صفحه 471

سفر پنجم‌ حقير به‌ أعتاب‌ عاليات‌ در سنۀ 1389 هجريّۀ قمريّه

خداوند نصيب‌ فرمود براي‌ زيارت‌ دهۀ عاشورا تا اربعين‌ و تا زيارت‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ در هفدهم‌ ربيع‌ الاوّل‌ مشرّف‌ بودم‌ و مجموع‌ اين‌ سفر هشتاد روز به‌ طول‌ انجاميد.

بعضي‌ از مكاتيب‌ حاج‌ سيّد هاشم‌ حدّاد به‌ خطّ خود براي‌ حقير

بنده‌ براي‌ ايشان‌ نامه‌ بسيار ميفرستادم‌، معذلك‌ هميشه‌ ميفرمودند: نامه‌ بفرست‌ و نامه‌ات‌ را قطع‌ مكن‌ گرچه‌ من‌ حال‌ و خلق‌ جواب‌ ندارم‌ و منتظر جواب‌ هم‌ نباش‌. جوابهائي‌ كه‌ بعضاً ايشان‌ ميدادند غالباً به‌ إملاء ايشان‌ و خطّ بعضي‌ از رفقا بود، و خيلي‌ به‌ ندرت‌ خودشان‌ پاسخ‌ مينوشتند و يا نامه‌اي‌ مستقلّ ميفرستادند. و شايد در مدّت‌ 28 سال‌ ارادت‌ حقير تا رحلتشان‌ مجموع‌ نامه‌هائي‌ را كه‌ براي‌ بنده‌ فرستاده‌اند، از بيست‌ عدد تجاوز نكند. معذلك‌ همۀ آنها محفوظ‌ و جميع‌ جوابها و نامه‌هائي‌ را كه‌ به‌ خطّ رفقاست‌ محفوظ‌ مي‌باشد. نامه‌هاي‌ ايشان‌ هم‌ بسيار مختصر است‌. اينك‌ چند نامه‌ را كه‌ قبل‌ از اين‌ سفر مرحمت‌ فرمودند در اينجا نقل‌ مي‌كنيم‌:

1 ـ بِسمِهِ تَعالَي‌

إلَي‌ جَنابِ سَيِّدي‌ الْمُحْتَرَم‌ السّيّد مُحَمّد حسين‌ الْعالِمِ الرَّبّانيّ، أسْألُ اللَهَ أنْ يَزيدَ في‌ دَرَجاتِكَ. السَّلامُ عَلَيكَ وَ عَلَي‌ أهْلِ بَيْتِكَ جَميعًا وَ رَحْمَةُ اللَهِ وَ بَرَكاتُهُ، ثُمَّ عَلَي‌ جَميعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا.

من‌ به‌ هر جمعيّتي‌ نالان‌ شدم‌             جفت‌ بدحالان‌ و خوش‌حالان‌ شدم‌

صفحه 472

هر كسي‌ از ظنّ خود شد يار من               ‌ وز درون‌ من‌ نجست‌ أسرار من‌

إنّا لِلَّهِ وَ إنّا إلَيْهِ رَاجِعُونَ. لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إلَّا بِاللَهِ. ما شآءَ اللَهُ كانَ وَ ما لَمْ يَشَأْ لَمْ يَكُنْ. الْعِزَّةُ لِلَّهِ جَميعًا. قُلِ اللَهَ ثُمَّ ذَرْهُمْ. فَاسْتَقِمْ كَما اُمِرْتَ.

أخيكَ المُخْلِص‌، سيّد هاشم‌

2 ـ بِسمِهِ تَعالَي‌

إلَي‌ جَنابِ أخي‌ و روحي‌ و مَولايَ، السّيّد مُحَمّد حسين‌ سلامُ اللهِ علَيك‌!

خَيالُكَ في‌ عَيْني‌ وَ اسْمُكَ في‌ فَمي‌         وَ ذِكْرُكَ في‌ قَلْبي‌ فَأيْنَ تَغيبُ

نوشته‌ بوديد كه‌: دستور. گفت‌: اي‌ دستور! دستور خواهي‌. اي‌ قيامت‌! تا قيامت‌ راه‌ چند؟ از پيغمبر مي‌پرسيدند: تا قيامت‌؟ هرجا كه‌ باشي‌ و در هرحال‌ كه‌ باشي‌ جَهد كن‌ تا محبّ باشي‌ و عاشق‌ باشي‌؛ و چون‌ ملكه‌ شود هميشه‌ محبّ باشي‌ در هر زمان‌. وَ سَلامٌ عَلَي‌ جَميعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا بَعْدُ، وَ نَحنُ همي‌ نَدعو لَكُم‌ تَحتَ القُبَّة‌. يك‌ قدري‌ قرض‌ پيدا شده‌ از براي‌ بنده‌؛ خداوند تبارك‌ و تعالي‌ فعّال‌ است‌.

أخيكَ سيّد هاشم‌

عالي‌ عَدَدَ الْحَسَناتِ. يَمْحو ما يَشآءُ مِن‌ شَواهِدِ العُبوديَّةِ، وَ يُثْبِتُ مِن‌ شَواهِدِ الرُّبوبيَّة‌.

3 ـ در نامه‌اي‌ كه‌ صدرش‌ با خطّ ديگري‌ است‌، در ذيلش‌ مرقوم‌ داشته‌اند:

وَ قَضَي‌ رَبُّكَ ألَّا تَعْبُدُوا إلَّا إيَّاهُ

الْمَعْبودُ اسْمٌ مِن‌ أسْمآئِهِ. حَقيقَةُ الْعُبوديَّةِ كَوْنُ الْعَبْدِ بِتَمامِ لَواحِقِهِ مِلْكًا خالِصًا لِلَّهِ تَعالَي‌؛ بِاعْتِبارِ أنَّ جَميعَ المَوْجوداتِ مَمْلوكاتُهُ

صفحه 473

بِالاِسْتِحقاقِ لا بِالإنفاق‌.

فَحَقيقةُ العِبادةِ انْتِباهُ النَّفْسِ وَ تَذَكُّرُها لِهذَا الْعَمَلِ. وَ المَعْنَي‌ أنَّ الإنْسانَ لا يَمْلِكُ حالاً، وَ لا مالاً، وَ لا مَوْتًا، وَ لا حَيَوتًا، وَ لا، وَ لا، وَ لا؛ وَالسّلامُ عَلَيكُم‌.

أخيكَ المُخْلِص‌، سَيّد هاشم‌

4 ـ در نامه‌اي‌ كه‌ أيضاً صدرش‌ به‌ خطّ ديگري‌ است‌، در ذيلش‌ مرقوم‌ داشته‌اند:

غم‌ مخور جانم‌ كه‌ غمخوارت‌ منم‌

وَ تَحَقَّقْتُكَ في‌ سِرّي‌ فَناجاكَ لِساني         ‌ فَاجْتَمَعْنا لِمعاني‌ و افْتَرَقْنا لِمَعاني‌

إنْ يَكُنْ غَيَّبَكَ التَّعْظيمُ عَنْ لَحْظِ عياني‌     فَلَقَدْ صَيَّرَكَ الْوَجْدُ مِنَ الاحْشآءِ داني‌

سيّد هاشم‌ حدّاد

5 ـ بِسمِهِ تَعالَي‌

السّلامُ عَلَيكَ يا سَيّدي‌ وَ سَنَدي‌ السّيّد مُحَمّد حُسَين‌ و رَحمَةُ اللهِ و بَرَكاتُه‌.

مي‌ در بر و گل‌ در كف‌ و معشوقه‌ به‌ كام‌ است‌ ـ إلي‌ آخِره‌.

بياكه‌ كرده‌ام‌ از غير، آينه‌ پاك‌ ـ إلي‌ آخِره‌.

إذا تَجَلَّي‌ لَهُمُ الْحَقُّ تَلاشَوْا؛ وَ إذا سَتَرَ عَلَيْهِمْ رُدّوا إلَي‌ الْحَضْرِ فَعاشَوْا.

الآن‌ يكقدري‌ به‌ خود آمديم‌. فرصت‌ نيست‌. و گر نسيت‌. تَوَكَّلْتُ عَلَي‌اللَهِ، وَ اُفَوِّضُ أمْرِي‌ إلَي‌ اللَهِ. إيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إيَّاكَ نَسْتَعِينُ. امر به‌ شريعت‌ و امر به‌ حقيقت‌.

صفحه 474

الشَّريعَةُ مِنْ غَيْرِ حَقيقَةٍ فَغَيْرُ مَقْبولٍ؛ وَ الْحَقيقَةُ مِنْ غَيْرِ شَريعَةٍ فَغَيْرُ مَحْصولٍ.

يعني‌ اي‌ مطربه‌ شده‌ با خاص‌ و عام‌         مرده‌ شو چون‌ من‌ كه‌ تا يابي‌ امان[1]‌

6 ـ بسم‌ الله‌ الرّحمن‌ الرّحيم‌

اي‌ غائب‌ از نظر به‌ خدا مي‌سپارمت         ‌ جانم‌ بسوختيّ و به‌ دل‌ دوست‌ دارمت‌

تا دامن‌ كفن‌ نكشم‌ زير خاك‌ پاك ‌                    باور مدار كه‌ دست‌ ز دامن‌ بدارمت‌

أخَذْتُمْ فُوادي‌ وَ هْوَ بَعْضي‌ فَما الَّذي                ‌ يَضُرُّكُمُ لَوْكانَ عِنْدَكُمُ الْكُلُّ

خداوند متعال‌ آن‌ وجود مبارك‌ را از جميع‌ بليّات‌ و به‌ عين‌ عنايت‌ ملحوظ‌ بدارد. رقيمۀ شريفه‌ رسيد، از سلامتي‌ جنابعالي‌ با اطّلاع‌ و خوشوقت‌ گشتيم‌. گرچه‌ جواب‌ دير ميشود امّا شما به‌ نامه‌ ما را خشنود بفرمائيد، چنانچه‌ شب‌ و روز در ياد شما هستيم‌.

اهل‌ منزل‌ همگي‌ سلام‌ ميرسانند. رفقا يك‌ يك‌ عرض‌ سلام‌ دارند، و از شما منفكّ نيستيم‌. اميد است‌ جنابعالي‌ نيز ما را فراموش‌ نفرمائيد در مواقع‌ دعا. سلام‌ به‌ رفقا برسانيد. مصدّع‌ اوقات‌ شريف‌ نشود.

