صفحه 179

بسم الله الرحمن الرحيم

و صلى الله على محمد و آله الطاهرين

و لعنة الله على اعدائهم اجمعين من الآن الى قيام يوم الدين

و لا حول و لا قوة الا بالله العلى العظيم

قال الله الحكيم فى كتابه الكريم:

«و جعلناهم ائمة يهدون بامرنا و اوحينا اليهم فعل الخيرات و اقام الصلوة و ايتاء الزكوة و كانوا لنا عابدين‏»[235]

شمول و عموم اصل عليت و معلوليت در نظام هستي

تمام موجوداتيكه در اين عالم مشاهده مى‏شود، هر يك داراى اصل و علتى است كه در پيدايش خود مستند بدان است، و نيز تغييرات و تبديلاتى كه در آنها واقع مى‏شود مستند بعللى است.

اگر سنگى را به شيشه‏اى زنيم مى‏شكند، و اگر در جوئى آب جارى كنيم، تا جائيكه امكان دارد آب جارى مى‏شود، و نقاط متصل بخود را مرطوب و حتى در خلل و فرج كوهها هر جا كه مجال براى جريان داشته باشد جارى مى‏شود.

اين يك اصل كلى در پيدايش و تغييراتى است كه در موجودات عالم مشهود است.

صفحه 180

تاثير مجالست در انسان

اخلاق و ملكات و عقائد و روحيه افراد بنى آدم نيز از اين اصل كلى خارج نيست، بتجربه ثابت است كه معاشرت با نيكان بر روى انسان اثر مى‏گذارد، و معاشرت با بدان نيز مؤثر است، چه بسا شخص پاك‏فطرت و نيك كردارى كه در اثر برخورد با رفيق نااهل، كم‏كم و رفته رفته آن صفاى باطن خود را از دست داده، دلش تاريك، و روحش خفه گرديده است، و بالعكس شخص زشت كردارى در اثر برخورد با صاحب دلى، تغيير روش داده، و كم‏كم نيت و بتبع آن افعالش صالح، و نيكو شده است.

لذا در تعاليم اسلام بسيار وارد است كه انسان خوب است‏ با نيكان صحبت داشته باشد، و از انس و دلبستگى با اشرار خوددارى كند، حتى مجالست ‏يك جلسه در انسان مؤثر است، خواه به سكوت بگذرد، و خواه به مذاكره، چون تاثير ارواح در يكدگر محتاج به مذاكره نيست، دو روحى كه با يكديگر انس و ملايمت دارند هر يك به روى ديگرى اثر مى‏گذارد.

انسان براى آنكه اخلاق و صفات او به اخلاق و صفات انسانى كامل درآيد، بايد دل و روحيه خود را به اصل و علت اخلاق و صفات نيك آشنا كند، تا در اثر برخورد، آن محامد در انسان اثر بگذارد، بايد كانون دل خود را به منبع علم و معرفت و حيات متصل كند، تا از آن نيز بقدر سعه و استعداد در او علم و معرفت و حياتى حاصل گردد.

همانطور كه در لوله ‏كشى آب شهرها يك منبع عظيم موجود و بخانه‏ هاى بسيار، طبق ظروف و استعدادات، آب داده ميشود، همينطور علت و منبع حيات و معرفت‏بايد بوسيله تسليم و پيروى و خضوع دلها بقدر سعه و ظرفيت آنها، آنها را اشباع و سيراب نمايد.

و براى اين موضوع دو امر ضرورت دارد، يكى وجود آن اصل و علت، يعنى مبدء افاضه علم و حيات، و ديگرى تسليم و تلقى و خضوع، تا آن علت‏بتواند كار خود را بنمايد، چون تسليم براى تلقى علم و معارف حكم شروط را داشته و از مقدمات معده محسوب مى‏گردد.

صفحه 181

قلب امام كانون افاضه علوم است

مبدا افاضه علم، قلب امام است، كه بواسطه سيطره بر ملكوت موجودات، بهر موجود بقدر استعداد افاضه مى‏كند«و جعلناهم ائمة يهدون بامرنا»[236]

هدايت‏به امر خدا، همان رهبرى افراد بشر است، از راه ملكوت و نفوس آنها.

