كلام‌ محدّث‌ نوري‌ و نقل‌ خبر رجبيّون‌ از محيي‌ الدّين‌ عربي‌

نكتۀ چهارم‌:

محدّث‌ نوري‌ رحمةُاللَه‌ علَيه‌ گفته‌ است‌:

‎ ابن‌ عربيّ مالكيّ با آن‌ همه‌ نَصْب‌ و عداوتي‌ كه‌ با إماميّه‌ دارد حتّي‌ در مسامرۀ خود ميگويد: رَجَبيّون‌ جمعي‌ از أهل‌ رياضتند در ماه‌ رَجَب‌ كه‌ اكثر كشف‌ ايشان‌ اينست‌ كه‌: رافِضيان‌ را به‌ صورت‌ خوك‌ مي‌بينند...[119]

صفحه 443

محيي‌ الدّين‌ عربيّ در «محاضرات‌ و مسامرات‌» ميگويد:

‎ خَبَرُ الارْبَعينَ الرَّجَبيّينَ وَ الابْدالِ:

بدانكه‌: خداوند چهل‌ مرد از مخلوقات‌ خودش‌ را دارد كه‌ به‌ آنها نظر ميكند، و از حركات‌، آنها را مي‌اندازد بطوريكه‌ مي‌نشينند و هيچ‌ قدرتي‌ بر حركت‌ در ماه‌ رَجَب‌ ندارند؛ از اوّل‌ ماه‌ رَجَب‌ تا آخر آن‌.

و در آن‌ نظر كه‌ موجب‌ از بين‌ بردن‌ حركات‌ آنها ميشود، خودشان‌ از حالشان‌ و از واردات‌ روحي‌شان‌ خبر ندارند، غير از آنچه‌ را كه‌ خداوند در آن‌ حالِ عدم‌ تحرّك‌ به‌ آنها مي‌فهماند. و اين‌ قضيّه‌ در هر سال‌ واقع‌ مي‌شود.

و چون‌ ماه‌ رجب‌ سپري‌ ميگردد، براي‌ هيچيك‌ از آنان‌ خبري‌ باقي‌ نمي‌ماند غير از آنچه‌ را كه‌ خداوند فهمانده‌ است‌. و باقي‌ نمي‌ماند براي‌ او هيچ‌ كشفي‌ و نه‌ اطّلاعي‌ و نه‌ ندائي‌ از آن‌ عالم‌، و نه‌ هيچ‌ چيز دگري‌ تا اينكه‌ هلال‌ ماه‌ رجب‌ آتيه‌ طلوع‌ نمايد؛ در اينصورت‌ آن‌ حالت‌ براي‌ ايشان‌ برميگردد، و آن‌ حالت‌ براي‌ آنها پايدار مي‌ماند تا انقضاء ماه‌ رجب‌؛ پس‌ مي‌بينند از عجائب‌ كونيّه‌ بقدري‌ كه‌ خداوند اراده‌ كند. مگر آنكه‌ براي‌ بعضي‌ از آنها يك‌ علامت‌ منحصري‌ در طول‌ سال‌ براي‌ ادراك‌ امري‌ از امور نه‌ غير آن‌، باقي‌ مي‌ماند.

صفحه 444

وَ قَدِ اجْتَمَعْنا بِرَجُلٍ مِنهُمْ في‌ شَهْرِ رَجَبٍ وَ هُوَ مَحْبوسٌ في‌ بَيْتِهِ، قَدْ حَبِسَتْهُ هذِهِ الْحالَةُ وَ هُوَ بآئِعٌ لِلْجَزَرِ وَ الْخُضْرِ الْعآمَّةِ. غَيْرَ أنّي‌ سَألْتُهُ عَن‌ حالَتِهِ فَأخْبَرَني‌ بِكَيْفيَّتِها عَلَي‌ ما كانَ عِلْمي‌ فيها؛ وَ كانَ يُخْبِرُ بِعَجآئِبَ.

فَسَألْتُهُ هَلْ يَبْقَي‌ لَكَ عَلامَةٌ في‌ شَيْءٍ؟! قالَ: «نَعَمْ! لي‌ عَلامَةٌ مِنَ اللَهِ في‌ الرّافِضَةِ خآصَّةً؛ أراهُمْ في‌ صورَةِ الْكِلابِ لا يَسْتَتِرونَ عَنّي‌ أبَدًا.» وَ قَدْ رَجَعَ مِنْهُمْ عَلَي‌ يَدِهِ جَماعَةٌ مَسْتورونَ لا يَعْرِفُهُمْ أهلُ السُّنَّةِ، إلاّ أنَّهُمْ مِنهُمْ عُدولٌ فَدَخَلوا عَلَيْهِ فَأعْرَضَ عَنهُمْ وَ أخْبَرَهُمْ بِأمْرِهِمْ فَرَجَعوا وَ تابوا وَ شَهِدوا عَلَي‌ أنفُسِهِمْ بِما أخْبَرَ عَنهُمْ مِمّا لَيْسَ عِندَ أحَدٍ مِن‌ غَيْرِهِمْ خَبَرُهُ.

«و ما در ماه‌ رجب‌ به‌ يك‌ مرد از آنان‌ كه‌ در خانه‌اش‌ مقيّد و محبوس‌ شده‌ بود، و آن‌ حالت‌ او را در خانه‌اش‌ محبوس‌ و زنداني‌ نموده‌ بود برخورد كرديم‌. و او فروشندۀ هويج‌ و سبزيجات‌ عمومي‌ بود. مطلبي‌ ميان‌ ما و او واقع‌ نشد مگر اينكه‌ من‌ از حال‌ او از او پرسش‌ نمودم‌، او به‌ من‌ از كيفيّت‌ حالش‌ خبر داد به‌ همانگونه‌اي‌ كه‌ من‌ علم‌ داشتم‌؛ و آن‌ مرد خبر ميداد مرا از عجائبي‌.

من‌ از وي‌ پرسيدم‌: آيا از آن‌ مشاهدات‌ براي‌ تو اينك‌ علامتي‌ دربارۀ چيزي‌ باقي‌ مانده‌ است‌؟! گفت‌: آري‌! براي‌ من‌ از جانب‌ خدا نشانه‌اي‌ است‌ دربارۀ رافضيان‌ به‌ خصوص‌، كه‌ من‌ آنها را به‌ صورت‌ سگ‌ مي‌بينم‌، و ابداً از من‌ پنهان‌ نمي‌باشند. (محيي‌الدّين‌ ميگويد:) و جمعي‌ از آنها كه‌ پنهان‌ بودند و اهل‌ سنّت‌ آنان‌ را نمي‌شناختند، به‌ دست‌ او برگشتند، إلاّ اينكه‌ در ميان‌ ايشان‌ مردمان‌ عادلي‌ بودند كه‌ چون‌ بر او وارد شدند و او از آنها إعراض‌ كرد و ايشان‌ را از امرشان‌ آگاه‌ ساخت‌، توبه‌ كردند و بازگشتند و گواهي‌ دادند به‌ صحّت‌ آنچه‌ را كه‌ از ايشان‌ خبر داده‌ است‌ از مطالبي‌ كه‌ يك‌ نفر از غير آنان‌ آگاهي‌ از آن‌

صفحه 445

نداشت‌. [120]

و ما قبل‌ از آنكه‌ وارد در بحث‌ آن‌ شويم‌ كه‌ مراد از رَوافِض‌ در اين‌ حكايت‌ خَوارِج‌ ميباشند نه‌ شيعۀ إماميّه‌، لازم‌ است‌ در عبارت‌ محدّث‌ نوريّ بحث‌ كنيم‌ كه‌: در اين‌ جملات‌ كوتاهش‌ پنج‌ خطا و اشتباه‌ روشن‌ نموده‌ است‌:

