مكتوب‌ عبد الرّزّاق‌ كاشي‌ به‌ علاءالدّوله‌

امداد تأييد و توفيق‌ و انوار توحيد و تحقيق‌ از حضرت‌ احديّت‌،به‌ ظاهر اظهر و باطن‌ انور مولانا أعظم‌ شيخ‌ الإسلام‌،حافظ‌ أوضاع‌ الشّرع‌،قدوۀ أرباب‌ الطّريقة‌،مُقيم‌ سراوقات‌ الجلال‌،مقوِّم‌ أستار الجمال‌،علآء الحقِّ و الدّين‌،غوث‌ الإسلام‌ و المسلمين‌ متوالي‌ باد؛و درجات‌ ترقّي‌ در مدارج‌ تَخَلَّقُوا بِأَخْلَاقِ اللَهِ متعالي‌ باد .

بعد از تقديم‌ مراسم‌ دعا و اخلاص‌،مي‌نمايد كه‌: اين‌ درويش‌ هرگز نام‌ خدمتش [8] بي‌تعظيم‌ تامّ نبرده‌ باشد؛ليكن‌ چون‌ كتاب‌ «عروة‌» مطالعه‌ كردم‌،چند بحث‌ در آنجا مطابق‌ معتقد خويش‌ نيافتم‌ .

بعد از آن‌،در راه‌ امير اقبال‌ مي‌گفت‌ كه‌: خدمت‌ شيخ‌ علاءالدّوله‌ طريقۀ محيي‌ الدّين‌ العربي‌ را در توحيد نمي‌پسندند .

دعاگو گفت‌: از مشايخ‌ هر كه‌ را ديدم‌ و شنيدم‌،بر اين‌ معني‌ بوده‌اند . و آنچه‌ در «عروة‌» يافتم‌ نه‌ بر اين‌ طريقه‌ است‌ . مبالغه‌ نمودند كه‌ چيزي‌ بنويس‌ در اين‌ باب‌ !

گفتم‌: شايد كه‌ موافق‌ خدمتش‌ نيفتد و رنجش‌ نمايند .

اكنون‌ نمودند كه‌ به‌ مجرّد نقل‌ اين‌ سخن‌ رنجش‌ قوي‌ مي‌نمايد،و تشنيع‌ و تخطئه‌ به‌ تكفير مي‌رساند . از روي‌ درويشي‌ غريب‌ يافت‌ مرا،هرگز صحبتي‌ با ايشان‌ نيفتاده‌،و به‌ مجرّد خبركي‌ تكفير كردن‌ لايق‌ نيست‌ ! يقين‌ دانند كه‌ آنچه‌

صفحه 255

نوشتم‌ از ] روي‌ [ تحقيق‌ است‌ نه‌ از شرّ نفس‌ و رنجش‌؛ وَ فَوْقَ كُلِّ ذِي‌ عِلْمٍ عَلِيمٌ! [9]

پوشيده‌ نيست‌ كه‌ هر چه‌ نه‌ بر قانون‌ كتاب‌ و سنّت‌ نبيّ بود،نزد اين‌ طائفه‌ اعتباري‌ ندارد؛چه‌ ايشان‌ طريق‌ متابعت‌ مي‌سپرند،و بناي‌ اين‌ معني‌ بر اين‌ دو آيت‌ است‌:

سَنُرِيهِمْ ءَايَـٰتِنَا فِي‌ الافَاقِ وَ فِي‌ٓ أَنفُسِهِمْ حَتَّي‌' يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ و عَلَي‌' كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ * أَلآ إِنَّهُمْ فِي‌ مِرْيَةٍ مِّن‌ لِّقَآءِ رَبِّهِمْ أَلآ إِنَّهُ و بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ . [10]

و مردم‌ در سه‌ مرتبه‌،مرتّب‌اند:

اوّل‌: مرتبۀ نفس‌؛و اين‌ طائفه‌ اهل‌ دنيا و اتباع‌ حواسّاند،و اصحاب‌ حجاب‌،منكر حقّاند . چون‌ حقّ و صفات‌ او را نشناسند،قرآن‌ را سخن‌ محمّدي‌ گويند،و ايشان‌ را خداي‌ تعالي‌ فرمود:

قُلْ أَرَءَيْتُمْ إِن‌ كَانَ مِنْ عِندِ اللَهِ ثُمَّ كَفَرْتُم‌ بِهِ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنْ هُوَ فِي‌ شِقَاقِ بَعِيدٍ . [11]

صفحهv 256

و اگر كسي‌ از ايشان‌ ايمان‌ آرد رستگار شود؛و از دوزخ‌ خلاص‌ يابد .