سيّد هاشم‌ حدّاد

7 ـ بسم‌ الله‌ الرّحمن‌ الرّحيم‌

التَّوحيدُ هُوَ الحَقُّ؛ و إلَيهِ المَلْجَأُ لاِهلِهِ؛ و بِهِ النَّجاةُ. هُوَ السِّرُّ

صفحه 475

الخَفيُّ؛ بِهِ ظَهَرَتِ الاشْيآءُ. و هُوَ الشَّمْسُ المُشْرِقَةُ؛ و مِنهُ يَنابيعُ الانوارِ. وهُوَ قُطْبُ الْعارِفينَ. و هُوَ الدَّليلُ، و مُبْرِي‌ُ الاسْقامِ، و شِفآءُ كُلِّ عَليلٍ. هُوَ الظّاهِرُ؛ فَما سِواهُ حِجابُهُ.

فَمَن‌ كانَ ذا بَصَرٍ جاوَزَ أبْوابَهُ، كَشَفَ لَهُ عَن‌ مُلْكِهِ. فَعايَنَ سُلْطانَهُ، و غَيَّبَهُ بِهِ عَنهُ؛ فَعَـظَّمَ شَأْنَهُ.

فَبَيْنَ الْعارِفِ و بَيْنَ رَبِّهِ سِرٌّ وِقْرٌ في‌ صَدْرِهِ، وَ حُكْمٌ يَمُدُّهُ بِمَيامِنِ غَيْبِهِ؛ فَهيَ غَذآوُهُ و شَرابُهُ؛ مُظْهِرٌ لَهُ حَقيقَةَ التَّوحيدِ وَ لُبابَهُ؛ وَ امْتازَ بِها عَن‌ سآئِرِ الخَلْقِ؛ فَواصَلَتْهُ و أجْلَسَتْهُ في‌ حَضْرَةِ الْحَقِّ، وَ اخْتَصَّهُ بِالْعُلومِ الازَليَّةِ الْعَجيبَةِ.

فَحَقيقَتُهُ مِنَ الْحَقِّ ذاتيَّةٌ قَريبَةٌ، بِلا حَرَكَةٍ مِن‌ مَعْنًي‌ إلَي‌ مَعْنًي‌، وَ لَاانْتِقالٍ، وَ لا ماضٍ وَ لا مُسْتَقبَلٍ وَ لا حالٍ. و هُوَ بِسِرِّ الْعارِفِ مَكْشوفٌ؛ أمَدَّهُ بِهِ مِن‌ خَفيِّ سِرِّهِ؛ فَسَتْرُهُ مِن‌ سِرِّهِ مَعْروفٌ.

و جُمْلَةُ الْمَحْسوساتِ عَدَمٌ وَ هَبآءٌ؛ فَحَقِّقْ بِبَصيرَتِكَ، تَنْظُرْ عَجَبًا! تَجِدِ الْقآئِمَ بِهِ في‌ كُلِّ الْخَطَراتِ وَ اللَحَظاتِ مُشاهِدًا؛ إذْ هيَ أغْطيَةٌ يَسْتُرُ بِها؛ إذْ هُوَ الْوُجودُ، وَ الْوُجودُ واحِدٌ.

فَالْمَعْرِفَةُ في‌ حَقِّ كُلِّ مَصْنوعٍ وَضْعُهُ. فَكُلُّ مُفْتَرِقٍ هُوَ أصْلُهُ و جَمْعُهُ. بِذلِكَ شَهِدَتِ الظَّواهِرُ عَلَي‌ غَيْبِها.

فَهُوَ الْمُبْدِي‌ُ لِكُلِّ شَيْءٍ وَ الْمُعيدُ، وَ الْفَعّالُ في‌ مُلْكِهِ؛ يَفْعَلُ ما يَشآءُ؛ وَ الفَعّالُ لِما يَشآءُ. عَرَفَها الْعارِفونَ.

«فقط‌ توحيد است‌ كه‌ حقّ است‌. و به‌ سوي‌ اوست‌ پناه‌ براي‌ اهلش‌. و به‌ واسطۀ اوست‌ نجات‌. اوست‌ سرّ پنهان‌. و به‌ اوست‌ كه‌ أسرار ظاهر گرديده‌ است‌. و اوست‌ خورشيد نور افشان‌. و از اوست‌ چشمه‌هاي‌ انوار. و اوست‌ قطب‌ عارفان‌. و اوست‌ رهنما و دليل‌، و صحّت‌ بخشندۀ مرضها، و شفابخش‌

صفحه 476

هر بيمار. اوست‌ ظاهر؛ بنابراين‌ ماسواي‌ او هرچه‌ هستند از موجودات‌ و مخلوقات‌، حجاب‌ و پردۀ او ميباشند كه‌ او را در زير إنّيَّت‌ خود پنهان‌ ميدارند.

پس‌ كسيكه‌ داراي‌ چشم‌ بصيرت‌ باشد و از درها و ابواب‌ حجاب‌ او عبور كند، او قدرت‌ و سلطنتش‌ را به‌ وي‌ مي‌نماياند؛ و سلطان‌ و عظمتش‌ را بالعيان‌ مشاهده‌ مي‌نمايد؛ و او را از هستي‌ و إنّيّت‌ وجودي‌ و تعلّقي‌ پستش‌ بواسطۀ إنّيّت‌ وجودي‌ خود غائب‌ و مستور مي‌نمايد، بطوريكه‌ مشاهدۀ إنّيّت‌ مجازي‌ خود نكند، و در إنّيّت‌ حقيقي‌ او متجلّي‌ باشد. بنابراين‌ شأن‌ و مقامش‌ را عظيم‌ ميگرداند.

بنابراين‌ در ميان‌ عارف‌ و پروردگارش‌ سرّي‌ است‌ سخت‌ و سنگين‌ در سينۀ او، و حُكمي‌ است‌ كه‌ او را به‌ بركتها و ارزشهاي‌ غيبي‌ پروردگارش‌ مي‌كشاند و ميرساند. و آن‌ بركتها و ارزشهاي‌ غيبي‌ هستند كه‌ غذاي‌ او و شراب‌ او ميباشند. پروردگار براي‌ مرد عارف‌، حقيقت‌ توحيد و جوهرۀ آنرا ظهور ميدهد. و عارف‌ بواسطۀ آن‌ حقيقت‌ از سائر مخلوقات‌ امتياز پيدا مي‌نمايد. آن‌ حقيقت‌ با او مواصله‌ و سر و كار پيدا ميكند، و او را در حضرت‌ حقّ مي‌نشاند، و به‌ علوم‌ أزليّۀ إلهيّۀ عجيبه‌ اختصاص‌ ميدهد.

پس‌ نسبت‌ حقيقت‌ عارف‌ با حقّ تعالي‌ ذاتي‌ است‌؛ نزديك‌ است‌؛ بدون‌ حركتي‌ از معنيي‌ به‌ معنيي‌، و نه‌ انتقالي‌، و نه‌ گذشته‌اي‌ و نه‌ آينده‌اي‌ و نه‌ حالي‌. و آن‌ حقّ در سرّ عارف‌ مكشوف‌ است‌. حقّ او را از سرّ پنهان‌ خود امداد ميكند؛ و لهذا پوشش‌ و حجاب‌ عارف‌ از سرّ حقّ شناخته‌ گرديده‌ است‌.

و تمامي‌ محسوسات‌ پوچ‌ و باطل‌ است‌. علَيهذا چشم‌ بصيرتت‌ را خوب‌ باز كن‌ تا امر شگفتي‌ را ببيني‌! مي‌يابي‌ تمام‌ نظاره‌ كنندگان‌ را در تمام‌ چشم‌ بر هم‌ زدنها و در تمام‌ خطوراتي‌ كه‌ بر نفسشان‌ وارد مي‌شود كه‌ اوست‌ تنها نظر كننده‌ و بيننده‌؛ و تمام‌ اين‌ موجودات‌ قيام‌ به‌ او دارند. چرا كه‌ اين‌ موجودات‌ و ممكناتِ

صفحه 477

بيننده‌، پوششهائي‌ هستند كه‌ او خود را با اين‌ پوششها مستور ميدارد؛ به‌ علّت‌ آنكه‌ اوست‌ وجود، و وجود واحد است‌.

بنابراين‌، معرفت‌ و شناسائي‌ در حقّ هر مصنوع‌ و موجود حادث‌ و مخلوقي‌ آنست‌ كه‌: آنرا در جائي‌ قرار دهيم‌ كه‌ دلالت‌ بر آن‌ وجود واحد بنمايد. چرا كه‌ هر جائيكه‌ افتراق‌ و جدائي‌ در عالم‌ مشاهده‌ شود، اصلش‌ و مبدأش‌ و محلّ اجتماعش‌ ذات‌ أقدس‌ اوست‌. و بواسطۀ اين‌ نكته‌ است‌ كه‌ ظواهر گواهي‌ بر غيبشان‌ ميدهند.

پس‌ اوست‌ آغازگر هر چيز، و بازگردانندۀ آن‌، و اوست‌ فعّال‌ در قدرت‌ و سلطنتش‌. هر كار را كه‌ بخواهد ميكند؛ و فعّال‌ است‌ در برابر خواسته‌هايش‌. عارفان‌ ميباشند كه‌ از او و اسماء و صفات‌ و افعالش‌ اطّلاع‌ دارند و او را مي‌شناسند.»

8 ـ بسم‌ الله‌ الرّحمن‌ الرّحيم‌

التَّوْحيدُ هُوَ الاصْلُ وَ إلَيْهِ الطَّريقُ؛ وَ هُوَ الْقُطْبُ وَ عَلَيْهِ التَّحْليقُ. وَ هُوَ تاجُ الْعارِفينَ وَ بِهِ سادوا؛ وَ بِأخْلاقِهِ تَخَلَّقوا وَ لَهُ انْقادوا. هُوَ بِهِمْ بَرٌّ وَصولٌ؛ مِنْهُ الْبِدايَةُ وَ إلَيْهِ الْوُصولُ.