اوّل‌ آنكه‌: محيي‌الدّين‌ را أهل‌ نَصب‌ شمرده‌ است‌. نصب‌ به‌ معني‌ عداوت‌ و دشمني‌ با اهل‌ بيت‌ و ذراري‌ رسول‌ الله‌ و امامان‌ معصومين‌ عليهم‌الصّلوة‌ و السّلام‌ ميباشد. و ناصِبيّ به‌ كسي‌ گويند كه‌ با اين‌ خاندان‌ عداوت‌ داشته‌ باشد؛ مثل‌ مَروان‌ حَكَم‌ و عبدالله‌ بن‌ زُبَير و اغلب‌ از بني‌اُميّه‌، و جميع‌ خوارج‌. آيا اين‌ نسبت‌ به‌ محيي‌الدّين‌ ناروا نيست‌ با آن‌ درجه‌ از وداد و محبّت‌ به‌ امامان‌ معصوم‌ و أهل‌ بيت‌ رسول‌ أكرم‌ صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌؟! و اين‌ حقيقت‌ در همۀ كتابهاي‌ او مشهود است‌ تا جائيكه‌ ديديم‌ بسياري‌ از أعاظم‌ و اساطين‌ مذهب‌، او را شيعه‌ دانسته‌اند و چنانكه‌ گذشت‌ او اين‌ دو بيت‌ را در ولاي‌ آل‌ ط'ه‌' سروده‌ است‌:

رَأيْتُ وَلآئي‌ ءَالَ طه‌ وَسيلَةً                                 لاِرْغِمَ أهْلَ الْبُعْدِ يورِثُني‌ الْقُرْبَي‌

فَما طَلَبَ الْمَبْعوثُ أجْرًا عَلَي‌ الْهُدَي‌     بِتَبْليغِهِ إلاّ الْمَوَدَّةَ في‌ الْقُرْبَي‌[121] و [122]

صفحه 446

مرحوم‌ نوري‌ كدام‌ عبارت‌ و يا اشارتي‌ را در كتب‌ وي‌ ديده‌ است‌ كه‌ دلالت‌ و يا ايماء به‌ نصب‌ او داشته‌ باشد؟

دوّم‌ آنكه‌: او را از اهل‌ عداوت‌ با اماميّه‌ شمرده‌ است‌. اين‌ نيز اتّهامي‌ بيش‌ نيست‌. اماميّه‌ كه‌ پيروان‌ و شيعيان‌ ائمّۀ دوازده‌گانه‌ ميباشند مورد احترام‌ و توقير اويند. از ائمّۀ شيعه‌ در بسياري‌ از موارد ياد ميكند، چه‌ در «فتوحات‌» و چه‌ در «محاضرات‌» خود. در اينصورت‌ نسبت‌ عداوت‌ با اماميّه‌ نسبتي‌ است‌ ناروا. و ايشان‌ براي‌ اين‌ تهمت‌ نيز بايد شاهد و دليلي‌ از كتب‌ او بياورند؛ وَ أنَّي‌ لَه‌ ذلِك‌؟ [123]

و معلوم‌ است‌ كه‌: اين‌ نسبت‌ نَصْب‌ و عداوت‌ با اماميّه‌ جدا از عبارت‌ اوست‌ دربارۀ رجبيّين‌ كه‌ آنانرا آن‌ مرد رَجَبيّ به‌ صورت‌ كِلاب‌ ديده‌ است‌. چرا كه‌ ميگويد: «ابن‌ عربي‌ مالكي‌ با آنهمه‌ نصب‌ و عداوتي‌ كه‌ با اماميّه‌ دارد حتّي‌ در

صفحه 447

مسامرۀ خود ميگويد:...». از عبارت‌ «مسامره‌» بگذريم‌ كه‌ روي‌ آن‌ بحث‌

صفحه 448

خواهيم‌ كرد، در كدام‌ عبارت‌ و در كدام‌ شعر و بيت‌ و در كدام‌ كتاب‌ از كتب‌

صفحه 449

عديدۀ كثيرۀ محيي‌الدّين‌ عداوت‌ با اماميّه‌ به‌ چشم‌ ميخورد؟ اين‌ نسبت‌

صفحه 450

همچنين‌ نادرست‌ است‌.

صفحه 451

تحريف‌ محدّث‌ نوري‌ در نقل‌ عبارت‌ محيي‌ الدّين‌ از «محاضرات‌»

سوّم‌ و چهارم‌ آنكه‌ ميگويد: «رجبيّون‌ جمعي‌ از اهل‌ رياضتند در ماه‌ رجب‌ كه‌ اكثر كشفِ ايشان‌ اينست‌ كه‌ رافضيان‌ را به‌ صورت‌ خوك‌ مي‌بينند.» از اين‌ عبارت‌ مشهود است‌ كه‌: اوّلاً اكثر كشف‌ آنها اينست‌، يعني‌ زيادترين‌ مكاشفاتي‌ كه‌ در ماه‌ رجب‌ دارند اينست‌؛ و ثانياً كشف‌ ايشان‌ يعني‌ كشف‌ آنها و آن‌ جماعت‌ اين‌ است‌؛ درحاليكه‌ ما در عبارت‌ منقوله‌ از محيي‌الدّين‌ ديديم‌ كه‌ او ميگويد: من‌ فقط‌ با يك‌ نفر از آنها كه‌ سبزي‌ فروش‌ بود برخورد كردم‌، و او هم‌ فقط‌ به‌ عنوان‌ يكي‌ از مشاهداتش‌ گفت‌: من‌ آنها را مي‌بينم‌. يعني‌ از ميان‌ رجبيّون‌ كه‌ چهل‌ نفرند، فقط‌ يك‌ تن‌ از ايشان‌، آن‌ هم‌ تنها در يك‌ كشف‌ ديده‌ است‌. و در عبارت‌ محدّث‌ نوري‌ يك‌ كشف‌، به‌ اكثر كشف‌، و آن‌ مرد واحد به‌ جماعت‌ ايشان‌ تحريف‌ شده‌ است‌.

صفحه 452

پنجم‌ آنكه‌: عبارت‌ آن‌ مرد رَجَبيّ در مكاشفه‌اش‌، مشاهدۀ روافض‌ را به‌صورت‌ كِلاب‌ (سگ‌) است‌ و محدّث‌ نوري‌ در نقل‌ به‌ صورت‌ خوك‌ آورده‌اند. و معلوم‌ است‌ كه‌ خوك‌ بدتر و زشت‌تر و قبيح‌تر است‌. زيرا سگ‌ صفت‌ درندگي‌ دارد و خوك‌ صفت‌ بي‌غيرتي‌ و بي‌ناموسي‌ و شهوت‌ پرستي‌. و ترجمۀ كلاب‌ را به‌ خوك‌ در جائي‌ نيافته‌ايم‌.[124]

مراد از روافض‌ در مكاشفۀ منقولۀ از «مسامرات‌» خوارج‌ هستند

اينك‌ نوبت‌ رسيده‌ است‌ به‌ اصل‌ مكاشفۀ آن‌ مرد رَجَبيّ كه‌ رافضيان‌ را به‌ صورت‌ كلاب‌ مي‌ديده‌ است‌. آن‌ مكاشفه‌ مكاشفۀ صحيح‌ است‌ نه‌ غلط‌. امّا مراد از روافِض‌، خوارج‌ مي‌باشند نه‌ طائفۀ اماميّه‌. و معلوم‌ است‌ كه‌ خوارج‌ داراي‌ صفت‌ سَبُعيّت‌ و درندگي‌ همچون‌ سگ‌ هستند؛ و در مكاشفۀ معنوي‌ به‌ صورت‌ واقعي‌ خودشان‌ براي‌ آن‌ مرد ظهور پيدا نموده‌اند.