فلذا هميشه بايد در عالم امام زنده باشد و از آيه‏«يوم ندعوا كل اناس بامامهم‏»[237] استفاده كرديم كه امام در هر زمان موجود است، و بوسيله آن يك يك از افراد بشر خوانده مى‏شوند، و اين يك اصل مسلم و صحيحى است كه در ميان جميع اديان و مذاهب عالم، مذهب اسلام در روى آن اتكاء دارد، و تعيين امام بر جامعه را از طرف خدا مى‏داند، و او را صاحب قلب و محيط بر ملكوت و معصوم از خطا و گناه معرفى مى‏كند، و شيعه كه بر اساس تعاليم اسلام از اين موضوع بهرمند است، روش خود را بر واقع و حقيقت دستورات اسلام قرار داده، و اهل تسنن كه اين موضوع را مراعات نمى‏كنند دستشان از منبع حيات و علم كوتاه، و همانطور كه سابقا اشاره شد از اسلام بالمعنى الحقيقى بى‏بهره‏اند.

و روى همين اصل است كه بعد از رسول خدا نياز به امام زنده است، كه وجود مقدس اميرالمؤمنين عليه السلام باشد، اين براى آن است كه توسط آن قلب زنده و بيدار كه در عالم جمع واقعست، افراد بنى آدم به بهره حيات و علوم خود مى‏رسند، و الا اگر مجرد عمل كافى بود با نداى كفانا كتاب الله هر كس در زاويه نفس، و بيغوله تاريك آن مى‏خزيد، و تا آخر عمر قدمى از نفس و هواى آن فراتر نمى‏گذارد.

چون القا كننده معارف قرآن به قلب انسان، امام است، و بدون آن انسان نابيناى متهوس به شهوات و منغمر در لذات، آيات قرآن را وسيله‏اى براى رسيدن به منويات خود تفسير و تاويل مى‏كند، و بنابراين هر چه عمل كند از دائره اميال نفسانيه او خارج نيست، و چنين قرآنى بدون روح زنده و دراك امام، لا يزيد من الله الا بعدا.

صفحه 182

شيعه اساس تعاليم اسلام را بر امامت ميداند

شيعه مى‏گويد اساس تعاليم اسلام بر اساس امامت است. در زمان رسول الله خود آن حضرت امام بوده‏اند، و توسط آن قلب بيدار كه در منبع علوم‏«فاوحى الى عبده ما اوحى‏»[238] قرار گرفته، به دلهاى امت افاضه معارف مى‏گردد، و بعد از آن حضرت توسط ائمه اطهار، يكى بعد از ديگرى تا حضرت بقية الله الاعظم عجل الله تعالى فرجه الشريف، توسط آن كانونهاى حيات و معرفت، هر قلبى به اندازه سعه خود اشباع مى‏شود.

و اما موضوع ديگر تسليم و خضوع و پيروى از امام است كه قلب را مستعد و آماده تلقى و اخذ معارف و علوم مى‏كند، و اين خصوصيت در شيعه است، لذا ديده مى‏شود كه در شيعه صفت محبت، و وفا و صفا، و انفاق، و ايثار و قضاى حوائج ‏بشر، و رقت قلب، و عاطفه و نظاير آنها از صفات پسنديده به مقدار معتنابهى از عامه بيشتر است، اين بوسيله روح تسليم و خضوع در مقابل معلم بشريت و مبدء تعليم و تربيت است، خواه امام حضور داشته باشد و خواه غائب باشد، چون تاثير و تاثر ارواح نياز بسيارى به حضور ندارد، ماده نيست كه شرط تاثيرش در ماده ديگر، قرب مكانى و مماسه خارجى باشد، تاثير فعليت نفس فعال، در استعدادات نفوس قابله است، و چون عالم ملكوت از زمان و مكان بيرون است، لذا در هر قلبى تاثير فعليت آثار حياتى امام را مى‏توان يافت، امام اگر در مشرق عالم باشد و پيرو امام در مغرب، باز قلب پيرو استفاده خود را مى‏برد، همانطور كه انسان در اثر محبت‏به فرزند هميشه بياد اوست، چه فرزندش در نزد او باشد، يا سفر كند، صورت فرزند در دل اوست، و هميشه با اوست، همينطور اگر جلوات امام در قلب مؤمن پيدا شود، هر جا باشد در اثر انعكاس آن صورت حقه از آن معدن بيكران آب حيات برخوردار مى‏شود.