دوّم‌: مرتبۀ قلب‌ است‌؛و اهل‌ اين‌ مقام‌ از آن‌ مرتبه‌ ترقّي‌ كرده‌ باشند و عقول‌ ايشان‌ صافي‌ گشته‌،و بدان‌ رسيده‌ كه‌ به‌ آيات‌ حقّ استدلال‌ كنند و به‌ تفكّر در آيات‌ كه‌ افعال‌ و تصرّفات‌ الهي‌اند در مظاهر آفاق‌ و انفس‌،به‌ معرفت‌ صفات‌ و اسماء حقّ رسند؛چه‌ افعال‌،آثار صفات‌اند و صفات‌ و اسماء،مصادر افعال‌ .

پس‌ علم‌ و قدرت‌ و حكمت‌ حقّ،به‌ چشم‌ عقل‌ مصفَّي‌ از شوب‌ هوي‌ ببينند،و سمع‌ و بصر و كلام‌ حقّ،در عين‌ انفس‌ انساني‌ و آفاق‌ اين‌ جهاني‌ باز يابند،و به‌ قرآن‌ و حقيقت‌ آن‌ معترف‌ شوند؛ حَتَّي‌' يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ .

و اين‌ طائفه‌ اهل‌ برهان‌ باشند،و در استدلال‌ ايشان‌ غلط‌ محال‌ بود؛و چون‌ به‌ نور قدس‌ و اتّصال‌ به‌ حضرت‌ احديّت‌ كه‌ محلّ تكثّر اسماست‌،عقول‌ ايشان‌ چنان‌ منّور شود كه‌ بصيرت‌ گردد،و به‌ تجلّيات‌ اسما و صفات‌ الهي‌ بينا شود،و صفات‌ ايشان‌ در صفات‌ حقّ محو گردد؛آنچه‌ طائفۀ اولي‌ دانند اين‌ طائفه‌ ببينند . اين‌ هر دو قسم‌ را نفس‌ ناطقه‌ به‌ نور قلب‌ مُزكِّي‌ شود؛وليكن‌ طائفۀ ذوالعقول‌ متخلِّق‌ به‌ اخلاق‌ الهي‌ باشند،و ذوالبصيرت‌ متحقّق‌ به‌ آن‌ . پس‌ بدخلقي‌ از ايشان‌ محال‌ باشد،و همه‌ را در مراتب‌ خود معذور بايد داشت‌ . وَنَرْجُوا أَنْ تَكونَ مِنْهُمْ .

سوّم‌: مرتبۀ روح‌ بود؛و اهل‌ اين‌ مقام‌ از مرتبۀ تجلّي‌ صفات‌ گذشته‌،به‌ مرتبۀ مشاهده‌ رسيده‌ باشند؛و شهود جمع‌ احديّت‌ يافته‌،و از خفيّ نيز در گذشته‌،و از حجب‌ تجلّيات‌ اسماء و صفات‌ و كثرت‌ تعيّنات‌ رسته‌،و در حضرت‌ احديّت‌ حال‌ ايشان‌: أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ و عَلَي‌' كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ .

صفحه 257

و اين‌ طائفه‌ خلق‌ را آيينۀ حقّ بينند،يا حقّ را آيينۀ خلق‌ . و بالاتر از اين‌ استهلاك‌ است‌ در عين‌ احديّت‌ ذات‌ . و محجوبان‌ مطلق‌ را فرمود: أَلآ إِنَّهُمْ فِي‌ مِرْيَةٍ مِّن‌ لِّقَآءِ رَبِّهِمْ .