دليل‌ ما براي‌ اينكه‌ مراد از روافض‌ در اين‌ عبارت‌ خوارج‌ است‌ سه‌ چيز مي‌باشد:

اوّل‌: در بسياري‌ از عبارات‌ اهل‌ عامّه‌ ديده‌ مي‌شود كه‌ روافض‌ را در خصوص‌ خوارج‌ بكار برده‌اند، نه‌ دربارۀ شيعه‌. و اين‌ حقيقت‌ براي‌ افرادي‌ كه‌ به‌ كتب‌ تاريخ‌ و سِيَر آنها اطّلاع‌ و ممارست‌ داشته‌ باشند مشهود است‌.

دوّم‌ آنكه‌: محيي‌الدّين‌ اهل‌ مغرب‌ بوده‌ است‌. ميلادش‌ در إشْبيليه‌ و أندلس‌ يعني‌ اسپانيا بوده‌ است‌. و در آنجا جمعي‌ از خوارج‌ بلكه‌ كثيري‌ از آنها در الجزائر و مراكش‌ بسر ميبردند بواسطۀ مسافرت‌ و اقامت‌ و دعوت‌ عَكْرَمَه‌ كه‌

صفحه 453

غلام‌ عبدالله‌ بن‌ عبّاس‌ بود و بر او و بر عبدالله‌ بن‌ مسعود نسبت‌ كذب‌ به‌ رسول‌ خدا ميداد. و مردي‌ دروغ‌باف‌ و لاف‌ زن‌ بود، و به‌ تاريخ‌ و حديث‌ هم‌ اطّلاع‌ كافي‌ داشت‌، و به‌ تفسير هم‌ وارد بود؛ امّا از دشمنان‌ سرسخت‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ بود، و براي‌ انحراف‌ مردم‌ از مقام‌ ولايت‌ و تبديل‌ ولايت‌ حقّه‌ به‌ شجرۀ ملعونه‌ دستي‌ قوي‌ داشت‌. وي‌ بواسطۀ تحريف‌ روايات‌، و تحريف‌ در تفسير آيات‌، جمعي‌ كثير از اهل‌ مغرب‌ را به‌ عقيدۀ خوارج‌ سوق‌ داد بطوريكه‌ خوارجي‌ هم‌ كه‌ امروزه‌ در آن‌ نواحي‌ ميباشند از آثار شوم‌ و زشت‌ تربيت‌ عكْرَمَه‌ باقي‌ مانده‌اند.[125] وليكن‌ تشيّع‌ در اوّل‌ امر در آن‌ نواحي‌ قدم‌ نگذارده‌ است‌.

و فتح‌ أندلس‌ هم‌ توسّط‌ بني‌اميّه‌ و بقاء آن‌ هم‌ توسّط‌ آخرين‌ دودمان‌ آنها انجام‌ گرفت‌، و تا ساليان‌ درازي‌ أولاد مروان‌ حمار در آنجا حكومت‌ داشتند. اهالي‌ مغرب‌ زمين‌ مالِكي‌ مذهب‌ مي‌باشند، و شيخ‌ محيي‌الدّين‌ هم‌ به‌ صورت‌ ظاهر مالكي‌ بوده‌ و در خاندان‌ مالكي‌ نشو و نما يافته‌ است‌. بنابراين‌ تعبير از خوارج‌ با لفظ‌ روافض‌ در آن‌ بلاد غير شيعه‌ نشين‌ قريب‌ به‌ واقع‌، بلكه‌ با اين‌ قرائن‌ متعيّن‌ مي‌باشد.

سوّم‌ آنكه‌: از همۀ كتابهاي‌ محيي‌الدّين‌ هم‌ صرف‌نظر كنيم‌، در همين‌ كتاب‌ «محاضرات‌» وي‌ كه‌ اين‌ داستان‌ را محدّث‌ نوري‌ از آنجا نقل‌ كرده‌ است‌؛ بقدري‌ روايات‌ و حكايات‌ و شواهد تاريخي‌ بسيار است‌ كه‌ با وجود آنها احتمال‌ حمل‌ روافض‌ بر طائفۀ شيعه‌ محال‌ مي‌نمايد.

يعني‌ اگر كسي‌ «مسامرات‌» را مطالعه‌ كند و چون‌ بدينجا رسد و معني‌ روافض‌ را شيعه‌ بپندارد، يك‌ مرتبه‌ در جاي‌ خود خشك‌ مي‌شود كه‌ يعني‌ چه‌؟! آخر او فقط‌ قبل‌ از چند ورق‌ ميگويد:

صفحه 454

وَ لا كَريمَ أكْرَمُ مِنْ ءَالِ مُحَمَّدٍ؛ كُلُّهُمْ كَبيرٌ لَيْسَ فيهِمْ صَغيرٌ.

«بزرگوار و صاحب‌ مجدي‌ بزرگوارتر و گرامي‌تر از آل‌ محمّد نيست‌؛ همۀ ايشان‌ بزرگند و در ميانشان‌ كوچكي‌ نيست‌.»

مطالب‌ واردۀ در «محاضرات‌» دالّۀ بر خلوص‌ شيخ‌ محيي‌ الدّين‌

و اين‌ عبارت‌ از خود محيي‌الدّين‌ است‌ كه‌ در ضمن‌ داستاني‌ بدينگونه‌ بيان‌ نموده‌ است‌:

‎ خَليفَةُ عَدلٍ، قَضآءُ واجِبٍ حَقٍّ و فَصْلٍ:

پيغمبري‌ پيش‌ از رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بود كه‌ به‌ وي‌ خالد بن‌ سَنان‌[126] مي‌گفتند. چون‌ دختر او را رسول‌ خدا ديدند و دانستند كه‌ دختر اوست‌، فرمودند: مَرْحَبًا بِابْنَةِ نَبِيٍّ أضَاعَهُ قَوْمُهُ. «مرحبا به‌ دختر پيامبري‌ كه‌ قومش‌ حقّ آن‌ پيغمبر را ضايع‌ كردند.» و در اينجا پيامبر ما داستان‌ آن‌ پيمبر را بيان‌ كردند.

و رويّه‌ و عادت‌ رسول‌ خدا اين‌ بود كه‌ ميفرمود: إذَا أَتَاكُمْ كَرِيمُ قَوْمٍ فَأَكْرِمُوهُ![127] «چون‌ مرد بزرگوار و صاحب‌ عزّتي‌ از هر قوم‌ و گروهي‌ باشد به‌ نزد

صفحه 455

شما بيايد، وي‌ را گرامي‌ بداريد و معزّز بشماريد!»

وَ لا كَريمَ أكْرَمُ مِنْ ءَالِ مُحَمَّدٍ؛ كُلُّهُمْ كَبيرٌ لَيْسَ فيهِمْ صَغيرٌ.

براي‌ ما از حديث‌ عمران‌ روايت‌ شده‌ است‌ كه‌: عيسي‌ حديث‌ كرد براي‌ ما از ضُمَرَة‌ كه‌ او گفت‌:

قالَ عُمَرُ بْنُ عَبْدِالْعَزيزِ لِبَعْضِ وُلْدِ الْحُسَيْنِ بْنِ عَليِّ بْنِ أبي‌طالِبٍ: لا تَقِفْ عَلَي‌ بابي‌ ساعَةً واحِدَةً إلاّ ساعَةً تَعْلَمُ أنّي‌ فيها جالِسٌ فَيُؤْذَنُ لَكَ عَلَيَّ وَقْتٌ تَأْتي‌. فَافْعَلْ، فَإنّي‌ أسْتَحي‌ مِنَ اللَهِ أنْ تَقِفَ عَلَي‌ بابي‌ فَلا يُؤْذَنُ لَكَ!