لذا شيعه و لو در زمان غيبت، بعلت توجه كامل به مصدر خيرات و علوم از آن كانون علم و معرفت‏ بهرمند مى‏شود، گر چه بدون ترديد حضور امام اثرش بيشتر و فوائدش بمقدار فراوانى زيادتر است، بخلاف غير شيعه كه دل آنها باين معدن ارتباطى ندارد، نفس آنها در خود متحير و راهى بخارج از خود باز نمى‏نمايد.

صفحه 183

شيعه داراى ملاطفت و رقت و ملايمت است

ابن ابى الحديد ميگويد: و بقى هذا الخلق متوارثا متناقلا فى محبيه و اوليائه الى الآن كما بقى الحسد و الخشونة و الوعورة فى الجانب الاخر، و من له ادنى معرفة باخلاق الناس و عوائدهم يعرف ذلك[239]

پس از آنكه قدرى از صفات اميرالمؤمنين عليه السلام را ذكر مى‏كند مى‏گويد: و اين اخلاق به نحو توارث در محبين و دوستان آن حضرت نقل شده، و الى الآن وجود دارد، كما آنكه آن حسد و خشونت و سنگين دلى در جانب ديگر كه غير شيعه است موجود است، و كسيكه كوچكترين معرفت‏به اخلاق مردم و نتائج افعال مكتسبه آنان داشته باشد اين سر و حقيقت را به خوبى ادراك مى‏كند.

در اثر اتصال قلوب پيروان امام بقلب امام معارف و علوم الهيه در قلب جارى مى‏شود، و علت آنكه مؤمنين در بهشت داراى نهرهاى آب زلال هستند در اثر همان اتصال قلب و بهرمند شدن از چشمه فضائل آنانست. در قرآن مجيد بسيار ديده مى‏شود كه براى مؤمنين در بهشت‏«جنات تجرى من تحتها الانهار»را وعده ميدهد مانند:

بهشت تجلى صفات و اعمال است

«ان الله يدخل الذين آمنوا و عملوا الصالحات جنات تجرى من تحتها الانهار»[240]

خداوند مؤمنينى را كه عمل شايسته‏اى انجام دهند در بهشتهائى كه درختان آن سر به هم آورده، و زمين آنرا سايه انداخته، و از تابش آفتاب حفظ مى‏كند، و در آنجا نهرهائى جريان دارد وارد مى‏كند، چون سابقا گفتيم كه بهشت، ظهور و بروز عالم نفس مؤمن است در آخرت، و چون نفس مؤمن بعلت اطمينان به خدا و سكينه و آرامش كه پيدا نموده است، از حرارت و سوختگى ياس و ناكامى و گرد و غبار و طوفان خاطرات شيطانى، و نوسانهاى فكرى، و اضطرابات اخلاقى، نجات پيدا كرده و در رحمت‏خدا و مقام امن و امان دلخوش بوده، و با يك دنيا نشاط و لذت حتى در دقيق‏ترين دقائق مانند سكرات مرگ دل بخدا داده، و

صفحه 184

آرام و داراى مقام سكينه مى‏باشد، لذا در آخرت كه ملكوت اشياء ظهور مى‏كند، ملكوت نفس مؤمن بصورت بهشتى است كه درختان آن باندازه‏اى سر بهم آورده، و شاخ و برگهاى اعمال صالحه در هم فرورفته، و زمين را سايه انداخته است، كه ابدا در آنجا از تابش سوزنده خورشيد گداخته، يا طوفان حوادث، و گرد و غبار خيالات، و خواطر شيطانيه، راه ندارد.

چه ما بهشت را از نقطه نظر تجسم اعمال ظهور ملكوت نفس مؤمن بدانيم، يا بعنوان جزاى مترتب بر عمل بدانيم، در هر حال نتيجه يكى است،

شاهد بر اين معنى خطابى است كه خداى تعالى شانه بآدم بوالبشر قبل از ورودش در اين نشاه مى‏كند«فقلنا يا آدم ان هذا عدو لك و لزوجك فلا يخرجنكما من الجنة فتشقى-ان لك الا تجوع فيها و لا تعرى-و انك لا تظمئوا فيها و لا تضحى‏»[241]

خداوند در خطاب بآدم فرمود: در اين بهشت كه خواطر نفسانيه نيست، و اضطرابات خيالات و قواى واهمه راه ندارد، هيچگاه گرسنه و عريان نخواهى شد، و هيچگاه تشنه و آفتاب زده نخواهى شد، گرسنگى و تشنگى، و عريانى و گرما، و حرارت و گداختگى، بر اثر تسلط نفس اماره بر انسان بوده، ولى در بهشت كه قلب انسان آرام و هيچ خاطره‏اى به انسان راه ندارد آنجا«فى مقعد صدق عند مليك مقتدر»[242] جاى استراحت است.