و ماندگان‌ در مقام‌ تجلّيات‌ اسماء و صفات‌ هر چند به‌ سبب‌ يقين‌ از شكّ خلاص‌ يافته‌اند،امّا از بقآء علي‌ الدّوام‌ معني‌: كُلُّ مَنْ عَلَيْهَا فَانٍ * وَ يَبْقَي‌' وَجْهُ رَبِّكَ ذُوالْجَلَـٰلِ وَ الْإكْرَامِ،[12] قاصراند،و محتاج‌ به‌ تنبيه‌: أَلآ إِنَّهُ و بِكُلِّ شَيْءٍ مُّحِيطٌ . و به‌ شهود اين‌ حقيقت‌ و به‌ معني‌: كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ،[13] جز طائفۀ اخير ظفر نيافته‌اند . و در اين‌ حضرت‌، هُوَ الاوَّلُ وَ الا خِرُ وَ الظَّـٰهِرُ وَ الْبَاطِنُ [14] عيان‌ است‌ . و در كلّ متعيّنات‌ وجه‌ حقّ مشهود،و در وجوه‌ اسماء و تعيّنات‌ آن‌ تنزّه‌، فَأَيْنَمَا تُوَلُّوا فَثَمَّ وَجْهُ اللَهِ [15] محقَّقِ شان‌ شده‌ .

گر ز خورشيد يوم‌ بی‌نيروست‌ از پي‌ ضعف‌ خود نه‌ از پي‌ اوست‌

اكنون‌ از اين‌ احاطه‌ معلوم‌ گردد كه‌: حقّ تعالي‌ از جميع‌ تعيّنات‌ منزّه‌ است‌،و تعيّن‌ او به‌ عين‌ ذات‌ خويش‌،و أحديّت‌ او نه‌ احديّت‌ عددي‌،تا او را ثاني‌ باشد .

چنانكه‌ سنائي‌ رحمه‌ الله‌ تعالي‌ گفته‌ است‌ .

صفحه 258

رباعي‌:

چه‌ حسّ و عقل‌ و فهم‌ و وهم‌ همه‌ متعيّنان‌اند،و هرگز متعيّني‌ به‌ غير متعيّن‌ محيط‌ نشود .

پس‌ هر كه‌ را اين‌ مرتبه‌ باشد،حقّ تعالي‌ او را از مراتب‌ تعيّنات‌ مجرّد گرداند و از قيد عقول‌ برهاند و به‌ كشف‌ و شهود به‌ آن‌ احاطت‌ رسد؛و الاّ در حجب‌ جلال‌ بماند .

و در سخن‌ ساقي‌ كوثر أميرالمؤمنين‌ عليّ ،رضي‌ اللهُ تعالي‌ عنه‌ آمده‌ است‌:

الْحَقِيقَةُ كَشْفُ سُبُحَاتِ الْجَلَالِ مِنْ غَيْرِ إشَارَةٍ ..[17]

چه‌ اگر اشارت‌ حسّي‌ يا عقلي‌ در وقت‌ تجلّي‌ جمال‌ مطلق‌ بماند،عين‌ تعيّن‌ پيدا شود،و جمال‌ عين‌ جلال‌ گردد،و شهود نفس‌ احتجاب‌؛ سُبْحانَ مَنْ

صفحه 259

لايَعْرِفُهُ إلاّ هُوَ وَحْدَهُ . [18]

و انصاف‌ آنستكه‌ هر بحثي‌ كه‌ در «عروة‌» در نفي‌ اين‌ معني‌ فرموده‌،دلايل‌ آن‌ بر نهج‌ مستقيم‌ و طريق‌ برهان‌ نيست‌،از اين‌ جهت‌ دانشمنداني‌ كه‌ معقولات‌ دانند نمي‌پسندند .