«عمر بن‌ عبدالعزيز به‌ بعضي‌ از اولاد حسين‌ بن‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ گفت‌: بر در خانۀ من‌ يك‌ ساعت‌ هم‌ درنگ‌ مكن‌ مگر آن‌ ساعتي‌ را كه‌ بداني‌ من‌ در آن‌ ساعت‌ جلوس‌ دارم‌، تا اينكه‌ براي‌ ملاقات‌ تو با من‌ اذن‌ گرفته‌ شود كه‌ در همان‌ ساعت‌ بيائي‌ و ملاقات‌ كني‌. زيرا كه‌ من‌ از خدا حيا ميكنم‌ تو درِ خانۀ من‌ توقّف‌ كني‌ و اذن‌ ملاقات‌ به‌ تو داده‌ نشود!»[128]

و سوال‌ معاويه‌ را از ضِرار در وصف‌ عليّ عليه‌السّلام‌ كه‌ ضِرار به‌ او ميگويد: مرا از بيان‌ آن‌ مَعْفُوّ بدار! گفت‌: معفوّ نميدارم‌. در اينحال‌ ضِرار ميگويد: أمّا إذْ لابُدَّ، إنَّهُ وَ اللَهِ كانَ بَعيدَ الْمُدَي‌، شَديدَ الْقُوَي‌ـ و يك‌ صفحه‌ از حالات‌ آنحضرت‌ را بيان‌ ميكند و در آخر آن‌ ميگويد: ءَاهِ مِنْ قِلَّةِ الزّادِ وَ بُعْدِ السَّفَرِ وَ وَحْشَةِ الطَّريقِ! در اينحال‌ اشكهاي‌ معاويه‌ فرو ريخت‌ و نتوانست‌ خودداري‌ كند، و با آستينش‌ خشك‌ مي‌نمود، و گريه‌ گلوي‌ آن‌ جمعيّت‌ حضّار را گرفت‌؛ تا آخر داستان‌ را ذكر ميكند. [129]

صفحه 456 (ادامه پاورقی)

صفحه 457

و انتقاد از معاويه‌ را به‌ صورت‌ گفتاري‌ كه‌ واردين‌ بر او ميكردند بيان‌ ميكند. مثل‌ آنكه‌ با سند خود روايت‌ ميكند از أبوبكره‌ كه‌ بر او وارد شد و به‌ او گفت‌:

‎ اتَّقِ اللهَ يا مُعاويَةُ! وَ اعْلَمْ أنَّكَ في‌ كُلِّ يَوْمٍ يَخْرُجُ عَنكَ وَ في‌ كُلِّ لَيْلَةٍ تَأْتي‌ عَلَيْكَ، لا تَزْدادُ مِنَ الدُّنْيا إلاّ بُعْدًا وَ مِنَ الاخِرَةِ إلاّ قُرْبًا. وَ إنَّ عَلَي‌ أثَرِكَ طالِبًا لا تَفوتُهُ، وَ قَدْ نَصَبَ لَكَ عَلَمًا لا تَجوزُهُ. فَما أسْرَعَ ما تَبْلُغُ، وَ ما أوْشَكَ أنْ يَلْحَقَكَ الطّالِبُ! وَ أنا وَ مَن‌ نَحْنُ فيهِ وَ أنتَ زآئِلٌ؛ وَ الَّذي‌ نَحْنُ إلَيْهِ صآئِرونَ باقٍ. إنْ خَيْرًا فَخَيْرٌ وَ إنْ شَرًّا فَشَرٌّ! [130]

«اي‌ معاويه‌ از خدا بپرهيز! و بدانكه‌ هر روزيكه‌ از تو بگذرد و هر شبي‌ كه‌ بر تو وارد شود، دوريت‌ از دنيا بيشتر و نزديكي‌ات‌ به‌ آخرت‌ افزون‌تر ميگردد. و در پشت‌ سر تو طالبي‌ است‌ كه‌ ميخواهد تو را دريابد و تو از دست‌ آن‌ نمي‌تواني‌ فرار كني‌، و براي‌ تو نشانه‌ و علامتي‌ گذارده‌ است‌ كه‌ از آن‌ نمي‌تواني‌ بگذري‌. پس‌ چقدر تو سريع‌ خواهي‌ رسيد، و چقدر نزديك‌ است‌ كه‌ آن‌ جوينده‌ تو را دريابد و به‌ تو برسد! و من‌ و تو و آن‌ افراديكه‌ با ما هستند همگي‌ زائل‌ و فاني‌ مي‌باشيم‌؛ و امّا آن‌ كس‌ كه‌ ما به‌ سوي‌ وي‌ خواهيم‌ گرديد و منقلب‌ خواهيم‌ شد باقي‌ است‌. نتيجۀ كار خير، خير است‌ و نتيجۀ كار شرّ، شرّ است‌!»

در «محاضرات‌» محيي‌ الدّين‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ دارد

محيي‌الدّين‌ در «محاضرات‌» از حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام‌ نيز روايت‌ دارد. او در تحت‌ عنوان‌ «مَنْ عَمِلَ عَلَي‌ قَوْلِهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ ] وَ ءَالِهِ [ وَ سَلَّمَ: كُلُّ أَمْرٍ لَا يُبْدَأُ فِيهِ بِذِكْرِ اللَهِ فَهُوَ أَجْذَمُ» ميگويد:

‎ ما از حديث‌ دينَوري‌ روايت‌ شده‌ايم‌ كه‌ گفت‌: محمّد بن‌ موسي‌، از

صفحه 458

پدرش‌ خبر داد به‌ ما كه‌ گفت‌: سَمِعْتُ الاصْمَعيَّ يَقولُ: حميد طويل‌ گفت‌: من‌ هيچگاه‌ با ثابِت‌ بَنانيّ براي‌ انجام‌ حاجتي‌ همراه‌ نشدم‌ مگر آنكه‌ اوّلين‌ كاري‌ را كه‌ بدان‌ ابتدا مي‌نمود سُبْحَانَ اللَهِ وَ الْحَمْدُ لِلَّهِ وَ لَا إلَهَ إلَّا اللَهُ وَ اللَهُ أَكْبَرُ بود؛ و پس‌ از آن‌ حاجتش‌ را به‌ زبان‌ مي‌آورد.

و از حديث‌ او همچنين‌ از يزيد بن‌ إسمعيل‌، از قبيصة‌ از سفيان‌ ثوري‌ روايت‌ است‌ كه‌:

إنَّ جَعْفَرَ بْنَ مُحَمَّدٍ قَالَ لَهُ: إذَا جَآءَكَ مَا تُحِبُّ فَأَكْثِرْ مِنَ الْحَمْدُ لِلَّهِ، وَ إذَا جَآءَكَ مَا تَكْرَهُ فَأَكْثِرْ مِنْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللَهِ، وَ إذَا اسْتَبْطَأْتَ الرِّزْقَ فَأَكْثِرْ مِنَ الاِسْتِغْفَارِ!

قَالَ سُفْيَانُ: فَانْتَفَعْتُ بِهَذِهِ الْمَوَاعِظِ.

«جعفر بن‌ محمّد به‌ او گفت‌: زمانيكه‌ چيز پسنديده‌ و محبوبي‌ به‌ تو رسيد الْحَمْدُ لِلَّهِ زياد بگو، و زمانيكه‌ چيز ناپسند و مكروهي‌ به‌ تو رسيد زياد بگو: لَاحَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللَهِ، و زمانيكه‌ ديدي‌ روزي‌ تو دير ميرسد زياد استغفار برزبان‌ جاري‌ كن‌!