نَوَّرَ قُلوبَهُمْ بِالْحِكْمَةِ وَ الإيمانِ؛ وَ شَرَحَ صُدورَهُمْ فَتَخَلَّقوا بِالْقُرْءَانِ. فَفَهِموا مَعانِيَهُ وَ بانَ لَهُمُ الْمُرادُ؛ فَدامَتْ فِكْرَتُهُمْ فيهِ فَمَنَحَهُمُ السُّهادُ؛ وَ ما عَرَّجوا عَلَي‌ أهْلٍ وَ لا أوْلادٍ؛ وَ لَمْ يُشْرِكوا بِعِبادَةِ رَبِّهِمْ أحَدًا.

هُوَ الضّياءُ بِمِشْكو'ةِ قَلْبِ الْعارِفِ؛ عَنْهُ يَنْطِقُ وَ بِهِ يُكاشِفُ. وَ لَمْيَلْتَفِتْ إلَي‌ ما هُوَ سِواهُ؛ وَ لَمْ يَدَّخِرْ سِوَي‌ مَوْلاهُ. وَ هُوَ حَياتُهُ وَ نُشورُهُ؛ وَ بِهِ أشْرَقَتْ شَمْسُهُ وَ نورُهُ. يَمُدُّهُ بِدَقآئِقِ الْمَعاني‌؛ فَيُمَيِّزُ بَيْنَ الْباقي‌ مِنْهُ وَالْفاني‌.

صفحه 478

فَيُعَبِّرُ عَنْهُ بِمَعاني‌ رَوْحانيَّةٍ، تَقْصُرُ عَنْ إدْراكِهَا الصِّفاتُ الْبَشَريَّةُ. وَ يَعيها مَنْ هُوَ بِالتَّوْحيدِ حَيٌّ ذو عيانٍ؛ وَ يَعْجُزُ عَنْها مَنْ رَضِيَ بِنَعيمِ الْجِنانِ.

فَالْعارِفُ لَذَّتُهُ ذِكْرُهُ مَوْلاهُ، وَ هُوَ كُلّيَّتُهُ، وَ الظّاهِرُ بِعِبادَتِهِ. مُفْصِحُهُ بِالْعِلْمِ، وَ هاديهِ لِلْبَيانِ. اُمِدَّ سِرُّهُ مِن‌ سِرِّهِ.

فَأنْطَقَ لِسانَهُ بِالْحِكْمَةِ؛ فَجَذَبَ الْخَلْقَ إلَيْهِ وَ هَدا بِهِ الامَّةَ. فَكَشَفَ لَهُالْغِطآءَ عَنْ أسْرارِ التَّوْحيدِ؛ وَ تَجَلَّي‌ لِقَلْبِهِ مَنْ هُوَ أقْرَبُ إلَيْهِ مِنْ حَبْلِالْوَريدِ.

فَتَأَلَّفَتْ مُتَفَرِّقاتُهُ فَفَنِيَ عَنْ رُسومِهِ؛ وَ كاشَفَ بِهِ وَ شَرَّفَهُ بِعُلومِهِ. فَاهْتَزَّتْ أرْضُهُ وَ نَبَعَ مآوُهُ؛ فَوَسَّعَ قَلْبَهُ وَ ما وَسِعَهُ أرْضُهُ وَ لا سَمآوُهُ.

السّلامُ عَلَي‌ سَيّدِنا و مَولانا السّيّد محمّد حُسَين‌، و عَلَي‌ السَّيّد محمّد صادق‌، و عَلَي‌ السّيّد محسن‌، و عَلَي‌ السّيّد أبي‌ الحسن‌، و علَي‌ السّيّد عَليّ، و فاطِمَةَ، وَ الزَّهرآءِ، وَ الصِّدّيقَةِ، وَ البَتولِ، وَ العَلَويَّةِ، وَ جَميعِ الرُّفَقآءِ فَردًا فَردًا؛ و نَحنُ لَكُم‌ مِنَ الدّاعينَ تَحْتَ قُبَّةِ الْحُسَيْنِ.

«توحيد است‌ كه‌ اصل‌ است‌ و بس‌. و به‌ سوي‌ اوست‌ راه‌. و اوست‌ قطب‌ و كانون‌. و گرداگرد اوست‌ مدار و گردش‌ و گرديدن‌ و به‌ چرخش‌ درآمدن‌. اوست‌ تاج‌ بر تارك‌ عارفان‌. بواسطۀ اوست‌ كه‌ سيادت‌ پيدا نمودند و سرور و سالار شدند. و به‌ اخلاق‌ اوست‌ كه‌ متخلّق‌ گشتند. و براي‌ اوست‌ كه‌ منقاد و مطيع‌ آمدند. و او راجع‌ به‌ ايشان‌ بسيار مهربان‌ و خوشرفتار و بسيار پيوند زننده‌ و وصل‌ كننده‌ است‌. از اوست‌ ابتدا و به‌ سوي‌ اوست‌ وصول‌.

توحيد دلهايشان‌ را به‌ نور حكمت‌ و ايمان‌ منوّر گردانيد، و سينه‌هايشان‌ را گسترده‌ و منشرح‌ نمود؛ پس‌ به‌ اخلاق‌ قرآن‌ متخلّق‌ گشتند و معاني‌ آنرا فهم‌ كردند، و مراد و معني‌ آن‌ براي‌ آنها واضح‌ شد، پس‌ فكر ايشان‌ در قرآن‌ به‌ طول‌

صفحه 479

 انجاميد تا خواب‌ خوشگوار را از چشمانشان‌ برگرفت‌، و ديگر نتوانستند بر روي‌ اهل‌ و اولادشان‌ درنگ‌ بنمايند، و با پرستش‌ پروردگارشان‌ احدي‌ را شريك‌ گردانند.

توحيد، روشني‌بخش‌ در مشكوة‌ قلوب‌ عارفان‌ است‌. از او سخن‌ ميگويند، و از جمال‌ و جلال‌ او پرده‌ برميدارند و اظهار مي‌كنند. و ابداً التفاتي‌ به‌ ماسواي‌ او ندارند. و غير از مولا و آقايشان‌ در صندوقچه‌ و خزانۀ دل‌، كسي‌ را ذخيره‌ نمي‌نمايند. چرا كه‌ اوست‌ حيات‌ و زندگي‌ نوين‌ آنها، و بواسطۀ توحيد است‌ كه‌ خورشيدشان‌ ميدرخشد و نور افشاني‌ مي‌نمايد. توحيد، ايشان‌ را به‌ فهميدن‌ و ادراك‌ كردن‌ معاني‌ دقيقه‌ و رموز مخفيّه‌ كمك‌ مي‌كند و امداد مي‌نمايد، تا بدينوسيله‌ در ميان‌ موجودِ باقي‌ و موجود فاني‌ فرق‌ ميگذارد و تميز ميدهد.

روي‌ اين‌ زمينه‌ از توحيد تعبير مي‌كنند به‌ معاني‌ روحانيّه‌ و مفاهيم‌ مجرّده‌ و ملكوتيّه‌اي‌ كه‌ از فهميدن‌ آنها صفات‌ بشر قاصر است‌؛ و فقط‌ كسي‌ كه‌ با توحيد زنده‌ باشد و داراي‌ مشاهدۀ ربوبيّه‌ باشد مي‌تواند آن‌ معاني‌ را بگيرد و بفهمد و در خود نگهدارد و حفظ‌ كند؛ و كسيكه‌ به‌ نعمتهاي‌ بهشتي‌ قانع‌ و راضي‌ شده‌ است‌ از ادراك‌ آن‌ معاني‌ عاجز است‌.

لهذا براي‌ عارف‌ لذّتي‌ نيست‌ مگر ياد مولايش‌؛ زيرا كه‌ اوست‌ كلّيّت‌ و جمعيّت‌ او؛ و اوست‌ ظاهر به‌ عبادت‌ او. با علمش‌ از روي‌ او پرده‌ برميدارد، و او را براي‌ بيان‌ و دلالت‌، هدايت‌ مي‌نمايد. و سرّش‌ از سرّ مولايش‌ مدد مي‌گيرد.

پس‌ زبان‌ وي‌ را به‌ حكمت‌ گويا ميگرداند، و خلائق‌ را به‌ سويش‌ مجذوب‌ مي‌كند، و امّت‌ را بوسيلۀ او هدايت‌ مي‌نمايد، و از جلوي‌ ديدۀ باصره‌ و چشم‌ بصيرت‌ وي‌ از اسرار توحيد پرده‌ برمي‌كشد، و بر قلبش‌ تجلّي‌ مي‌كند

صفحه 480

 كسيكه‌ از رگ‌ گردن‌ او به‌ او نزديكتر است‌.

بر اين‌ اساس‌، متفرّقات‌ و گسيختگيهاي‌ او التيام‌ مي‌پذيرد و تأليف‌ مي‌شود، پس‌ از رسوم‌ خود فاني‌ ميشود، و براي‌ او اظهار مخفيّات‌ و اسرار ميكند، و به‌ علوم‌ خودش‌ وي‌ را تشريف‌ مي‌بخشد؛ پس‌ زمينش‌ به‌ اهتزاز آمده‌ سرسبز و خرّم‌ ميگردد، و آب‌ فرو رفتۀ چشمه‌اش‌ از نو ميجوشد و فوران‌ ميزند، و دلش‌ را مي‌گشايد و وسعت‌ ميدهد؛ وسعتي‌ كه‌ نه‌ زمينش‌ و نه‌ آسمانش‌ بقدر سعه‌ و گسترش‌ آن‌ نخواهند بود.»

* * *

در اين‌ سال‌ هم‌ در دهۀ عاشورا هوا گرم‌ بود، و روزها بعضي‌ از نجف‌ أشرف‌ و بعضي‌ از كاظمين‌ عليهماالسّلام‌ و برخي‌ از دوستان‌ زوّار ايراني‌ به‌ خدمتشان‌ مي‌رسيدند. يكروز يكي‌ از رفقا در عالم‌ رويا ديده‌ بود: هوا به‌ شدّت‌ گرم‌ است‌ و رفقا هم‌ در منزل‌ ايشان‌ كم‌ و بيش‌ مجتمعند و همه‌ تشنه‌، و از شدّت‌ تشنگي‌ لَه‌ لَه‌ ميزنند. در اينحال‌ آقا حاج‌ سيّد هاشم‌ وارد شد با همان‌ پيراهن‌ عربي‌ بلند و سر برهنه‌، و يك‌ قالب‌ تمام‌ يخ‌ در زير بغل‌ دارد و هي‌ فرياد ميزند: بيائيد از اين‌ يخها و آبهاي‌ خوشگوار بنوشيد! ولي‌ ابداً كسي‌ گوش‌ نميدهد و گوئي‌ اصلاً صداي‌ ايشان‌ را نمي‌شنود.