افرادى هم كه با ايمان و عمل صالح از دنيا رجوع بخدا مى‏نمايند، در آن بهشت تفصيلا قرار گرفته، و در زير سايه درختان سر بهم آورنده آن ميآرمند.

حقيقت نهرهاى جارى در بهشت

و اما نهرهاى جاريه در اين بهشتها همانا علوم و معرفتى است، كه موجب حيات قلب بوده است، چون مؤمنين با علم و معرفت و اقرار به وحدانيت‏خدا، و صفات و اسماء ذات مقدس او، و اقرار بحقانيت امام و پيغمبر قلب خود را از اين علوم آبيارى كرده‏اند، در آنجا نيز ظهور اين علوم كه حيات قلب است‏بصورت نهرهاى آب كه زنده كننده زمين خشك مى‏باشد بروز و ظهور خواهد نمود.

صفحه 185

تمام مؤمنينى كه عمل صالح انجام دهند، كه از جمله اقرار بامام وقت است از اين نهرها برخوردار خواهند بود، بلكه مى ‏توان ميزان عمل صالح را از عمل غير صالح همان امضا و عدم امضاى امام دانست، هر فعلى را كه امام امر كند صالح و هر فعلى را كه نهى كند غير صالح خواهد بود، بعلت آنكه نظر امام و ديد امام، نظر واقع‏بين و حقيقت‏ بين است، و بنابراين تجاوز از كلام امام انحراف از متن واقع و حقيقت نفس الامر است.

اما افرادى كه دل به امام خود نداده‏اند، و از آن منبع فيض استفاده ننموده‏اند، دل آنها خشك و بى‏طراوت و بى‏صفا و بى‏محبت و بى‏معرفت، چون مشكى پوسيده و پاره، و خشك شده، قابليت انعطاف و ظرفيت ‏خود را از دست داده است، آب آنان همان حرمان و حسرت و ندامت است كه بصورت فلز گداخته در كام آنها ريخته مى‏شود.

«مثل الجنة التى وعد المتقون فيها انهار من ماء غير آسن و انهار من لبن لم يتغير طعمه و انهار من خمر لذة للشاربين و انهار من عسل مصفى و فيها من كل الثمرات و مغفرة من ربهم كمن هو خالد فى النار و سقوا مائا حميما فقطع امعائهم‏»[243]

نهرهاى چهارگانه جاري در بهشت

در اين آيه مباركه چهار نهر را در بهشت ذكر مى‏كند: اول نهرهائى است كه آب زلال كه بوى آن متعفن نشده است. چون آب در عالم طبيعت ‏حيات موجودات است.

«و جعلنا من الماء كل شئى حى‏»[244]

نهرهاى آب

و حيات دل به علم و معرفت‏خداست، لذا نهرهاى علم و معرفت كه در قلوب جارى است، در آنجا بصورت نهرهاى زلال، و غير متغير، ظاهر و بارز است، و مراد از انهار، اصناف و انواع علوم و معارف حقه حقيقيه است، كه حيات قلب منوط به آن است، و غرائز انسان بدان سيراب و اشباع مى‏گردد، و مراد از غير آسن، متعفن نشدن و متغير نشدن ‏

صفحه 186

آن علوم بوهميات و تشكيكات و عادات باطله، و سنن ضاله، و اعتقادات فاسده خواهد بود،

و اين نهر اختصاص به افرادى دارد كه در راه خدا به مقام قلب رسيده، و از علوم حقه الهيه بدون دخالت تغيير نفس بهره‏مند شده‏اند.