سفيان‌ گفت‌: من‌ اين‌ مواعظ‌ حضرت‌ را كه‌ به‌ كار بستم‌ از آن‌ فائده‌ و نتيجه‌ بردم‌.»

و امّا مُسْلم‌ بن‌ حَجّاج‌ در صحيحش‌ آورده‌ است‌ كه‌: رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ [و آله‌] و سلّم‌ كَانَ يَقُولُ فِي‌ السَّرَّآءِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ الْمُنْعِمِ الْمُتَفَضِّلِ؛ وَ كَانَ يَقُولُ فِي‌ الضَّرَّآءِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَي‌ كُلِّ حَالٍ.

«در وقت‌ گشايش‌ و مسرّت‌ مي‌گفت‌: حمد از آنِ خداي‌ نعمت‌ بخشنده‌ و فضل‌ و رحمت‌ دهنده‌ است‌؛ و در وقت‌ گرفتاري‌ و شدّت‌ مي‌گفت‌: حمد از براي‌ خداست‌ در هر حال‌.» [131]

صفحه 459

بالجمله‌ ما بايد در گفتار و رفتار از تعصّب‌ نابجا دور باشيم‌ كه‌ قرآن‌ از آن‌ تعبير به‌ حميّت‌ جاهليّة[132]‌ فرموده‌ است‌. و همانطور كه‌ شيعه‌ از تهمتها و بهتانهاي‌ بيجاي‌ عامّه‌ خسته‌ و منضجر است‌، عامّه‌ نيز از دعواي‌ بيجا و نسبت‌ ناروا خسته‌ و ملول‌ مي‌شوند.

شيعه‌ به‌ هر مقداريكه‌ از تعصّب‌ جاهلي‌ خود را دور كند، به‌ همانقدر به‌ مكتب‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ نزديك‌ شده‌ است‌. زيرا آن‌ مكتب‌، مكتب‌ حقّ است‌. از افراط‌ و تفريط‌ به‌ دور است‌. و خداي‌ ناكرده‌ اگر ما براي‌ اثبات‌ حقّانيّت‌ مكتبمان‌ حاضر به‌ تهمت‌ و ناسزا به‌ آنها شويم‌، به‌ همان‌ اندازه‌ سنّي‌ شده‌ايم‌؛ و اگر أحياناً آنها در نسبت‌ به‌ ما دست‌ از بهتانشان‌ بردارند و عين‌ حقّ را بگويند و بنويسند، به‌ همان‌ اندازه‌ شيعه‌ شده‌اند.

اگر ما به‌ خاطر صاحب‌ ولايت‌ بخواهيم‌ دروغي‌ را بگوئيم‌ و به‌ آنها ببنديم‌، در اوّلين‌ موقف‌ عرصات‌ قيامت‌، خود صاحب‌ ولايت‌ از ما مواخذه‌ ميكند تا چه‌ رسد به‌ آن‌ شخص‌ كه‌ به‌ وي‌ نسبت‌ كذب‌ داده‌ايم‌.

باري‌، سخن‌ دربارۀ هويّت‌ و شخصيّت‌ محيي‌الدّين‌ طول‌ كشيد، ولي‌ طولي‌ ممدوح‌ و پسنديده‌ بود؛ چرا كه‌ اين‌ مرد صاحب‌ فضيلت‌ در ميان‌ ما مظلوم‌ واقع‌ شده‌ است‌. و اين‌ مطالب‌ راهگشائي‌ براي‌ سروران‌ و بزرگان‌ نظاره‌كننده‌ بالاخصّ طلاّب‌ ذوي‌ العزّة‌ و الاحترام‌ خواهد شد كه‌ به‌ عين‌ كرم‌ و رضا بنگرند و بر حقير فقير نيز خرده‌ نگيرند كه‌:

وَ عَيْنُ الرِّضا عَنْ كُلِّ عَيْبٍ كَليلَةٌ         وَلَكِنَّ عَيْنَ السُّخْطِ تُبْدي‌ الْمَساويا [133]

صفحه 460

تفسير حضرت‌ حدّاد عبارت‌ محيي‌ الدّين‌ را: «وَ لِكُلِّ عَصْرٍ واحِدٌ يَسْمو بِهِ»

در همين‌ سفر كه‌ در محضر حضرت‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد أعلَي‌ اللهُ درجتَه‌ بودم‌، و سخن‌ از محيي‌الدّين‌ عربي‌ زياد به‌ ميان‌ مي‌آمد ـ و به‌ همين‌ مناسبت‌ هم‌ حقير در اينجا كلام‌ را قدري‌ دربارۀ شخصيّت‌ او گسترش‌ دادم‌ ـ روزي‌ از روزها جناب‌ مغفور مرحوم‌ حاج‌ غلامحسين‌ سبزواري‌ كه‌ از ارادتمندان‌ ايشان‌ و از زُوّار همداني‌ و أسبق‌ تلامذۀ مرحوم‌ آية‌ الله‌ أنصاري‌ بود، از زيارت‌ حرم‌ مطهّر كه‌ برگشت‌ و نشست‌ گفت‌: اينك‌ كه‌ از زيارت‌ حضرت‌ أباالفضل‌ عليه‌السّلام‌ مراجعت‌ ميكردم‌، در شارع‌ عبّاسيّه‌ به‌ خاطرم‌ آمد بيتي‌ راكه‌ در راهرو ورودي‌ قبر محيي‌الدّين‌ به‌ سرداب‌ نوشته‌اند؛ و اين‌ بيت‌ از خود اوست‌:

وَ لِكُلِّ عَصْرٍ واحِدٌ يَسْمو بهِ             وَ أنا لِباقي‌ الْعَصْرِ ذاكَ الْواحِدُ

«در هر عصر و دوره‌اي‌ يك‌ نفر به‌ وجود مي‌آيد كه‌ آن‌ عصر بواسطۀ او عظمت‌ مي‌يابد؛ و من‌ براي‌ تمام‌ أعصار و دوره‌هاي‌ آينده‌ آن‌ يك‌ نفر مي‌باشم‌.»

و مي‌گفت‌: من‌ خودم‌ اين‌ بيت‌ را در آنجا قرائت‌ كرده‌ام‌، و عجيب‌ ادّعاي‌ عظيمي‌ است‌ كه‌ محيي‌الدّين‌ كرده‌ است‌؟!

حضرت‌ آقا فرمودند: هيچ‌ عجبي‌ ندارد؛ و اين‌ گفتار او يك‌ گفتار عادي‌ و معمولي‌ است‌. و اين‌ اختصاص‌ به‌ محيي‌الدّين‌ ندارد. هر كس‌ به‌ عرفان‌ خدا برسد و فاني‌ شود، اين‌ نغمۀ اوست‌. زيرا در عالم‌ فَناء محيي‌الدّين‌ نيست‌؛ خداست‌ كه‌ سخن‌ ميگويد. و معلوم‌ است‌ كه‌: خدا اختصاص‌ به‌ زماني‌ دون‌ زماني‌ ندارد. او هميشه‌ بوده‌ و هست‌ و خواهد بودـ انتهي‌ كلام‌ ايشان‌.

و نظير اين‌ مفاد، مفاد بيت‌ ابن‌فارض‌ است‌ كه‌ آخرين‌ بيت‌ از تائيّۀ كبراي‌ اوست‌. امّا محيي‌الدّين‌ خود را براي‌ جميع‌ أعصار بعدي‌ يكّه‌تاز ميدان‌ توحيد

صفحه 461

ميداند و ابن‌ فارض‌ شاگردش‌ براي‌ جميع‌ اعصار قبلي‌. وي‌ ميگويد:

وَ مِن‌ فَضْلِ ما أسْأَرْتُ شُرْبُ مُعاصِري ‌        وَ مَنْ كانَ قَبْلي‌ فَالْفَضآئِلُ فَضْلَتي‌ [134]

«و از ته‌ مانده‌ و باقيماندۀ آنچه‌ را كه‌ من‌ نوشيدم‌، نوشيدن‌ معاصرين‌ من‌ است‌ و نوشيدن‌ كساني‌ كه‌ پيش‌ از من‌ بوده‌اند، بنابراين‌ تمام‌ فضائل‌ عبارت‌ است‌ از بقيّه‌ و زياد ماندۀ نوشيدن‌ من‌.»