سلوك‌ راه‌ خدا بدون‌ انفاق‌ و ايثار و جلوۀ جلال‌، محال‌ است‌

حضرت‌ آقا كراراً ميفرمودند: اين‌ راه‌ مستلزم‌ ايثار و از خود گذشتگي‌ است‌؛ و بعضي‌ از رفقاي‌ ما تنبل‌اند و حاضر براي‌ انفاق‌ و ايثار نيستند، و لذا متوقّف‌ مي‌مانند. من‌ براي‌ ملاقات‌ و ديدار آنها زياد به‌ كاظمين‌ عليهماالسّلام‌ ميروم‌ و شبها و روزها مي‌مانم‌، وليكن‌ اين‌ كافي‌ نيست‌. زيرا در مجالس‌ انس‌ و مذاكرات‌، پيوسته‌ ذكر جمال‌ مي‌شود، و وَجد و نشاطي‌ حاصل‌ ميگردد؛ امّا همينكه‌ بخواهم‌ گوشي‌ از كسي‌ بگيرم‌ همه‌ فرار مي‌كنند و كسي‌ باقي‌ نمي‌ماند؛ و بالاخره‌ بدون‌ جلال‌ كه‌ كار تمام‌ نمي‌شود؛ و لهذا من‌ متحيّرم‌ در كار بسياري‌ از

صفحه 481

ايشان‌، آنگاه‌ با چه‌ لطائفُ الحيَلي‌ و چه‌ رمزهائي‌ كه‌ نه‌ كاسه‌ بشكند و نه‌ دست‌ بسوزد، بايد بعضي‌ از اوقات‌، آنان‌ را وادار به‌ امري‌ خلاف‌ طبع‌ و ميلشان‌ بنمايم‌ تا في‌الجمله‌ تمكيني‌ پيدا نمايند و راهشان‌ استوار گردد.

آن‌ روياي‌ قالب‌ يخ‌ صحيح‌ بوده‌ است‌، امّا احساس‌ تشنگي‌ براي‌ رفقا مستلزم‌ صرف‌ نظر از علاقه‌هاي‌ دنيويّه‌ و انفاق‌ مال‌ و وقت‌ و عِرْض‌ و آبرو در راه‌ خداست‌ و اينها راضي‌ نمي‌شوند، فلهذا با وجود تشنگي‌، احساس‌ آنرا نمي‌كنند، و احساس‌ لزومِ نوشيدن‌ آب‌ سرد و گوارا و ماء مَعين‌ را نمي‌نمايند. و به‌ قدري‌ اين‌ مسأله‌ روشن‌، و طرفين‌ ميزان‌ دقيق‌ است‌ كه‌ انسان‌ تعجّب‌ مي‌نمايد.

براي‌ ايّام‌ عاشورا كه‌ رفقا از بغداد و كاظمين‌ عليهماالسّلام‌ به‌ كربلا مشرّف‌ مي‌شدند، يكي‌ از رفقا به‌ نام‌ حاج‌ حسن‌ أبوالهَوي‌' براي‌ ايشان‌ يك‌ حلب‌ روغن‌ به‌ عنوان‌ هديه‌ مي‌آورد. و درِ خانۀ ايشان‌ كه‌ ميخواسته‌ است‌ وارد شود و روغن‌ را تسليم‌ كند يكي‌ از اولاد آقا از قبول‌ آن‌ امتناع‌ مي‌ورزد. در همين‌ كشمكش‌ مي‌باشند كه‌ آقا از زيارت‌ مراجعت‌ مي‌كنند و درِ منزل‌ به‌ اينها برخورد مي‌نمايند، و چون‌ إصرار أبوالهَوي‌ را از طرفي‌ و عدم‌ پذيرش‌ آنرا از طرف‌ پسرشان‌ مي‌بينند، إذن‌ قبول‌ ميدهند و حلب‌ روغن‌ را او تحويل‌ ميدهد.

يك‌ شب‌ قبل‌ از اين‌، يكي‌ از رفقا در خواب‌ ديده‌ بود كه‌: در منزل‌ آقا سفره‌اي‌ است‌ گسترده‌ و انواع‌ أطعمه‌ و أشربه‌ و فواكه‌ لذيذه‌ موجود است‌، و جميع‌ رفقا گرداگرد آن‌ نشسته‌ و مشغول‌ تناول‌ مي‌باشند.

در اينحال‌ حاج‌ حسن‌ أبوالهوي‌ وارد مي‌شود و ميخواهد به‌ سر سفره‌ بنشيند و تناول‌ كند، جا نيست‌. از هر طرف‌ ميگردد، رفقا چنان‌ متّصل‌ به‌ هم‌ نشسته‌ بودند كه‌ نه‌ جا براي‌ وي‌ بود و نه‌ اينان‌ جا مي‌دادند.

در اينحال‌ آقاي‌ حدّاد دست‌ أبوالهوي‌ را گرفت‌ و با فشار داخل‌ در زمرۀ

صفحه 482

جالسين‌ نمود تا او هم‌ مشغول‌ طعام‌ شود.

تعبير اين‌ خواب‌ روشن‌ است‌ كه‌: جلوس‌ وي‌ بر سر مائده‌ با اين‌ كيفيّت‌، همان‌ قبول‌ حلب‌ روغن‌ است‌ كه‌ چون‌ به‌ همين‌ مقدار ايثار نموده‌، به‌ همين‌ مقدار جا براي‌ أكل‌ طعام‌ پيدا ميكند. پس‌ أكل‌ طعام‌ ملكوتي‌ مستلزم‌ إهداءِ حلب‌ روغن‌ است‌.

اجازۀ آقاي‌ حدّاد در آن‌ كشمكش‌ به‌ قبول‌ حلب‌، عبارت‌ است‌ از وارد كردن‌ او را با فشار بر سر سفره‌؛ و اگر ايشان‌ اجازه‌ نداده‌ بودند، وي‌ هم‌ نمي‌توانست‌ بر سر سفره‌ بنشيند. و چه‌ بسيار از اينگونه‌ روياها راهگشاي‌ طريق‌ سالكين‌ است‌.

البتّه‌ اين‌ ظهور و روياي‌ مثالي‌ است‌، ولي‌ در عوالم‌ بالاتر تعبير و تفسير دقيق‌تر مي‌شود و از دقّت‌ و تجرّد بيشتري‌ برخوردار است‌ در عين‌ آنكه‌ اين‌ تعبير مثالي‌ بجاي‌ خود محفوظ‌ است‌. از اسرار عوالم‌ برتر كسي‌ مطّلع‌ نمي‌شود مگر آنكه‌ همجنس‌ با آن‌ عالم‌ شود. و بر همين‌ اساس‌ تعبير خواب‌ مانند تفسير قرآن‌ كريم‌، ظاهر و باطني‌ دارد؛ و آن‌ باطن‌ هم‌ داراي‌ مراتب‌ مختلفه‌ مي‌باشد ـانتهي‌.

براي‌ شاهد مطلب‌ داستان‌ ذيل‌ شنيدني‌ و جالب‌ است‌؛ هم‌ براي‌ تعبير و تفسير، و هم‌ براي‌ ارتباط‌ ارواح‌ و تجرّد عالم‌ بالا. مرحوم‌ آقا سيّد ضياءالدّين‌ دُرّيّ يكي‌ از وعّاظ‌ و اهل‌ منبر درجۀ اوّل‌ طهران‌، و استاد علوم‌ معقول‌ بودند؛ و اينك‌ متجاوز از سي‌ سال‌ است‌ كه‌ فوت‌ كرده‌اند. حقير در پاي‌ منبر ايشان‌ كراراً بوده‌ام‌؛ مسلك‌ حِكَمي‌ و عرفاني‌ در منبر داشت‌، و بيانش‌ جالب‌ و منبرش‌ محقّقانه‌ بود.

حاج‌ سيّد ضيآءالدّين‌ دُرّيّ و خواب‌ عجيب‌ در تفسير بيت‌ حافظ‌

در شب‌ سوّم‌ ربيع‌ الثّاني‌ يكهزار و چهارصد و دوازده‌ هجريّۀ قمريّه‌، أخ‌الزّوجة‌ حقير: حجّة‌ الاسلام‌ آقاي‌ حاج‌ سيّد حسن‌ معين‌ شيرازي‌ دامت‌

صفحه 483

معاليه‌ در بنده‌ منزل‌ در مشهد مقدّس‌ بودند، و از ايشان‌ خواب‌ جالبي‌ را نقل‌ نمودند كه‌ ذكرش‌ مقرون‌ به‌ لطف‌ است‌:

معمولاً در طهران‌، هر واعظي‌ را كه‌ براي‌ يك‌ دهه‌ براي‌ منبر رفتن‌ در مجلسي‌ دعوت‌ ميكردند، در شب‌ آخر وي‌ را براي‌ همان‌ دهه‌ از سال‌ ديگر نيز دعوت‌ مي‌نمودند. در آخرين‌ سالي‌ كه‌ مرحوم‌ دُرّي‌ در قيد حيات‌ بود، يكشب‌ از دهۀ محرّم‌ (شب‌ هشتم‌ يا نهم‌) جواني‌ از ايشان‌ قبل‌ از منبر سوال‌ ميكند كه‌: مراد از اين‌ شعر چيست‌؟:

مريد پير مغانم‌ ز من‌ مرنج‌ اي‌ شيخ‌         چرا كه‌ وعده‌ تو كرديّ و او بجا آورد[2]

مرحوم‌ درّي‌ ميگويد: جواب‌ اين‌ سوال‌ را در بالاي‌ منبر ميدهم‌ تا براي‌ همه‌ قابل‌ استفاده‌ باشد.