نهرهاى شير

دوم نهرهائيست از شير كه طعم آن تغيير نكرده است، و اين نهرها ظهور و بروز علومى است كه براى مبتدئين در سير راه خدا مفيد بوده است، چون شير غذاى كودك است، و علومى كه متعلق به افعال و اخلاق باشد، مانند علوم شرايع و حكمت عمليه، چون عنوان مقدميت‏براى عمل و تزكيه نفس دارند، لذا ظهور آن كه اين نهرهاست اختصاص بضعفائى دارد كه مستعد سير در منازل نفس را داشته، و به سبب پرهيز از معاصى و رذائل اخلاق قابليت وصول به مقام قلب را دارند، ولى هنوز به آنمقام نرسيده‏اند، و بواسطه فراگرفتن مقدمات از علم شرايع و اخلاق و عمل نمودن بآن در صدد تقويت‏بنيه روحى برآمده‏اند.

و عدم تغيير طعم اين نهرهاى شير، اشاره بعدم آلودگى اين علوم به نيات فاسده و اهواء و بدع باطله و اعمال و تعصبات جاهلى است كه آن علوم را از فضيلت و خاصيت‏خود ساقط و آنها را تبديل بسم مهلك مى ‏نمايد.

نهرهاى شراب

سوم نهرهائيست از خمر كه براى خورندگانش لذت فراوان دارد، خمر در دنيا گر چه ماده‏ايست‏خبيث، و بدبو، و بدطعم، كه عقل را تخدير نموده، و از حس و ادراك ساقط نموده، و انسان را در رديف بهائم سقوط مى‏دهد،لكن خمر آخرت، جذبات الهيه است، كه در اثر تجليات صفات و اسماء در قلب پيدا مى‏شود، و چنان عقل را مبهوت و حيران مى‏سازد، كه با وجود مشاهده آن اسماء كليه و صفات الهيه غير محدوده، عقل دورانديش و محافظه ‏كار و مصلحت انديش را ساقط نموده، و بكلى مراتب هستى را فراموش مى ‏نمايد، و چون در او اين خاصيت موجود است، تعبير به خمر شده است.

ولى اين خمر انسان را از مرتبه عقل به بالاتر كه مرتبه شهود و قلب است رهبرى مى‏كند.

بنابراين «انهار من خمر»، ظهور اصناف و انواع محبت صفات و ذات خداست كه براى شاربين كه كاملين و بالغين بدرجه شهود هستند، و استعداد مشاهده حسن‏

صفحه 187

تجليات صفات و شهود جمال ذات را پيدا نموده، و ديوانه و مشتاق جمال مطلق حضرت ربوبى گشته‏اند، و به مقام روح رسيده، و مستغرق در انوار الهى شده‏اند، موجب لذت و بهجت و سرور و حبور خواهد بود.

نهرهاى عسل تصفيه شده

چهارم نهرهائي است از عسل تصفيه شده كه در آن از شمع و كثافات و مواد قذره چيزى ديده نمى‏شود، و چون عسل بسيار شيرين است، لذا آن حلاوتهائى كه از واردات از عالم قدس، و بارقه‏هاى نورانى، و لذتهائى كه در حالات مختلفه براى متوسطين در راه خدا پيدا مى‏شود، و آنها را در ذوق و وجد و توجه بخدا ميآورد، و متوجه بكمال خود مى‏نمايد، در آنجا بصورت نهرهائى از عسل مصفى كه خالى از شوائب كدورات و دخالتها و تسويلات نفس است ظهور پيدا مى‏كند البته اين اختصاص به افرادى دارد كه در مقام ذوق آن جذبات بوده، و هنوز بمرحله سكر در اثر مشاهده تجليات در نيامده‏اند.

بنابر آنچه گفته شد نهرهاى شير علوم است كه در مبتدئين و ضعفاى از راه پيمايان راه خدا است، و نهرهاى عسل اختصاص به افراد متوسط دارد، كه با ملاحظه جذبات الهى و مشاهده صفات سرگرمند، و نهرهاى خمر اختصاص به افرادى دارد كه بواسطه تجليات جمال و عشق بدان ذات لايزال، هستى خود را فراموش كرده، محو در انوار او شده‏اند،

و مراد از كريمه شريفه‏«و سقيهم ربهم شرابا طهورا»همان شرابى كه آنها را از تمام تعلقات دنيويه از مال و مئآل و فرزند و عيال و جاه و اعتبار پاك و پاكيزه مى‏كند، و نفس خورنده را از اينمراحل صعود مى‏دهد.