گفتار اهل‌ توحيد در حال‌ فناء، گفتار خداوند است‌

و أقول‌: بر اين‌ اساس‌ حمل‌ مي‌شود كلام‌ بسياري‌ كه‌ جملاتي‌ همچون‌ « أنا الْحَقُّ » و يا « لَيْسَ في‌ جُبَّتي‌ سِوَي‌ اللَهِ » گفته‌اند و يا آنچه‌ را كه‌ از أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ در خطبۀ بَيان‌ و تُتُنْجيّه‌ آمده‌ است‌ بر فرض‌ صحّت‌ خطبه‌ و تماميّت‌ إسناد و استنادش‌ به‌ آنحضرت‌.

زيرا اگر چه‌ تفوّه‌ به‌ اين‌ كلام‌، سخن‌ حقّ است‌، وليكن‌ از كُمَّلين‌ اينگونه‌ تعبيرات‌ را كه‌ به‌ شَطَحيّات‌ و طامات‌ نام‌ نهند، ديده‌ نشده‌ است‌. بزرگترين‌ عارف‌، حضرت‌ رسول‌ أكرم‌ صلّي‌الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ بوده‌ است‌، و اينگونه‌ تعبير نفرموده‌ است‌؛ وگرنه‌ بجاي‌ قُلْ هُوَ اللَهُ أَحَدٌ مي‌گفت‌: قُلْ أنَا اللَهُ أحَدٌ. أميرالمومنين‌ عليه‌ السّلام‌ هم‌ اوّلين‌ شاگرد مكتب‌ اوست‌، آنگاه‌ در خطبۀ عمومي‌ براي‌ جميع‌ مردم‌ چنان‌ و چنين‌ بگويد، صحيح‌ نيست‌. و لذا به‌ همين‌ دليل‌، سَنَد اين‌ نحوه‌ از روايات‌ مردود است‌. آري‌ در مجالس‌ خصوصي‌ با بعضي‌ از أحبّه‌ و أعزّۀ از أولاد و يا از أصحاب‌ براي‌ معرّفي‌ ذات‌ حقّ و وصول‌ بندۀ خدا به‌ مقام‌ فَناءِ في‌ الله‌ اينگونه‌ تعبيرات‌ اشكال‌ ندارد؛ گرچه‌ بايد

صفحه 462

استنادش‌ تمام‌ و إسنادش‌ به‌ ثبوت‌ برسد. و مجرّد امكان‌، دليل‌ بر وقوع‌ نمي‌گردد. مطالبي‌ كه‌ در اين‌ زمينه‌ از بايزيد بَسطامي‌ و منصور حلاّج‌ آمده‌ است‌، دليل‌ بر عدم‌ كمال‌ آنان‌ است‌.

جرم‌ و گناه‌ حسين‌ بن‌ منصور حلاّج‌، كشف‌ اسرار بود

يكي‌ از عالي‌ترين‌ ثمرۀ استاد همين‌ است‌ كه‌ شاگرد را خودسر و يَله‌ نمي‌گذارد؛ و محال‌ است‌ با تحقّق‌ معاني‌ عاليۀ عرفانيّه‌ در شاگرد، اين‌ نحوه‌ از كلمات‌ از او صادر شود. حسين‌ منصور حلاّج‌ استاد نداشت‌؛ و همين‌ موجب‌ خطرات‌ براي‌ وي‌ شد.

نظير اين‌ معني‌ را باباطاهر عريان‌ ميگويد:

به‌ هر ألْفي‌ ألِف‌ قَدّي‌ برآيُو             ألِف‌ قَدُّم‌ كه‌ در ألْف‌ آمَدُسْتُم‌

و سعدي‌ شيرازي‌ نه‌ از راه‌ توحيد و عرفان‌، بلكه‌ از جهت‌ ادّعاي‌ علوّ أدبيّات‌ و بلاغت‌ خود ميگويد:

هر كس‌ به‌ زمانِ خويشتن‌ بود          من‌ سعدي‌ آخر الزَّمانم‌

حضرت‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌، طريقۀ حلاّج‌ را ردّ ميكردند و ميفرمودند: در آنچه‌ از او نقل‌ شده‌ مطالبي‌ است‌ كه‌ دلالت‌ بر نقصان‌ او دارد. از صدر اسلام‌ تا كنون‌ كسي‌ به‌ جامعيّت‌ مرحوم‌ آقا (قاضي‌) نيامده‌ است‌. و ابداً از ايشان‌ و يا احدي‌ از شاگردانشان‌ اينگونه‌ مطالب‌ ديده‌ نشد.

مرحوم‌ آقا روزي‌ به‌ من‌ گفتند: سيّد هاشم‌! سرّ را فاش‌ مكن‌ كه‌ گرفتار مي‌شوي‌! روزي‌ ميرسد كه‌ از اطراف‌ و أكناف‌ بيايند و عتبۀ درت‌ را ببوسند.

ميفرمودند: من‌ در تمام‌ مدّت‌ عمر يكبار آنهم‌ در حقيقت‌ بواسطۀ محذور و حيا سرّي‌ را فاش‌ كردم‌ و تا بحال‌ كه‌ دهها سال‌ است‌ از آن‌ ميگذرد گرفتار آنم‌.

منصور حلاّج‌ اصل‌ مطالبش‌ همان‌ مطالب‌ سائر عرفاست‌ و چيز دگري‌ ندارد؛ امّا چون‌ فاش‌ كنندۀ اسرار إلهي‌ بود، خلقي‌ را به‌ فتنه‌ و فساد انداخت‌ و سَرش‌ را بالاي‌ چوبۀ دار برد.

صفحه 463

ميفرمودند: عطّار مطالبي‌ را از حلاّج‌ نقل‌ كرده‌ است‌ كه‌ هر عارفي‌ آنرا ببيند و بشنود، رويّه‌ و روش‌ وي‌ را نمي‌ستايد. از جمله‌ دربارۀ او ميگويد:

‎ اغلب‌ مشايخ‌ كِبار در كار او إبا كردند و گفتند: او را در تصوّف‌ قدمي‌ نيست‌، مگر عبدالله‌ خَفيف‌ و شِبْليّ و أبوالقاسم‌ قُشَيْريّ، و جملۀ متأخّران‌ إلاّ ماشاءَ الله‌ كي‌ او را قبول‌ كردند. و أبوسعيد بن‌ أبوالخير قدَّس‌ الله‌ روحَه‌ العزيز، و شيخ‌ أبوالقاسم‌ گرگاني‌، و شيخ‌ أبوعلي‌ فارْمَدي‌، و امام‌ يوسف‌ همداني‌ رحمةُ الله‌ علَيهم‌ أجمَعين‌، در كار او سَيري‌ داشته‌اند؛ و بعضي‌ در كار او متوقّف‌اند.[135]

و از جمله‌ ميگويد: ‎ و شبلي‌ گفته‌ است‌ كه‌: من‌ و حلاّج‌ يك‌ چيزيم‌؛ امّا مرا به‌ ديوانگي‌ نسبت‌ كردند خلاص‌ يافتم‌، و حسين‌ را عقل‌ او هلاك‌ كرد.[136]