و وصف‌ خضر سرگشته‌ كه‌ فرموده‌ است‌،از شيخ‌ الإسلام‌ مولانا نظام‌الدّين‌ خاموش‌ هروي‌ سلّمه‌ الله‌ پرسيدم‌،فرمود كه‌: اين‌ خضر تركمان‌ است‌،و بيچاره‌ حال‌ خضر ترجمان‌ مي‌پرسيد .

و چون‌ در اوائل‌ جواني‌ از بحث‌ فضليّات‌ و شرعيّات‌ فارغ‌ شده‌ بود،و از آن‌ بحثها و بحث‌ اصول‌ فقه‌ و اصول‌ كلام‌ هيچ‌ تحقيقي‌ نگشود،تصوّر افتاد كه‌ بحث‌ معقولات‌ و علم‌ الهي‌ و آنچه‌ بر آن‌ موقوف‌ بود،مردم‌ را به‌ معرفت‌ مي‌رساند و از اين‌ تردّدها باز مي‌رهاند .

مدّتي‌ در تحصيل‌ آن‌ صرف‌ شده‌ و استحضار آن‌ به‌ جائي‌ برسيد كه‌ بهتر از آن‌ صورت‌ نبندد،و چندان‌ وحشت‌ و اضطراب‌ و احتجاب‌ از آن‌ پيدا شد كه‌ قرار نماند،و معلوم‌ گشت‌ كه‌ معرفت‌ مطلوب‌ از طور عقل‌ برتر است‌؛چه‌ در آن‌ علوم‌ هر چند حكما از تشبيه‌ به‌ صُوَر و اجرام‌ خلاص‌ يافته‌اند،در تشبيه‌ به‌ ارواح‌ افتاده‌اند .

تا وقتيكه‌ صحبت‌ متصوّفه‌ و ارباب‌ رياضت‌ و مجاهده‌ اختيار افتاد و توفيق‌ حقّ دستگير شد؛و اوّل‌ اين‌ سخنان‌ به‌ صحبت‌ «مولانا نورالدّين‌ عبدالصّمد نَطنزي‌» قدّس‌ اللهُ تعالي‌ روحَه‌ رسيد،و از صحبت‌ او همين‌ معني‌ توحيد يافت‌ . و «فُصوص‌» و «كشف‌» شيخ‌ يوسف‌ همداني‌ را عظيم‌ مي‌پسنديد.

صفحه 260

و بعد از آن‌ به‌ صحبت‌ «مولانا شمس‌الدّين‌ كيشي‌» رسيدم‌ . چون‌ از مولانا نورالدّين‌ شنيده‌ بودم‌ كه‌ در اين‌ عصر مثل‌ او در طريق‌ معرفت‌ كسي‌ نيست‌ . و اين‌ رباعي‌ سخن‌ اوست‌:

و همين‌ معني‌ در توحيد بيان‌ مي‌كرد،و مي‌گفت‌ كه‌: مرا بعد از چندين‌ اربعين‌ اين‌ معني‌ كشف‌ شد . و آن‌ وقت‌ در شيراز هيچكس‌ نبود كه‌ با او اين‌ معني‌ در توحيد در ميان‌ توان‌ نهاد . و «شيخ‌ ضياء الدّين‌ أبوالحسن‌» را اين‌ معني‌ نبود .

و من‌ از آن‌ در حيرت‌ بودم‌ تا «فصوص‌» اينجا رسيد . چون‌ مطالعه‌ كردم‌،اين‌ معني‌ را باز يافتم‌ و شكر كردم‌ كه‌ اين‌ معني‌،طريق‌ موجود است‌ كه‌ بزرگان‌ به‌ آن‌ رسيده‌اند و آنرا يافته‌اند .

و همچنين‌ به‌ صحبت‌ «مولانا نورالدّين‌ أبرقوهي‌» و «شيخ‌ روزبَهان‌ بَقْليّ» و «شيخ‌ ظهيرالدّين‌ بُزْغَُش‌» و «مولانا أصيل‌ الدّين‌» و «شيخ‌ ناصرالدّين‌» و «قطب‌ الدّين‌» و «ضياءالدّين‌ أبوالحسن‌» و جمعي‌ بزرگان‌ ديگر رسيدم‌،همه‌ در اين‌ معني‌ متّفق‌ بودند؛و هيچكس‌ مخالف‌ يكديگر نه‌ .

