّيّ و خواب‌ عجيب‌ در تفسير بيت‌ حافظ‌
  سلوك‌ حضرت‌ حدّاد ، مَبني‌ بر لزوم‌ استاد بود
  بعضي‌ اوقات‌ استاد ، شاگرد را به‌ جهتي‌ تحت‌ تربيت‌ استاد ديگر مي‌گذارد
  استاد مي‌تواند وصيّ ظاهري‌ و وصيّ باطني‌ داشته‌ باشد
  مخالفت‌ با رسول‌ خدا در امر اُسامه‌ و پدرش‌ ، از لِسان‌ محيي‌ الدّين‌ عربي‌
  حكم‌ به‌ جواز انتقال‌ از مذهبي‌ از مذاهب‌ عامّه‌ در هر حكمي‌ از احكام‌ ، از لسان‌ محيي‌الدّين‌
  بخش هشتمين: سفر ششم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌
  نصائح‌ حضرت‌ حدّاد به‌ بنده‌زادگان‌ ، و كلمات‌ ايشان‌ دربارۀ مرحوم‌ قاضي‌
  قرائت‌ حضرت‌ حدّاد اشعاري‌ را كه‌ مرحوم‌ قاضي‌ براي‌ ايشان‌ مي‌خوانده‌اند
  دعاهاي‌ منقوله‌ از حضرت‌ حدّاد در صَلَوات‌ و سَجَدات‌ نماز.
  دعاي‌ احْتِجاب‌ به‌ نقل‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد قَدَّس‌ اللهُ روحَه‌
  بعضي‌ از ادعيه‌اي‌ كه‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ قرائت‌ مي‌نمودند
  استخراجات‌ و رموز حروف‌ و اعداد ، نزد مرحوم‌ قاضي‌ رحمة‌ الله‌ عليه‌
  اكتشافات‌ محيي‌ الدّين‌ عربي‌ با علم‌ حروف‌ ، راجع‌ به‌ بعضي‌ از امور غيبيّه‌
  عرفان‌ حافظ‌ شيرازي‌ و ملاّمحمّد مولويّ مُخّ اسلام‌ است‌
  غزل‌ شيواي‌ حافظ‌ شيرازي‌ دربارۀ حضرت‌ صاحب‌ الزّمان‌ ارواحنا فداه‌
  كيفيّت‌ تهجّد حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ در مدّت‌ عمر.
  ابيات‌ «مثنوي‌» در فتوّت‌ و اخلاص‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌
  بخش نهمين: سفر هفتم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1392 هجريّۀ قمريّه‌
  بعضي‌ از نامه‌هاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ براي‌ حقير به‌ خطّ خودشان‌
  امتحان‌ الهي‌ و فتنۀ شديد در ميان‌ مجتمع‌ اصحاب‌ و محبّان‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد أعلي‌ اللهُ درجَت
  نشر كلمۀ شيطانيّه‌ كه‌ : اهل‌ توحيد ، اهل‌ ولايت‌ نيستند.
  نتيجۀ فساد و خلل‌ در كار اولياء خدا ، خسران‌ در دنيا و آخرت‌ است‌
  انفاق‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد ، مرز نداشت‌
  حالات‌ خوش‌ توحيدي‌ ، و بعضي‌ از كرامات‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌
  از ما گدائي‌ و از خداوند لطف‌ و احسان‌ و عطا و كرم‌
  بخش دهمين: سفر هشتم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1394 هجريّۀ قمريّه‌
  سيّد خشك‌ مغزي‌ ، ادّعاي‌ سيّد حسني‌ را ميكند.
  جلوگيري‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ از فتنۀ مدّعي‌ سيّد حسني‌
  درجات مردم.
  كلام‌ حدّاد : سراسر عالم‌ همه‌ عشق‌ است‌ ؛ عشق‌ بالا به‌ پائين‌ و عشق‌ پائين‌ به‌ بالا.
  تفسير آيۀ : وَ مَا تَغِيضُ الاَْرْحَامُ وَ مَا تَزْدَادُ.
  تفسير حاج‌ سيّد هاشم‌ و بيان‌ سه‌ نكته‌ در عبارت‌ زيارت‌ رجبيّه‌
  قرائت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ أشعاري‌ از «ديوان‌ مغربي‌» را
  بَسْطُ الزّمان‌ وَطيُّ الزّمان‌ براي‌ يكي‌ از رفقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد.
  داستان‌ مرد زرگر كه‌ براي‌ او بسط‌ الزّمان‌ شد ، از «مشارق‌ الدّراريّ»
  تحفّظ‌ و خودداري‌ اكيد حاج‌ سيّد هاشم‌ از بروز كرامات‌ و خوارق‌ عادات‌
  تفسير آيۀ «إِنْ هِيَ إِلَّاأَسْمَآءٌ سَمَّيْتُمُوهَآ أَنتُمْ» در حرم‌ مطهّر سامرّاء
  بخش‌ يازدهمين‌ : سفر نهم‌ و دهم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1395. و سنۀ 1396 هجريّۀ قمريّه‌
  كلام‌ حدّاد در عقوبت‌ الهيّۀ إفشاء اسرار الهيّه‌
  كلام‌ حدّاد : عذاب‌ إفشاء سرّ ، استدراج‌ است‌
  نقل‌ حدّاد قول‌ رسول‌ خدا را : من‌ از پنج‌ كار اطفال‌ خوشم‌ مي‌آيد ، و تفسير آن‌
  معامله‌ و ادب‌ رفقا با حدّاد ، در لياقت‌ مقام‌ ايشان‌ نبود.