و از جمله‌ گويد: ‎ و پيوسته‌ در رياضت‌ و عبادت‌ بود. و در بيان‌ معرفت‌ و توحيد و در زيِّ اهل‌ صلاح‌ و در شرع‌ و سنّت‌ بود كه‌ اين‌ سخن‌ ازو پيدا شد. امّا بعضي‌ مشايخ‌ او را مهجور كردند؛ نه‌ از جهت‌ مذهب‌ و دين‌ بود بل‌ كه‌ از آن‌ بود كه‌ ناخشنودي‌ مشايخ‌ از سرمستي‌ او اين‌ بار آورد. چنانكِ اوّل‌ به‌ تُسْتَر آمد به‌ خدمت‌ شيخ‌ سَهْل‌ بن‌ عبدالله‌، و دو سال‌ در صحبت‌ او بود. پس‌ عزم‌ بغداد كرد، و اوّل‌ سفر او در هجده‌ سالگي‌ بود، پس‌ به‌ بصره‌ شد و به‌ عَمْرو بن‌ عثمان‌ پيوست‌ و هژده‌ ماه‌ در صحبت‌ او بود. پس‌ يَعقوب‌ أقْطَع‌ دختر بدو داد. بعد از آن‌ عمرو بن‌ عثمان‌ ازو برنجيد، از آنجا به‌ بغداد آمد پيش‌ جُنَيْد. و جنيد او را به‌ سكوت‌ و خلوت‌ فرمود. چندگاه‌ در صحبت‌ او صبر كرد، پس‌ قصد حجاز كرد و يكسال‌ آنجا مجاور بود.

باز به‌ بغداد آمد با جمعي‌ صوفيان‌ به‌ پيش‌ جنيد آمد و از جنيد مسائل‌

صفحه 464

پرسيد.

جُنَيْد جواب‌ نداد و گفت‌: زود باشد كه‌ سر چوب‌ پاره‌ سرخ‌ كني‌!

گفت‌: آن‌ روز كه‌ من‌ سر چوب‌ پاره‌ سرخ‌ كنم‌ تو جامۀ اهل‌ صورت‌ پوشي‌. چنانك‌ آن‌ روز كه‌ أيمّه‌ فتوي‌ دادند كه‌ او را ببايد كشت‌، جنيد در جامۀ تصوّف‌ بود نمي‌نوشت‌؛ و خليفه‌ گفته‌ بود كه‌: خطّ جنيد بايد.

جنيد دستار و دُرّاعه‌ در پوشيد و به‌ مدرسه‌ شد، و جواب‌ فتوي‌ نوشت‌ كِي‌: نَحْنُ نَحْكُمُ بِالظَّاهِر. يعني‌ بر ظاهر حال‌ كشتني‌ است‌، و فتوي‌ بر ظاهر است‌؛ أمّا باطن‌ را خداي‌ داند بس‌.

پس‌ حسين‌ از جُنَيد چون‌ جواب‌ مسائل‌ نيافت‌ متغيّر شد و بي‌اجازت‌ به‌ تُسْتَر شد و يكسال‌ آنجا ببود، قبولي‌ عظيم‌ پيدا شد. و او هيچ‌ سخن‌ اهل‌ زمانه‌ را وزني‌ ننهادي‌ تا او را حسد كردند. و عَمرو بن‌ عثمان‌ در باب‌ او نامه‌ها نوشت‌ به‌ خوزستان‌ و احوال‌ او در چشم‌ اهل‌ آن‌ ديار قبيح‌ گردانيد. [137]

و از جمله‌ گويد: ‎ و دو سال‌ در حرم‌ مجاور شد. چون‌ باز آمد احوالش‌ متغيّر شد، و آن‌ حال‌ به‌ رنگي‌ ديگر مبدّل‌ گشت‌ كه‌ خَلق‌ را به‌ معني‌ ميخواند كه‌ كس‌ بر آن‌ وقوف‌ نمي‌يافت‌. تا چنين‌ نقل‌ كنند كه‌ او را از پنجاه‌ شهر بيرون‌ كردند.

و از جمله‌ گويد: ‎ نقل‌ است‌ كه‌ چون‌ حسين‌ منصور حلاّج‌ در غلبۀ حالت‌ از عمرو بن‌ عثمان‌ مكّي‌ تبرّي‌ كرد، پيش‌ جنيد آمد.

جنيد گفت‌: به‌ چه‌ آمده‌اي‌؟! چنان‌ نبايد كه‌ با سهل‌ تُسْتَري‌ و عمرو بن‌ عثمان‌ مكّي‌ كردي‌![138]

حسين‌ گفت‌: صَحْو و سُكر دو صفت‌اند بنده‌ را؛ و پيوسته‌ بنده‌ را از

صفحه 465

خداوند خود به‌ أوصاف‌ وي‌ فاني‌ نشود.

جُنَيْد گفت‌: اي‌ ابن‌ منصور خطا كردي‌ در صحو و سكر. از آن‌ خلاف‌ نيست‌ كه‌ صحو عبارت‌ است‌ از صحّت‌ حال‌ با حقّ. و اين‌ در تحت‌ صفت‌ و اكتساب‌ خلق‌ نيايد. و من‌ اي‌ پسر منصور! در كلام‌ تو فضولي‌ بسيار مي‌بينم‌ و عبارات‌ بي‌معني‌.[139]

ميفرمودند: جُنَيد از استادان‌ عرفان‌ است‌؛ و وقتي‌ حسين‌ را تخطئه‌ نموده‌ است‌، معلوم‌ شود در كار حسين‌ منصور حلاّج‌ خللي‌ بوده‌ است‌.

جُنَيد بغداديّ مي‌گويد: شيخ‌ ما در اصول‌ و فروع‌ و بلا كشيدن‌ عليّ مرتضي‌ است‌

جُنَيد ميگويد: ‎ شيخ‌ ما در اصول‌ و فروع‌ و بلاكشيدن‌ عليّ مُرتضَي‌ است‌ رضيَاللهُ عَنه‌، كي‌ مرتضي‌ به‌ پرداختن‌ حربها ازو چيزها حكايت‌ كردندي‌ كه‌ هيچكس‌ طاقت‌ شنيدن‌ آن‌ ندارد كه‌ خداوند تعالي‌ او را چندان‌ علم‌ و حكمت‌ كرامت‌ فرموده‌ بود.

و گفت‌: اگر مرتضي‌ اين‌ يك‌ سخن‌ به‌ كرامت‌ نگفتي‌، اصحاب‌ طريقت‌ چه‌ كردندي‌؟

و آن‌ سخن‌ آنستكه‌: از مرتضي‌ سوال‌ كردند كي‌ خداي‌ را به‌ چه‌ شناختي‌؟!

گفت‌: بدانك‌ شناسا گردانيد مرا به‌ خود كه‌ او خداوندي‌ است‌ كه‌ شبه‌ او نتواند بود هيچ‌ صورتي‌، و او را در نتوان‌ يافت‌ به‌ هيچ‌ وجهي‌، و او را قياس‌ نتوان‌ كرد به‌ هيچ‌ خَلقي‌؛ كه‌ او نزديكي‌ است‌ در دوري‌ خويش‌، و دوري‌ است‌ در نزديكي‌ خويش‌. بالاي‌ همۀ چيزهاست‌، و نتوان‌ گفت‌ كه‌ تحت‌ او چيزي‌ است‌. و او نيست‌ چون‌ چيزي‌، و نيست‌ از چيزي‌، و نيست‌ در چيزي‌، و نيست‌ به‌ چيزي‌؛ سبحان‌ آن‌ خدائي‌ كه‌ او چنين‌ است‌، و چنين‌ نيست‌ هيچ‌ چيز

صفحه 466

غير او.