اكنون‌ به‌ قول‌ يك‌ كس‌ خلاف‌ آن‌ قبول‌ نمي‌توان‌ كرد . تا آنكه‌ چون‌ خود به‌ اين‌ مقام‌ نرسيده‌ بودم‌،هنوز دل‌ قرار نمي‌گرفت‌ . تا بعد از وفات‌ شيخ‌ الإسلام‌ مولانا و شيخنا نورالملّة‌ و الدّين‌ عبدالصّمد نطنزي‌ مرشدي‌ كه‌ بر او دل‌ قرار گيرد نمي‌يافت‌ .

هفت‌ ماه‌ در صحرائي‌ كه‌ در او آباداني‌ نبود در خلوت‌ نشست‌ و تقليل‌ طعام‌ بغايت‌ كرد؛تا اين‌ معني‌ بگشود و بر آن‌ قرار گرفت‌ و مطمئن‌ شد .

صفحه 261

والحمدُللّهِ علي‌ ذلكَ .

و هر چند خداي‌ تعالي‌ گفت‌: فَلَا تُزَكُّوٓا أَنفُسَكُمْ ؛[19] ليكن‌ فرمود: أَمَّا بِنِعْمَةِ رَبِّكَ فَحَدِّثْ .[20]

بعد از آن‌ چون‌ در بغداد به‌ صحبت‌ شيخ‌ بزرگوار «شيخ‌ نورالدّين‌ عبدالرّحمن‌ اسفرايني‌» قدّس‌ سرُّه‌ رسيدم‌،آن‌ انصاف‌ مي‌داد و مي‌فرمود كه‌: مرا حقّ تعالي‌ علم‌ تعبير وقايع‌ و تأويل‌ منامات‌ بخشيده‌ است‌؛به‌ مقامي‌ برتر از اين‌ نرسيده‌ام‌ .

به‌ مجرّد آن‌ بحثها كه‌ بر طريق‌ معقول‌ و نهج‌ مستقيم‌ نيست‌،ترك‌ اين‌ معني‌ كه‌ به‌ شهود مي‌آيد نمي‌توان‌ كرد .

و نيز سخن‌ «شيخ‌ عبدالله‌ انصاري‌» قدّس‌ سرّه‌ همه‌ اينست‌ . و آخر جميع‌ مقامات‌ در درۀ سوّم‌ به‌ توحيد صرف‌ رسانيده‌،و در باب‌ اين‌ سخن‌ «شيخ‌ شهاب‌ الدّين‌ سُهرَوردي‌» چند موضع‌ تصريح‌ فرموده‌ است‌ .

چنانكه‌ در شرح‌ سخن‌ امام‌ محقّق‌ جعفر صادق‌ رضي‌ الله‌ تعالي‌ عنه‌ آمده‌ است‌ كه‌: إنِّي‌ أُكَرِّرُ ءَايَةً حَتَّي‌ أَسْمَعَ مِنْ قَآئِلِهَا ؛[21] فرموده‌ كه‌ او زبان‌ خويش‌ در اين‌ معني‌ چون‌ شجرۀ موسي‌ يافت‌ كه‌ « إنّي‌ أنَا اللَهُ » [22] از او شنيد؛و

صفحه 262

اگر متعيّن‌ بودي‌،در دو صورت‌ چگونه‌ ظهور يافتي‌ ؟ و در قرآن‌ مجيد، وَ هُوَ الَّذِي‌ فِي‌ السَّمَآءِ إِلَـٰهٌ وَ فِي‌ الارْضِ إِلَـٰهٌ [23] چگونه‌ صادق‌ بودي‌ ؟