ايشان‌ در فراز منبر از قضيّۀ نهي‌ آدم‌ أبوالبشر از خوردن‌ گندم‌، و داستان‌ نان‌ جوين‌ خوردن‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ را در تمام‌ مدّت‌ درازاي‌ عمر بيان‌ مي‌نمايد، و حتّي‌ اينكه‌ آنحضرت‌ در تمام‌ مدّت‌ عمر ابداً نان‌ گندم‌ نخورد و از نان‌ جوين‌ سير نشد.[3] و سپس‌ ميگويد:

مراد از شيخ‌ در اين‌ بيت‌، حضرت‌ آدم‌ علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليه‌ السّلام‌ است‌

صفحه 484

كه‌ وعدۀ نخوردن‌ از شجرۀ گندم‌ را در بهشت‌ داد ولي‌ به‌ آن‌ وفا نكرد و از امر خداوند سرپيچي‌ نمود و گندم‌ را تناول‌ كرد. و مراد از پير مغان‌ حضرت‌ أميرالمومنين‌ عليه‌السّلام‌ است‌ كه‌ در تمام‌ مدّت‌ عمر نان‌ گندم‌ نخورد، و وعدۀ عدم‌ تناول‌ از شجرۀ گندم‌ را او ادا كرده‌ و به‌ اتمام‌ رسانيد.

اين‌ مجموع‌ تفسير اين‌ بيت‌ بود كه‌ وي‌ بر سر منبر شرح‌ داد و منبرش‌ را خاتمه‌ داد.

قبل‌ از پايان‌ سال‌، مرحوم‌ درّي‌ فوت‌ ميكند؛ و لهذا در سال‌ بعد، در دهۀ محرّم‌ در آن‌ مجلس‌ مَدعُوّي‌ كه‌ بايد حضور داشته‌ باشد، نمي‌تواند شركت‌ نمايد.

درست‌ در سال‌ بعد در دهۀ محرّم‌ در همان‌ شبي‌ كه‌ اين‌ جوان‌ سوال‌ را از مرحوم‌ درّي‌ ميكند، وي‌ را در خواب‌ مي‌بيند كه‌: مرحوم‌ درّي‌ به‌ نزد او آمد و گفت‌: اي‌ جوان‌! تو در سال‌ قبل‌ در چنين‌ شبي‌ از من‌ معني‌ اين‌ بيت‌ را پرسيدي‌ و من‌ آنطور پاسخ‌ گفتم‌. امّا چون‌ بدين‌ عالم‌ آمده‌ام‌، معني‌ آن‌، طور ديگري‌ براي‌ من‌ منكشف‌ شده‌ است‌:

مراد از شيخ‌ حضرت‌ إبراهيم‌ عليه‌السّلام‌ است‌، و مراد از پير مغان‌ حضرت‌ سيّد الشّهداء عليه‌السّلام‌؛ و مراد از وعده‌، ذبح‌ فرزند است‌ كه‌ حضرت‌ إبراهيم‌ بدان‌ امر خداوند وعدۀ وفا داد، امّا حقيقت‌ وفا را حضرت‌ أباعبدالله‌ الحسين‌ عليه‌السّلام‌ در كربلا به‌ ذبح‌ فرزندش‌ حضرت‌ عليّ أكبر عليه‌السّلام‌ انجام‌ داد.

فرداي‌ آن‌ شب‌، اين‌ جوان‌ در آن‌ مجلس‌ معمولي‌ همه‌ سالۀ مرحوم‌ درّي‌ مي‌آيد و اين‌ خواب‌ خود را بيان‌ ميكند. و معلوم‌ است‌ كه‌ با بيان‌ اين‌ خواب‌ چه‌ انقلابي‌ در مجلس‌ روي‌ داده‌ است‌.

شعر حافظ‌ معني‌ اوّليش‌ معني‌ عامّ است‌؛ يعني‌ مراد از شيخ‌ همان‌

صفحه 485

علماي‌ ظاهرند كه‌ از باطن‌ خبري‌ ندارند، و معني‌ پير مغان‌ استاد اخلاق‌ و عرفان‌ است‌ كه‌ رشتۀ تربيت‌ نفساني‌ بدست‌ اوست‌؛ و مراد از وفاء به‌ وعده‌ ننمودن‌ شيخ‌ و انجام‌ وعدۀ پير مغان‌، پابند نبودن‌ برخي‌ از دستۀ اوّل‌ به‌ اصول‌ اعمال‌ و زهد از دنيا، و ملتزم‌ بودن‌ دستۀ دوّم‌ به‌ اصول‌ تزكيۀ نفس‌ و عدم‌ توجّه‌ به‌ زخارف‌ مي‌باشد. امّا معني‌ دوّمي‌ را كه‌ مرحوم‌ درّي‌ نموده‌ بود، لطيفۀ استنباطي‌ است‌ كه‌ دقيق‌تر است‌؛ و با حفظ‌ معني‌ اوّل‌ جاي‌ خود را ميتواند به‌ خوبي‌ نشان‌ دهد. و امّا معني‌ سوّمي‌ را كه‌ در خواب‌ ديده‌ است‌، دقيق‌تر از معني‌ دوّم‌ مي‌باشد؛ و با حفظ‌ معني‌ اوّل‌ و همچنين‌ حفظ‌ معني‌ دوّم‌ كه‌ بجاي‌ خود صحيح‌ مي‌باشند، معني‌ خود را بطور جالب‌ و دلنشين‌ اظهار ميكند.

و بنابراين‌، معاني‌ متضادّي‌ در شعر نيست‌؛ بلكه‌ اين‌ معاني‌، تو در تو و باطن‌ در باطن‌ است‌. و همۀ اشعار حافظ‌ از يك‌ رموز خاصّي‌ كه‌ حاكي‌ از كنايات‌ بديعه‌ و اسرار مخفيّه‌ و معاني‌ عميقه‌اي‌ است‌ حكايت‌ مي‌نمايد.

سلوك‌ حضرت‌ حدّاد، مَبني‌ بر لزوم‌ استاد بود

باري‌، در اين‌ سفر از استاد و لزوم‌ استاد سخن‌ به‌ ميان‌ مي‌آمد؛ و حضرت‌ آقا از بَدءِ امر، إصراري‌ هرچه‌ تمامتر بر لزوم‌ استاد داشتند و از خطرات‌ شديده‌اي‌ كه‌ در ميان‌ راه‌، شاگرد با آن‌ مواجه‌ مي‌شود خبر ميدادند؛ و از آيات‌ قرآن‌ و أخبار و قصص‌ و حكايات‌ عربي‌ و فارسي‌ در اشعار و غيرها مطالبي‌ را تذكّر ميدادند؛ و لزوم‌ اين‌ امر را ضروري‌ ميدانستند. امّا هيچگاه‌ ديده‌ نشد كه‌ از خودشان‌ به‌ عنوان‌ استاد نام‌ ببرند؛ بلكه‌ هميشه‌ ميفرمودند: در راه‌ رفيق‌ لازم‌ است‌؛ و مسافرت‌ راهِ معني‌ و منازل‌ سلوكي‌ بيشتر از مسافرتِ راه‌ ظاهر و طريق‌ بيابان‌ احتياج‌ به‌ رفيق‌ دارد؛ چرا كه‌ غايت‌ خطر تنهائي‌ در آن‌ سفر، هلاكت‌ بدن‌ و جسم‌ است‌، وليكن‌ خطر تنهائي‌ در اين‌ سفر هلاكت‌ نفس‌ و روان‌ آدمي‌ و داخل‌ شدن‌ در زمرۀ اشقياء و أبالسه‌ مي‌باشد.

ايشان‌ صريحاً و بدون‌ مضايقه‌ ميفرمودند: هركس‌ ميخواهد بيايد، بيايد؛

صفحه 486

دريغي‌ نيست‌. اشاره‌ به‌ سينۀ خود ميفرمودند، و ميفرمودند: بارها را اينجا بيندازيد كه‌ من‌ باركش‌ مي‌باشم‌. افرادي‌ تحمّل‌ بار كشيدن‌ را ندارند و بار خودشان‌ را نمي‌توانند بكشند، آنگاه‌ جمعي‌ را به‌ دنبال‌ خود مي‌كشند. خودشان‌ جلو افتاده‌ و بسياري‌ را به‌ پيروي‌ و تبعيّت‌ در آورده‌اند، درحاليكه‌ نفوس‌ بسياري‌ از آن‌ شاگردان‌ از استادشان‌ قوي‌تر و لطيف‌تر و بهتر است‌. ميفرمودند: مسكين‌ خودش‌ به‌ مقصدي‌ نرسيده‌ است‌ و بايد بارش‌ را در آستانۀ ديگري‌ فرود آورد، آنگاه‌ آمده‌ و بارهائي‌ را به‌ خود افزوده‌ است‌، و لهذا مي‌آيد و از شاگردان‌ خودش‌ شكوه‌ ميكند كه‌ چنين‌ و چنان‌.

من‌ به‌ او گفتم‌: عيب‌ از شاگردانت‌ نيست‌، عيب‌ در تست‌ كه‌ با درِ باغ‌ سبزي‌ آنان‌ را بخود جلب‌ كرده‌اي‌، آنگاه‌ وارد خانه‌ شده‌اند از عهدۀ طعام‌ و غذايشان‌ بر نمي‌آئي‌، و حالا هم‌ با نويدها آنان‌ را گرسنه‌ و تشنه‌ و متحيّر نگهداشته‌اي‌، و در اينصورت‌ توقّع‌ اطاعت‌ محض‌ از ايشان‌ داري‌؟! اين‌ محال‌ است‌. استاد بايد خودش‌ آزاد شده‌ باشد. تو الآن‌ گير هستي‌ و گير داري‌! چگونه‌ ميتواني‌ بنده‌اي‌ آزاد كني‌؟!

در راه‌ سير و سلوك‌ بايد حوائج‌ را به‌ درگاه‌ خدا فرود آورد. انسان‌ كامل‌ ازخود رسته‌ و به‌ خدا پيوسته‌ است‌. افرادي‌ كه‌ به‌ مقام‌ توحيد نرسيده‌اند و پيوسته‌ دغدغۀ نفس‌ أمّاره‌ گريبانگيرشان‌ مي‌باشد، كجا ياراي‌ دستگيري‌ به‌ سوي‌ مقصد و مقصود را دارند؛ و لهذا مي‌بينيد اين‌ فسادها در عالم‌ پديد مي‌آيد.