و اگر كسي‌ شرح‌ اين‌ سخن‌ دهد مجلّدي‌ برآيد. فَهِمَ مَنْ فَهِمَ. [140]

باري‌، گويا همه‌ اتّفاق‌ دارند كه‌: جُرم‌ حسين‌ منصور حلاّج‌ كشف‌ اسرار إلهي‌ بود، و اين‌ جرمي‌ است‌ عظيم‌؛ چنانكه‌ حافظ‌ فرمايد:

گفت‌: آن‌ يار كزو گشت‌ سرِ دار بلند         جرمش‌ آن‌ بود كه‌ اسرار هويدا ميكرد [141]

ملاّ صالح‌ موسويّ خلخاليّ در مقدّمۀ كتاب‌ «شرح‌ مناقب‌ محيي‌الدّين‌ عربي‌» شَطَحيّات‌ را بدينگونه‌ تفسير نموده‌ است‌: ‎ كلمۀ شَطَح‌ را هريك‌ از محقّقين‌ طريقت‌ شرح‌ و تفسيري‌ نموده‌اند.

محقّق‌ جُرْجاني‌ گويد: الشَّطْحُ[142] عِبارَةٌ عَنْ كَلِمَةٍ عَلَيْها رآئِحَةُ رُعونَةٍ[143]

صفحه 467

وَ دَعْوًي‌، وَ هُوَ مِنْ زَلاّتِ الْمُحَقِّقينَ؛ فَإنَّهُ دَعْوًي‌ بِحَقٍّ يُفْصِحُ بِها الْعارِفُ مِنْ غَيْرِ إذْنٍ إلَهيٍّ، بِطَريقٍ يُشْعِرُ بِالنَّباهَةِ.[144]

«شَطْح‌ عبارت‌ است‌ از گفتاري‌ كه‌ در آن‌ بوي‌ سبك‌ مغزي‌ و شتابزدگي‌ و لغزش‌ در سخن‌ و ادّعاي‌ نابجا موجود است‌، و آن‌ از جمله‌ لغزشهاي‌ محقّقين‌ است‌؛ چرا كه‌ ادّعا بحقّي‌ است‌ كه‌ عارف‌ بدون‌ إذن‌ إلهي‌ كه‌ از طريق‌ مشعر به‌ ارزش‌ و شرف‌ و كرامت‌ و توجّه‌ باشد، پرده‌ برميدارد.»

«شَطَحيّات‌» كلماتي‌ است‌ از سالك‌ مجذوب‌ كه‌ فيها رآئِحَةُ رُعونَةٍ وَ دَعْوًي‌

و شيخ‌ محيي‌الدّين‌ خود گويد: الشَّطْحُ عِبارَةٌ عَنْ كَلِمَةٍ عَلَيْها رآئِحَةُ رُعونَةٍ وَ دَعْوًي‌؛ وَ هيَ نادِرَةٌ أنْ توجَدَ مِنَ الْمُحَقِّقينَ.

«شطح‌ عبارت‌ است‌ از كلمه‌اي‌ كه‌ بر آن‌ بوي‌ سبكي‌ و شتاب‌ و ادّعاي‌ بيجا موجود است‌؛ و كم‌ اتّفاق‌ مي‌افتد كه‌ از محقّقين‌ پيدا شود.»

و در اصطلاح‌ متأخّرين‌ اين‌ جماعت‌، شَطَحيّات‌ كلماتي‌ را گويند كه‌ از سالك‌ مجذوب‌ در حين‌ استغراق‌ مستي‌ و سُكْرِ وَجْد و غلبۀ شوق‌ صادر مي‌شود كه‌ ديگران‌ طاقت‌ شنيدن‌ آن‌ نكنند؛ و او خود نيز اگر از حالت‌ مَحْو به‌ هوشياري‌ صَحْو آيد از آنگونه‌ گفتار ناهنجار اظهار كراهت‌ و انكار نمايد. چنانچه‌ شمّه‌اي‌ از تمثيل‌ اين‌ داستان‌ را جلال‌ الدّين‌ محمّد روميّ در كتاب‌ «مثنوي‌» در شرح‌ حالت‌ طَيْفور بن‌ عيسي‌ بن‌ آدم‌ معروف‌ به‌ أبي‌ يزيد بَسْطاميّ كه‌ از فرائد عصر خود بوده‌ به‌ رشتۀ نظم‌ درآورده‌ و در تبدّل‌ حالات‌ او گويد:

با مريدان‌ آن‌ فقير مُحتَشَم‌                         بايزيد آمد كه‌ يزدان‌ نك‌ منم‌

چون‌ گذشت‌ آن‌ حال‌ گفتندش‌ صباح ‌      تو چنين‌ گفتي‌ و اين‌ نبود صلاح‌

صفحه 468

و او خود نيز از اينگونه‌ كردار ندامت‌ و استغفار نموده‌ گفت‌:

حقّ منزّه‌ از تن‌ و من‌ با تنم ‌                 چون‌ چنين‌ گويم‌ ببايد كشتنم‌

تا آنكه‌ مجدّداً تبدّل‌ حالات‌ ثانويّه‌ از برايش‌ دست‌ داده‌، ثانياً گفت‌:

مَست‌ گشت‌ او باز از آن‌ سَغْراق‌         زفت ‌ آن‌ وصيّتهاش‌ از خاطر برفت‌

عشق‌ آمد عقل‌ او آواره‌ شد                   صبح‌ آمد شمع‌ او بيچاره‌ شد

چون‌ هماي‌ بيخودي‌ پرواز كرد                    آن‌ سخن‌ را بايزيد آغاز كرد

عقل‌ را سيل‌ تحيّر در ربود                   زان‌ قوي‌تر گفت‌ كَاوّل‌ گفته‌ بود

و ميگويند: چون‌ صدور اينگونه‌ كلمات‌ از روي‌ عقيدۀ راسخه‌ نيست‌ و منشأ آن‌ تبدّل‌ حالاتي‌ است‌ كه‌ از اختيار سالك‌ خارج‌ است‌، بدين‌ واسطه‌ موجب‌ قَدْح‌ و طَعن‌ نمي‌شود. زيرا كه‌ اينگونه‌ واردات‌ از عوارض‌ حالاتي‌ است‌ كه‌ از قيد اراده‌ و حكم‌ اختيار خارج‌ است‌. بلي‌، در صورتيكه‌ اين‌ حالت‌ استمراري‌ حاصل‌ نمايد كه‌ كاشف‌ از عقيدۀ راسخه‌ باشد، موجب‌ كفر و مستحقّ قتل‌ خواهد بود. نَعوذُ بِاللَهِ مِنْ شُرورِ أنْفُسِنا وَ نَسْتَجيرُ إلَيْهِ.

بالجمله‌، اگرچه‌ در ميان‌ كلمات‌ محيي‌الدّين‌ اينگونه‌ شَطَحيّات‌ موجود نيست‌، ولي‌ كلمات‌ ديگري‌ كه‌ با ظواهر شريعت‌ مخالف‌ است‌ بسيار است‌، و تمامي‌ آن‌ كلمات‌ را هم‌ شطحيّات‌ گفته‌اند؛ چنانچه‌ قاضي‌ شمس‌الدّين‌ ابن‌خَلَّكان‌ در خاتمۀ ترجمۀ او گويد: وَ لَوْ لا شَطَحيّاتٌ في‌ كَلامِهِ لَكانَ كُلُّهُ إجْماعٌ. و تفصيل‌ اين‌ شطحيّات‌ و شرح‌ اين‌ كلمات‌ را قاضي‌ تُسْتَر بطور اختصار نقل‌ نموده‌ و هريك‌ از آنها را بر سبيل‌ اجمال‌ و مناسب‌ مقام‌ توجيه‌ وجيهي‌ كرده‌ است‌.[145]