و در حديث‌ پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌: لَوْ دَلَّي‌ أَحَدُكُمْ حَبْلَهُ لَهَبَطَ عَلَي‌ اللَهِ [24] كي‌ راست‌ آمدي‌ ؟ و با هر كه‌ در عالم‌ است‌ أَقْرَبُ إِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَرِيدِ [25] كي‌ بودي‌ ؟ آخر در اين‌ معني‌ نظر بايد كرد،كه‌ به‌ نصّ قرآن‌ « ثَالِثُ ثَلَـٰثَةٍ »»[26] كفر است‌؛كه‌: لَقَدْ كَفَرَ الَّذِينَ قَالُوٓا إِنَّ اللَهَ ثَالِثُ ثَلَـٰثَةٍ [27]. و « رابِعُ ثَلاثَةٍ » صرف‌ ايمان‌ است‌ و توحيد؛ ] كه‌ [: مَا يَكُونُ مِن‌ نَّجْوَي‌' ثَلَـٰثَةٍ إِلَّا هُوَ رَابِعُهُمْ.[28]

چه‌ اگر ثالث‌ ثلاثه‌ بودي‌،متعيّن‌ بودي‌ به‌ يكي‌ از ايشان‌ . امّا رابعُ ثلاثه‌ آنست‌ كه‌ به‌ وجود حقّاني‌ خويش‌ كه‌ به‌ حكم‌: وَ لآ أَدْنَي‌' مِن‌ ذَ'لِكَ وَ ل آ أَكْثَرَ إِلَّا هُوَ مَعَهُمْ [29] ثاني‌ واحد،و ثالث‌ اثنين‌،و رابع‌ ثلاثه‌،و خامس‌ اربعه‌،و سادس‌

صفحه 263

خمسه‌ است‌؛يعني‌ محقّق‌ حقايق‌ اين‌ اعداد،و با همه‌ بی‌مقارنت‌ و غير همه‌ بي‌مزايلت‌ . چنانكه‌ أميرالمؤمنينَ عليّ كرَّم‌ اللهُ وجهَه‌ فرموده‌ است‌ كه‌:

هُوَ مَعَ كُلِّ شَيْءٍ لَا بِمُقَارَنَةٍ وَ غَيْرُ كُلِّ شَيْءٍ لَا بِمُزَايَلَةٍ . [30]

و اين‌ ضعيف‌ در آن‌ مدّت‌ كه‌ صحبت‌ با خواجۀ جهان‌ عزّت‌ انصار دولت‌ مي‌داشت‌،هر چند بعضي‌ طعن‌ مي‌زدند؛حقّ عليم‌ است‌ كه‌ بدين‌ سبب‌ بود كه‌ در استعداد او معني‌: يَكَادُ زَيْتُهَا يُضِي‌ٓءُ وَ لَوْ لَمْ تَمْسَسْهُ نَارٌ [31] مي‌يافت‌،و اعتقاد كلّي‌ بر آن‌ داشت‌ كه‌ او به‌ سخن‌ مخالفان‌ از حقّ برنگردد . و دعاگو نيز اگر به‌ عيان‌ نيافتي‌ و قول‌ چندين‌ بزرگ‌ در اين‌ معني‌ متوافق‌ و متطابق‌ نيافتي‌،اين‌ بيان‌ را مكرّر نكردي‌ و دلايل‌ بسيار نگفتي‌ بر اين‌ معني‌؛چنانكه‌ در اوّل‌ شرح‌ «فصوص‌» و غيره‌ بيان‌ افتاده‌ است‌ .

تا دانشمندان‌ محقّق‌ كه‌ اصحاب‌ فهوم‌ ذكيّ باشند با شما تقرير كنند،از تطويل‌ و املال‌ احتراز كردم‌؛ وَ مَنْ لَم‌ يُصَدِّقِ الْجُمْلَةَ،هانَ عَلَيْهِ أنْ لَا يُصَدِّقَ التَّفْصيلَ ..[32]

حقّ تعالي‌ همگنان‌ را هدايت‌ سوي‌ جمال‌ خويش‌ كرامت‌ كناد، وَ إِنَّآ أَوْ إِيَّاكُمْ لَعَلَي‌' هُدًي‌ أَوْ فِي‌ ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ . [33] و اللهُ الموفِّقُ و المعينُ .

پاورقي