  از شرائط‌ اوّليّۀ احترام‌ به‌ سيّد هاشم‌ ، احترام‌ به‌ عائله‌ و اولاد و احفاد اوست‌
  از فتوّت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ رحمة‌ الله‌ عليه‌ قضايائي‌ شنيدني‌ است‌
  بدرقۀ حضرت‌ حدّاد تا سامرّاء ، و تا مَطار بغداد در سفر اخير بنده‌
  اشعار شبستري‌ در طلوع‌ نور توحيد.
  بخش‌ دوازدهمين‌ :سفر حقير به‌ شام‌ براي‌ زيارت‌ قبر بي‌بي‌ زينب‌ سلامُ الله‌ علَيها و ملاقات‌ با حضر
  زيارت‌ قبر حضرت‌ زينب‌ سلامُ الله‌ عليها در معيّت‌ حضرت‌ آقا
  سؤالهاي‌ سلوكي‌ رفقا و پاسخ‌هاي‌ توحيدي‌ حضرت‌ آقا در زينبيّه‌
  كلام‌ حدّاد : معاني‌ غامضۀ اسرار الهيّه‌ و ادعيۀ ائمّه‌ بدون‌ توحيد قابل‌ فهم‌ نيست‌
  كلام‌ حدّاد : در حقيقت‌ ، مضمون‌ بسياري‌ از خواسته‌ها در دعاها ، خواست‌ توحيد است‌
  كلام‌ حدّاد : «إيمانًا تُباشِرُ بِهِ قَلْبي‌» معني‌اي‌ غير از توحيد ميتواند داشته‌ باشد ؟.
  كلام‌ حدّاد : مفاد عبارت «أنا واثِقٌ مِنْ دَليلي‌ بِدَلالَتِكَ ، وَ ساكِنٌ مِنْ شَفيعي‌ إلي‌ شَفاع
  پاسخ‌ حدّاد در ربط‌ إخبار مرتاضان‌ گاو پرست‌ بر بعضي‌ از امور با حركت‌ دم‌ گاو.
  در شريعت‌ اسلام‌ ، فناء در غير ذات‌ اقدس‌ حقّ متعال‌ ممنوع‌ است‌
  كلام‌ حدّاد : پيروي‌ از خصوص‌ استاد كامل‌ ، از ضروريّات‌ مسائل‌ طريق‌ است‌
  در شريعت‌ ختمي‌ نبوّت‌ ، پيروي‌ واقعي‌ از جميع‌ انبياي‌ سَلَف‌ مردود است‌
  سالك‌ به‌ جائي‌ مي‌رسد كه‌ ميان‌ او و خاطرات‌ همچون‌ سدّ سكندر كشيده‌ مي‌شود.
  ابيات‌ شيخ‌ محمود شبستري‌ در لزوم‌ شناختن‌ انسان‌ حقيقت‌ خويش‌ را
  كلام‌ حدّاد : نجاست‌ را به‌ غير بزن‌ ، نه‌ به‌ خودت‌
  از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ : «وَلَكِنّي‌ لا أرَي‌ إصْلاحَكُمْ بِإفْسادِ نَفْسي‌»
  تواضع‌ شديد حاج‌ سيّد هاشم‌ نسبت‌ به‌ جميع‌ خلائق‌ مخصوصاً سالكين‌
  تواضع‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ بر اساس‌ تعليم‌ «صحيفۀ سجّاديّه‌» بود.
  ابيات‌ ابن‌ فارض‌ در فراق‌ احبّه‌ و أولياء الله‌ در مكّه‌ و خَيْف‌
  در حضور حضرت‌ حدّاد ، در روزهاي‌ توقّف‌ در زينبيّۀ شام‌
  شرح‌ حال‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد در آخرين‌ روز توقّف‌ در زينبيّۀ شام‌
  اشعار ابن‌ فارض‌ : شرح‌ حال‌ حقير با حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد ، و ترجمۀ اشعار.
  مدّت‌ حيات‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد پس‌ از مراجعت‌ از شام‌ ، و رحلت‌ در كربلاي‌ مُعَلَّي‌
  ابيات‌ ابن‌ فارض‌ مصريّ مناسب‌ با رحلت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد ، و ترجمۀ ابيات‌
  غزلهايي‌ از خواجه‌ حافظ‌ شيرازي‌ مناسب‌ حال‌
  رموز و اشارات‌ و دلالات‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ را كسي‌ نفهميد.
  كلام‌ حدّاد : تو همه‌اش‌ مكّه‌ ميروي‌ ، كربلا ميروي‌ ! پس‌ كِيْ بسوي‌ خدا ميروي‌؟!
  مناسبت اشعار ابن فارض و خواجه حافظ هر دو با رحلت حداد.
  محصّل‌ و خلاصه‌اي‌ از مطالب‌ سابقه‌ در شناخت‌ و معرفت‌ حضرت‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد روحي‌ فداه‌
  در حوزه‌ها بايد علاوه‌ بر حكمت‌ نظري‌ مؤسّسه‌هاي‌ حكمت‌ عملي‌ دائر گردد.
  معارف‌ الهيّه‌ مانند جواهر نفيسه‌ ، مصون‌ و محفوظ‌ از نظر اجانب‌ مي‌باشد.
  خطبۀ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ روايت‌ مسعودي‌ دربارۀ قدرت‌ اولياء الله‌
  خلاصه‌ و محصّل‌ گفتار در عظمت‌ معنوي‌ و روحي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌

کلیه حقوق در انحصارپرتال متقین میباشد. استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است

© 2008 All rights Reserved. www.Motaghin.com


Links | Login | SiteMap | ContactUs | Home
عربی فارسی انگلیسی