يكروز مرحوم‌ حاج‌ حبيب‌ سماوي‌ با خود جواني‌ را از سَماوه‌ آورده‌ بود كه‌ بسيار لايق‌ و با استعداد بود، و حالات‌ عرفاني‌ و مشاهدات‌ سلوكي‌ بواسطۀ ارتباط‌ با حاج‌ حبيب‌ پيدا كرده‌ بود، و حاج‌ حبيب‌ به‌ او گفته‌ بود: ديگر از من‌ كاري‌ ساخته‌ نيست‌؛ و در اين‌ سفر كه‌ به‌ كربلا مشرّف‌ مي‌شويم‌، تو را با خود

صفحه 487

خدمت‌ استادم‌ ميبرم‌ و از اين‌ به‌ بعد در تحت‌ تبعيّت‌ ايشان‌ خواهي‌ بود.

روي‌ اين‌ اساس‌، حاج‌ حبيب‌ او را با خود به‌ كربلا آورد تا به‌ حضور حضرت‌ آقا برسد. آن‌ جوان‌ از مكاشفات‌ قويّ و حالات‌ خود تعريف‌ ميكرد و مي‌گفت‌: مرا به‌ مراحلي‌ صعود ميدهند كه‌ از شدّت‌ جَلال‌، تحمّل‌ آن‌ براي‌ من‌ سخت‌ است‌ و لهذا ترس‌ مرا فرا ميگيرد، و چه‌ بسا اين‌ خوف‌ و ترس‌ موجب‌ عدم‌ حركت‌ و وقوف‌ ميگردد.

حضرت‌ آقابه‌ او فرمودند: هيچ‌ خوف‌ نداشته‌ باش‌، هرجا ميخواهند ببرندت‌ من‌ با تو هستم‌!

ميفرمودند: استاد بايد داراي‌ مقام‌ توحيد باشد. و انسان‌ بيشتر از يك‌ استاد نمي‌تواند در زمان‌ واحد داشته‌ باشد، امّا پس‌ از فوت‌ او مي‌تواند به‌ غير او كه‌ نيز داراي‌ مقام‌ توحيد باشد مراجعه‌ كند.

كسانيكه‌ دو استاد انتخاب‌ مي‌كنند از اين‌ و از آن‌ دستور ميگيرند و يا با هر دوي‌ آنها سروكار دارند، مثل‌ بيماري‌ مي‌مانند كه‌ به‌ دو طبيب‌ با هم‌ و در عرض‌ هم‌ مراجعه‌ دارد، و عاقبت‌ اين‌ كار هلاكت‌ است‌، و شرعاً و عقلاً و شهوداً مذموم‌ است‌.

افرادي‌ كه‌ دو استاد اختيار مي‌كنند مانند كبوتر دو آشيانه‌ ميباشند. اين‌ كبوتران‌ گرچه‌ بسيار پرنده‌ و سريع‌ باشند و ساعتهاي‌ متمادي‌ بر فراز آسمان‌ گرسنه‌ و تشنه‌ به‌ پرواز آيند، امّا ابداً قيمتي‌ ندارند؛ زيرا كسي‌ آنها را نمي‌خرد؛ چون‌ ميداند اگر به‌ أقلّ قيمت‌ آنها را بخرد باز مغبون‌ شده‌ است‌؛ چرا كه‌ به‌ مجرّد پرواز ميرود و در آن‌ آشيانۀ ديگرش‌ مي‌نشيند؛ و در اينصورت‌ تمام‌ زحمتها و مصيبتهاي‌ صاحبش‌ هدر ميرود.

امّا كبوترهاي‌ يك‌ آشيانه‌ داراي‌ ارزش‌ مي‌باشند؛ چون‌ صاحبش‌ مطمئنّ است‌ هرجا پرواز كند و به‌ هرجا برود بالاخره‌ در اين‌ آشيانه‌ فرود مي‌آيد و ملك‌

صفحه 488

اوست‌؛ و أحياناً اگر گرسنگي‌ و تشنگي‌ او را مجبور به‌ نشستن‌ كند و يا بواسطۀ انس‌ با كبوتران‌ دگري‌ در جائي‌ بنشيند و يا گرفتار كبوتربازي‌ شود، باز همينكه‌ به‌ پرواز درآيد يكسره‌ به‌ سراغ‌ همين‌ آشيانه‌ مي‌آيد، گرچه‌ پس‌ از چند روز بوده‌ باشد. و اين‌ كبوتران‌ قيمت‌ دارند؛ و اگر تربيت‌ شده‌ و قابل‌ باشند كه‌ مثلاً يكروز يكسره‌ بر بالاي‌ آسمان‌ به‌ طيران‌ آيند، چه‌ بسا ممكن‌ است‌ صد دينار و يا بيشتر ارزش‌ داشته‌ باشند.

امّا بعضي‌ اوقات‌ ديده‌ ميشود كه‌ كبوتربازها احتياج‌ به‌ پول‌ مختصري‌ دارند و اين‌ كبوتر را مي‌آورند به‌ بازار و به‌ قيمت‌ بسيار ارزان‌ مثلاً يكصد فلس‌ به‌ افراد بي‌اطّلاع‌ و غير خبره‌ مي‌فروشند، و با كمال‌ اطمينان‌ به‌ خانۀ خود برميگردند و مي‌بينند كبوترشان‌ در منزل‌ است‌. چون‌ همينكه‌ خريدار آنرا پهلوي‌ كبوترهاي‌ ديگرش‌ بگذارد و يا با آنها به‌ پرواز درآورد، اينها يكسره‌ به‌ سوي‌ آشيانۀ معهود خود رهسپار مي‌شوند.

امّا افراد خبره‌ و با اطّلاع‌ اينها را نمي‌خرند، چون‌ ميدانند هرچه‌ هم‌ ارزان‌ باشند باز مغبون‌ مي‌شوند؛ چون‌ همان‌ مقدار مختصر وجهي‌ را كه‌ در إزاءِ آن‌ داده‌اند از كيسه‌شان‌ رفته‌ است‌.

بعضي‌ اوقات‌ استاد، شاگرد را به‌ جهتي‌ تحت‌ تربيت‌ استاد ديگر مي‌گذارد

بر اين‌ اصل‌ است‌ كه‌ استادان‌ عرفان‌ كه‌ سالياني‌ دراز شاگردي‌ را تربيت‌ نموده‌اند و به‌ رموز آشنا ساخته‌اند، براي‌ جهتي‌ از جهات‌، مدّتي‌ براي‌ تربيت‌ در نزد استاد معروفي‌ كه‌ در آن‌ زمان‌ ميباشد به‌ سوي‌ وي‌ گسيل‌ ميدارند. و اين‌ به‌ چند علّت‌ ميتواند بوده‌ باشد:

اوّل‌: آن‌ استاد داراي‌ شيوۀ خاصّي‌ در تربيت‌ است‌، و يا داراي‌ كمالات‌ بخصوصي‌ است‌؛ در اينحال‌ براي‌ اينكه‌ شاگرد بدان‌ شيوه‌ آشنا شود و يا بدان‌ كمالات‌ كامل‌ گردد، مدّتي‌ او را در تحت‌ تربيتش‌ قرار ميدهد، و يا إلي‌ الابد او را بدانجا تحويل‌ ميدهد. و در صورت‌ أعلميّت‌ و أكمليّت‌ استاد دوّم‌ كه‌ معلوم‌

صفحه 489

است‌ بايد شاگرد آنجا درنگ‌ كند؛ و در صورت‌ غير أعلميّت‌، كمالات‌ استاد ثاني‌ را اخذ ميكند و دوباره‌ به‌ سوي‌ استاد اوّل‌ مراجعت‌ مي‌نمايد.

دوّم‌: آن‌ استاد داراي‌ كمالات‌ خاصّي‌ است‌ و يا شيوۀ مخصوصي‌ از تربيت‌ را دارد، و اين‌ استاد بدان‌ آگاه‌ نيست‌؛ لهذا شاگرد را مدّتي‌ در تحت‌ اداره‌ و تربيتش‌ ميگذارد، و پس‌ از آنكه‌ شاگرد آن‌ روش‌ را آموخت‌ و يا از آن‌ كمال‌ اطّلاع‌ يافت‌، به‌ نزد استاد اوّل‌ مي‌آيد و شرح‌ جريان‌ را ميدهد، و وي‌ بدان‌ شيوه‌ از تعليم‌ و تربيت‌ نيز مطّلع‌ ميگردد.

سوّم‌: در نزد آن‌ استاد شاگرداني‌ هستند كه‌ در نحوۀ سلوك‌ اشتباهاتي‌ دارند و يا خود استاد نيز از اشتباه‌ برخوردار است‌ در اين‌ فرض‌ شاگرد را ميفرستد به‌ عنوان‌ شاگردي‌ او و پس‌ از آنكه‌ اشتباهات‌ شاگردان‌ و يا استاد را مِن‌حيثُ إنّهم‌ لايَشْعرون‌ برطرف‌ كرد، خود بخود به‌ نزد استاد خود مراجعت‌ ميكند.

و اگر أحياناً ديده‌ شد كه‌ افرادي‌ در زمان‌ واحدي‌ دو استاد يا بيشتر دارند، در صورتي‌ صحيح‌ است‌ كه‌ يكي‌ از اين‌ قبيل‌ باشد. و در حقيقت‌، استاد واحد است‌، و همان‌ استادي‌ است‌ كه‌ اين‌ شاگرد تحت‌ ولايت‌ اصليّه‌ و اوّليّۀ اوست‌؛ ولايتهاي‌ اساتيد دگر طولي‌ است‌ نه‌ عرضي‌؛ و فرعي‌ و ثانوي‌ است‌. و بر اين‌ اساس‌ شاگرد كه‌ به‌ دستورات‌ استاد دوّم‌ عمل‌ ميكند، روي‌ امر و دستور استاد اوّل‌ است‌، فلهذا تنافي‌ و تنافر و اختلاف‌ موجود نمي‌باشد.

استاد مي‌تواند وصيّ ظاهري‌ و وصيّ باطني‌ داشته‌ باشد

از حضرت‌ آقا كراراً سوال‌ مي‌شد كه‌: علّت‌ آنكه‌ مرحوم‌ قاضي‌ أعلَي‌ اللهُ مقامَه‌ شما را وصيّ خود در امور عرفانيّه‌ و سلوكيّه‌ و توحيديّه‌ قرار ندادند، و جناب‌ آية‌ الله‌ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ قوچاني‌ هاتف‌ را قرار دادند چيست‌؟!

ايشان‌ ميفرمودند: وصايت‌ ظاهري‌ دارد و باطني‌.

امّا وصيّ ظاهر، آن‌ كس‌ است‌ كه‌ استاد در ملا عامّ او را وصيّ خود قرار

صفحه 490

ميدهد، و مينويسد و امضا مي‌نمايد و معرّفي‌ ميكند؛ و به‌ مذاق‌ مرحوم‌ قاضي‌ كه‌ عالمي‌ بود جامع‌ و مجتهد و ذوالرّياستين‌ مِنَ العُلومِ الظّاهِريّةِ و الباطِنيّة‌ حتماً بايد كسي‌ باشد كه‌ داراي‌ علوم‌ ظاهريّه‌ از فقه‌ و اصول‌ و تفسير و حديث‌ و حكمت‌ و عرفان‌ نظري‌ بوده‌ باشد تا سدّ شريعت‌ شكسته‌ نشود، و دو مَجرا و مَمشي‌' در جريان‌ نيفتد. و اين‌ اصلي‌ بود كه‌ مرحوم‌ قاضي‌ بسيار بدان‌ تكيه‌ داشت‌، و براي‌ شريعت‌ غرّاء خيلي‌ حساب‌ باز ميكرد. خودش‌ يك‌ مرد متشرّع‌ به‌ تمام‌ معني‌ بود و معتقد بود كه‌: شريعت‌ است‌ كه‌ راه‌ وصول‌ به‌ حقائق‌ عرفاني‌ و توحيدي‌ است‌؛ و به‌ قدري‌ در اين‌ مسأله‌ مُجِدّ بود كه‌ از كوچكترين‌ سنّت‌ و عمل‌ استحبابي‌ دريغ‌ نمي‌كرد، تا جائيكه‌ بعضي‌ از معاندان‌ گفتند: اين‌ درجه‌ از زهد و اتيان‌ أعمال‌ مستحبّه‌ را كه‌ قاضي‌ انجام‌ ميدهد، از روي‌ اخلاص‌ نيست‌. او ميخواهد خود را در خارج‌ بدين‌ شكل‌ و شمايل‌ معرّفي‌ كند، و إلاّ او يك‌ مرد صوفي‌ محض‌ است‌ كه‌ براي‌ اين‌ أعمال‌ ارزشي‌ قائل‌ نيست‌.

روي‌ اين‌ اصل‌ مرحوم‌ قاضي‌ به‌ علوم‌ ظاهريّه‌ التفات‌ داشت‌.

و ديگر آنكه‌ عالمِ درس‌ خوانده‌ را كسي‌ نمي‌تواند گول‌ زند و بفريبد. و امّا اگر اصل‌ تعيين‌ وصيّ در غير علماء دارج‌ و رائج‌ گردد چه‌ بسا شياطيني‌ ادّعاي‌ معرفت‌ كنند، و خلقي‌ را به‌ خود بخوانند، و مردم‌ ساده‌ لوح‌ در دام‌ آنها گرفتار آيند، و ديگر با هيچ‌ منطقي‌ نتوان‌ ايشان‌ را به‌ اشتباه‌ و خطايشان‌ واقف‌ نمود.

لهذا مرحوم‌ قاضي‌ از شاگردان‌ خود آقاي‌ حاج‌ شيخ‌ عبّاس‌ را كه‌ مردي‌ عالم‌ و بدون‌ هواي‌ نفس‌ و رنج‌ ديده‌ و بلا كشيده‌ بود اختيار فرمود. و ايشان‌ آن‌ اُبّهت‌ و مقام‌ و مسند مرحوم‌ استاد قاضي‌ را به‌ نحو كامل‌ و أكمل‌ حفظ‌ كرده‌ و مي‌كنند.

امّا وصيّ باطن‌ آن‌ كس‌ است‌ كه‌ در باطن‌ خود به‌ كمالات‌ استاد مكمَّل‌ بوده‌ باشد و داراي‌ معرفت‌ شهودي‌ و قدرت‌ رهبري‌ باطني‌ و سرّي‌ باشد، گرچه‌

صفحه 491

استاد وي‌ را معرّفي‌ نكرده‌ باشد؛ زيرا كه‌ خواهي‌ نخواهي‌ او از باطن‌ بر نفوس‌ سيطره‌ دارد و شاگردان‌ را به‌ امر خدا هدايت‌ مي‌نمايد، و به‌ راه‌ و روش‌ آنها نظر ميكند و ميرسد.

وصيّ ظاهر، از ظاهر عمل‌ به‌ مقتضاي‌ وصايتش‌ ميكند، و وصيّ باطن‌ از باطن‌ كار ميكند؛ و چون‌ اين‌ دو با هم‌ توأم‌ شوند چه‌ منافع‌ بيشماري‌ عائد گردد، و چه‌ گلهائي‌ از غنچه‌هاي‌ بوستان‌ توحيد بشكفد.

وصيّ ظاهر، افراد طالب‌ را قبول‌ ميكند، و وصيّ باطن‌ آنها را سَوا ميكند و انتخاب‌ مي‌نمايد. فلهذا افرادي‌ كه‌ مدّتي‌ در تحت‌ تربيت‌ وصيّ ظاهر قرار گرفتند اگر منافق‌ از آب‌ در آمدند، وصيّ باطن‌ از اوّل‌ آنها را نمي‌پذيرد، و بنابراين‌ پس‌ از مدّتي‌ خود بخود دلسرد شده‌ و برميگردند يا خداي‌ نخواسته‌ سر از عناد بيرون‌ مي‌آورند. و شاگردان‌ واقعي‌ را از راه‌ باطن‌ هدايت‌ ميكند؛ و البتّه‌ در اينصورت‌ چون‌ آنها اهل‌ طلب‌ صادق‌ و نيّت‌ صحيحه‌ ميباشند، طبعاً با وصيّ باطن‌ آشنائي‌ پيدا مي‌كنند و از تعاليم‌ وي‌ مستفيض‌ و كامياب‌ ميگردند.

بنابراين‌، روي‌ اين‌ بيان‌، استاد ظاهر و استاد باطن‌ هر دو موجود است‌، و هر كدام‌ مُقَوّي‌ و مويّد دگري‌ ميباشند؛ و در پيشبرد شاگرد به‌ سوي‌ مقصد اصلي‌ سهميّۀ گراني‌ را برعهدۀ خود دارند. و در اينصورت‌ حتماً بايد ميان‌ استاد ظاهر با باطن‌ مخالفتي‌ اتّفاق‌ نيفتد كه‌ اختلاف‌ دليل‌ بر عدم‌ صحّت‌ طريق‌ است‌ ـ انتهي‌ مُحَصَّل‌ و مُفاد فرمايش‌ ايشان‌.

مخالفت‌ با رسول‌ خدا در امر اُسامه‌ و پدرش‌ ، از لِسان‌ محيي‌ الدّين‌ عربي‌

در اينجا مناسب‌ است‌ از محيي‌الدّين‌ عربيّ دو مطلب‌ را نقل‌ نمائيم‌ كه‌ اسراري‌ نهفته‌ و نشكفته‌ از آن‌ ميتوان‌ استخراج‌ نمود:

أوّل‌:

‎ وَ الْحادي‌ عَشَرَ سورَةُ طه‌. وَ هذَا الْقُطبُ هُوَ نآئِبُ الحَقِّ تَعالَي‌ كَما كانَ عَليُّ بْنُ أبي‌طالِبٍ نآئِبَ مُحَمَّدٍ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ [وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ في‌

صفحه 492

تِلاوَةِ سورَةِ بَرآءَةَ عَلَي‌ أهْلِ مَكَّةَ. وَ قَدْ كانَ بَعَثَ بِها أبابَكْرٍ ثُمَّ رَجَعَ عَن‌ ذلِكَ فَقَالَ: لَا يُبَلِّغُ عَنِّي‌ القُرْءَانَ إلَّا رَجُلٌ مِن‌ أَهْلِ بَيْتِي‌.

فَدَعا بِعَليٍّ فَأَمَرَهُ فَلَحِقَ أبابَكرٍ. فَلَمّا وَصَلَ إلَي‌ مَكَّةَ حَجَّ أبوبَكرٍ بِالنّاسِ وَ بَلَّغَ عَليٌّ إلَي‌ النّاسِ سورَةَ بَرآءَةَ وَ تَلاها عَلَيْهِم‌ نيابَةً عَن‌ رَسولِاللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيهِ ] وَ ءَالِهِ [ وَ سَلَّم‌.[4]

«و سورۀ طـٰه‌' اختصاص‌ به‌ يازدهمين‌ قطب‌ دارد. و اين‌ قطب‌ همان‌ كسي‌ است‌ كه‌ نائب‌ از حقّ تعالي‌ است‌، همچنانكه‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ نائب‌ محمّد صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بود در تلاوت‌ سورۀ برائت‌ بر اهل‌ مكّه‌. چونكه‌ پيامبر آن‌ سوره‌ را قبلاً با أبوبكر فرستاده‌ بود، امّا از اين‌ نظريّه‌ برگشت‌ و گفت‌: نبايد قرآن‌ را تبليغ‌ كند از طرف‌ من‌ مگر مردي‌ كه‌ از اهل‌ بيت‌ من‌ باشد.

بنابراين‌، عليّ را فرا خواند و به‌ او أمر كرد تا به‌ أبوبكر ملحق‌ شود. و چون‌ عليّ به‌ مكّه‌ رسيد أبوبكر با مردم‌ حجّ كرد و عليّ سورۀ برائت‌ را برايشان‌ خواند و تبليغ‌ آنرا نمود به‌ عنوان‌ نيابت‌ از رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌.»

أقول‌: حجّ أبوبكر با مردم‌ در اين‌ سال‌ طبق‌ روايات‌ عامّه‌ است‌، ولي‌ روايات‌ خاصّه‌ دارد كه‌: أبوبكر به‌ مدينه‌ بازگشت‌ و عليّ عليه‌السّلام‌، هم‌ تبليغ‌ سورۀ برائت‌ نمود و هم‌ با مردم‌ حجّ گزارد.

صفحه 493

حكم‌ به‌ جواز انتقال‌ از مذهبي‌ از مذاهب‌ عامّه‌ در هر حكمي‌ از احكام‌، از لسان‌ محيي‌الدّين‌

دوّم‌:

‎ وَ مَنِ انْتَمَي‌ إلَي‌ قَوْلِ إمامٍ لا يُوافِقُها فِي‌ الْحُكْمِ هذَا الْقُطْبَ[5] وَ هُوَ خَليفَةٌ في‌ الظّاهِرِ، فَإذا حَكَمَ بِخِلافِ ما يَقْتَضيهِ أدِلَّةُ هَوُلآءِ الائِمَّةِ؛ قالَ أتْباعُهُمْ بِتَخْطِئَتِهِ في‌ حُكْمِهِ ذلِكَ وَ أثِموا عِندَ اللَهِ بِلا شَكٍّ وَ هُمْ لايَشْعُرونَ.

فَإنَّهُ لَيْسَ لَهُمْ أنْ يُخَطِّئوا مُجْتَهِدًا، لاِنَّ الْمُصيبَ عِندَهُمْ واحِدٌ لابِعَيْنِهِ. وَ مَن‌ هذِهِ حالُهُ فَلا يُقْدِمْ عَلَي‌ تَخْطِئَةِ عالِمٍ مِن‌ عُلَمآءِ الْمُسْلِمينَ؛ كَما تَكَلَّمَ مَن‌ تَكَلَّمَ في‌ إمارَةِ اُسامَةَ وَ أبيهِ زَيْدِ بْنِ حارِثَةَ، حَتَّي‌ قالَ في‌ ذلِكَ رَسولُ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيهِ [وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ ما قالَ.

فَإذا طُعِنَ في‌ مَن‌ قَدَّمَهُ رَسولُ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيهِ [وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ وَ أمْرِهِ، وَ رَجَّحوا نَظَرَهُمْ عَلَي‌ نَظَرِ رَسولِ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيهِ [وَ ءَالِهِ] وَ سَلَّمَ فَما ظَنُّكَ بِأحْوالِهِم‌ مَعَ الْقُطْبِ؟! وَ أيْنَ الشُّهْرَةُ مِنَ الشُّهْرَةِ؟! هَيْهاتَ! فُزْنا وَ خَسِرَ الْمُبْطِلونَ. فَوَاللَهِ لا يَكونُ داعيًا إلَي‌ اللَهِ إلاّ مَن‌ دَعا عَلَي‌ بَصيرَةٍ، لا مَن‌ دَعا عَلَي‌ ظَنٍّ وَ حَكَمَ بِهِ.

لاجَرَمَ أنَّ مَن‌ هذِهِ حالُهُ حَجَرَ عَلَي‌ اُمَّةِ مُحَمَّدٍ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيهِ [وَءَالِهِ] وَ سَلَّمَ ما وَسَّعَ اللَهُ بِهِ عَلَيْهِم‌. فَضَيَّقَ اللَهُ عَلَيْهِم‌ أمْرَهُمْ في‌ الاخِرَةِ،

صفحه 494

وَ شَدَّدَ اللَهُ عَلَيْهِم‌ يَوْمَ الْقِيَمَةِ الْمُطالَبَةَ وَ الْمُحاسَبَةَ؛ لِكَوْنِهِمْ شَدَّدوا عَلَي‌ عِبادِ اللَهِ أنْ لا يَنْتَقِلوا مِن‌ مَذْهَبٍ إلَي‌ مَذهَبٍ في‌ نازِلَةٍ طَلَبًا لِرَفْعِ الْحَرَجِ، وَاعْتَقَدوا أنَّ ذلِكَ تَلاعُبٌ بِالدّينِ؛ وَ ما عَرَفوا أنَّهُم‌ بِهَذَا الْقَولِ قَدْ مَرَقوا مِنَالدّينِ.

بَلْ شَرْعُ اللَهِ أوْسَعُ، وَ حُكْمُهُ أجْمَعُ وَ أنْفَعُ. وَقِفُوهُمْ إِنَّهُم‌ مَسْـُولُونَ* مَا لَكُمْ لَا تَنَاصَرُونَ * بَلْ هُمُ الْيَوْمَ مُسْتَسْلِمُونَ.[6] هذا حالُ هَوُلآءِ يَوْمَ الْقِيَمَةِ؛ فَلا يُوْذَنُ لَهُمْ فَيَعْتَذِرونَ[7]. [8]

«و كسيكه‌ گرايش‌ پيدا كند و خود را منسوب‌ نمايد به‌ گفتار پيشوائي‌ كه‌ در حكم‌، با حكم‌ اين‌ قطب‌ موافق‌ نيست‌ با وجودي‌ كه‌ اين‌ قطب‌ در ظاهر خليفه‌ مي‌باشد، در اينصورت‌ اگر قطب‌ حكم‌ كند بر خلاف‌ آنچه‌ را كه‌ أدلّۀ آن‌ جماعت‌ پيشوايان‌ بدان‌ اقتضا دارد، پيروان‌ آن‌ پيشوايان‌ او را تخطئه‌ مي‌كنند و در اين‌ حكمي‌ كه‌ نموده‌ است‌ به‌ خطا و غلط‌ نسبت‌ ميدهند، امّا بدون‌ شكّ و ترديد ـ با آنكه‌ خودشان‌ مطلب‌ را نفهمند ـ در پيشگاه‌ خداوند گنهكارند.

به‌ علّت‌ آنكه‌ چنين‌ حقّي‌ را ندارند تا مجتهدي‌ را تخطئه‌ نمايند، زيرا كه‌ مجتهد مصيب‌ در نزد ايشان‌ يكي‌ است‌ لابعينه‌ در ميان‌ تمام‌ مجتهدين‌، و كسيكه‌ حالش‌ اينطور باشد نبايد إقدام‌ بر تخطئۀ عالمي‌ از علماءِ مسلمين‌ بنمايد؛ همانطور كه‌ در إمارت‌ اُسامَه‌ و پدرش‌ زيد بن‌ حارثه‌ اشكال‌ كردند و اظهار نظر نمودند تا بجائي‌ رسيد كه‌ رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ در آن‌ قضيّه‌ گفت‌ آنچه‌ را كه‌ گفت‌.

پس‌ در صورتيكه‌ در امر رسول‌ خدا و در آن‌ كس‌ كه‌ وي‌ مقدّم‌ داشته‌ است‌

صفحه 495

طعن‌ زنند و ايراد كنند و نظريّه‌ و فكر خود را بر نظريّه‌ و فكر رسول‌ خدا صلّي‌الله‌ عليه‌ وآله‌ وسلّم‌ ترجيح‌ دهند، در اين‌ فرض‌ گمان‌ و پندار تو در احوالشان‌ با قطب‌ چيست‌؟! آن‌ شهرت‌ كجا و اين‌ شهرت‌ كجا؟ هيهات‌! بسيار دورند آنها! ما هستيم‌ كه‌ با اين‌ نظريّه‌ و متابعت‌ فائز شديم‌؛ و إبطال‌ كنندگانِ حقّ و متمرّدان‌ از امر رسول‌ الله‌ و از امر قطب‌، دچار خسران‌ و زياني‌ عظيم‌ گرديده‌اند.

سوگند بخدا كه‌ داعي‌ به‌ سوي‌ خدا نمي‌تواند بوده‌ باشد مگر كسيكه‌ از روي‌ بصيرت‌ دعوت‌ نمايد؛ نه‌ كسيكه‌ از روي‌ ظنّ و پندار دعوت‌ كند، و بدان‌ حكم‌ كند.

بناءً عليهذا كسيكه‌ حالش‌ اينچنين‌ باشد، او در امور دين‌ و شريعت‌ بر امّت‌ محمّد صلّي‌الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ سخت‌ گرفته‌ است‌، و آنانرا در ضيق‌ و ممنوعيّت‌ و محروميّت‌ افكنده‌ است‌ در آن‌ مواردي‌ كه‌ خداوند براي‌ ايشان‌ گشايش‌ و فراخي‌ و سعه‌ قائل‌ گرديده‌ است‌. بنابراين‌ خداوند هم‌ در روز بازپسين‌ برايشان‌ تنگ‌ خواهد گرفت‌، و در آخرت‌ با شدّت‌ و سختي‌ از ايشان‌ مطالبه‌ و محاسبه‌ خواهد نمود؛ براي‌ آنكه‌ ايشان‌ بر بندگان‌ خدا سخت‌ گرفتند و با شدّت‌ عمل‌ كردند كه‌ در امري‌ از امور و حادثي‌ از حوادث‌ كه‌ برايشان‌ پيدا ميشود، براي‌ رفع‌ حرج‌ نمي‌توانند از مذهبي‌ به‌ مذهبي‌ عدول‌ كنند و حكم‌ آن‌ را كه‌ موجب‌ گشايششان‌ هست‌ اخذ نمايند؛ و معتقد شدند كه‌ اينگونه‌ طرز عمل‌ با دين‌ خدا بازي‌ كردن‌ است‌. امّا ندانستند كه‌ خودشان‌ بواسطۀ اين‌ گفتار و اين‌ تعليل‌، از دين‌ بيرون‌ رانده‌ شده‌ و به‌ خارج‌ از دين‌ پرتاب‌ گرديده‌اند.

بلكه‌ شريعت‌ خدا واسع‌تر است‌ و حكم‌ خدا جامع‌تر و نافع‌تر است‌. اينجا خطاب‌ خداست‌ كه‌ بدانها ميرسد در موقف‌ عرصات‌ قيامت‌ كه‌: آنان‌ را نگهداريد تا نتوانند عبور كنند! چرا كه‌ بايد مورد بازپرسي‌ و سوال‌ قرار گيرند. چرا شما يكديگر را در تأييد دين‌ خدا و شريعت‌ حقّۀ إلهيّه‌ ياري‌ نكرديد و پشتيبان‌ و

صفحه 496

مددكار همديگر نبوديد؟! بلكه‌ ايشان‌ امروز با نهايت‌ سرافكندگي‌ و ذلّت‌ به‌ عذاب‌ نكبت‌ زا و شديد پروردگار تسليم‌ مي‌شوند. اينست‌ حال‌ آنان‌ در روز قيامت‌؛ پس‌ به‌ آنان‌ اجازه‌ داده‌ نمي‌شود كه‌ عذر خواهي‌ كنند.»