نهرهاى آب زلال غير متغير و متعفن اختصاص به افرادى دارد كه به مقام قلب رسيده، و همه گونه علوم و معارف الهيه در قلب آنان بدون دخالت نفس و زيغ اهواء طلوع نموده است،

نهر زنجبيل و چشمه كافور

افرادى از متوسطين هستند، كه در اثر تجليات صفات خدا و مشاهده اسماء محو جمال او مى‏گردند، براى آنكه طلب و عشق آنها هميشه زنده باشد و حرارت در آنها به اندازه كافى موجود باشد، در كاسه‏ هاى شراب آنها قدرى از نهر زنجبيل كه ماده گرم، و با حرارتى است مخلوط مى‏كند.

صفحه 188

«و يسقون فيها كاسا كان مزاجها زنجبيلا عينا فيها تسمى سلسبيلا»[245]

زنجبيل نهرى است كه سلسبيل ناميده مى‏شود، و از شدت خوشگوارى و ذوق شاربين را در حرارت طلب ميآورد،

البته اين افراد چون اشتياق و عشق آنها به اعلى درجه نرسيده، از زنجبيل خالص بآنها نمى‏آشامانند، بلكه از نهر زنجبيل در كاس آنها ممزوج نموده، و بدانها مى‏دهند، و چون هنوز اشتياق سير در صفات را دارند، بنابراين محبت آنها از لذت حرارت طلب پاك نشده است، و گاهى كه از واردات و تجليات جمال آرامش و سكونى پيدا مى‏كنند، از چشمه كافور در كاس آنها ريخته مى‏شود.

كافور خنك و معطر بوده، و موجب آرامش و سكون او مى‏گردد.

«ان الابرار يشربون من كاس كان مزاجها كافورا عينا يشرب بها عباد الله يفجرونها تفجيرا»[246]

چون هنوز به مقام جمع نرسيده، و در عين جمع ذات مستغرق نگشته ‏اند، لذا آن آرامش مطلق و آن سكون من جميع الجهات براى آنان نيست، آن براى كسانى است كه بمرحله عبوديت مطلقه آمده و از عباد الله شده باشند، آنها از مقربين‏اند، و از اصل چشمه كافور می‌آشامند، و علاوه بقلب و دل هر كه استعداد داشته باشد، از آن چشمه جارى مى‏كنند، و در كاس هر كسى به اندازه استعداد او مى‏ريزند.

بارى اين چشمه كافور همان چشمه تسنيم است كه آن نيز اختصاص به مقربين دارد، و اما در كاس ابرار مقدارى از آن ريخته مى‏شود.

«ان الابرار لفى نعيم على الارائك ينظرون، تعرف فى وجوههم نضرة النعيم يسقون من رحيق مختوم ختامه مسك و فى ذلك فليتنافس المتنافسون و مزاجه من تسنيم عينا يشرب بها المقربون‏»[247]

ابرار از شراب مهر كرده شده مى‏خورند، مهر آن طيب و پاكيزه، و همان قوانين شرع مقدس است كه با آن ظرف شراب را پر كرده، و از دستبرد شيطان مصون‏

صفحه 189

داشته‏اند، قدرى از نهر تسنيم داخل آن شراب صافى نموده و به ابرار مى‏دهند، و ليكن مقربين از خود چشمه تسنيم كه از بالاترين نقطه از نقاط بهشت جارى است، ميآشامند.

چشمه تسنيم از زير پاى اميرالمؤمنين جارى است

و آنكه بر اعراف قرار دارد و تسنيم از زير پاى او جارى است مقام ولايت كبراى حضرت مولى الموالى اميرالمؤمنين عليه السلام است، كه تمام مقربين از چشمه جارى شده از زير پاى آنحضرت ميآشامند.

نهر تسنيم از قلب آنحضرت سرچشمه مى‏گيرد، و مقربين را سيراب مى‏كند، و سپس بحوض كوثر وارد مى‏شود، و از آنجا بقلوب و دلهاى شيعيان و مواليان هر جا و در هر مكان، هر يك از انواع اين علومى كه ذكر شد، چه تسنيم، و كافور، و چه زنجبيل، و چه خمر صافى، و چه نهر شير، يا آب غير متعفن، يا نهر عسل، همه از مقام ولايت كه علم مطلق است‏ سرچشمه گرفته، و افراد بنى آدم را هر يك بنوبه خود بحسب ظروف و استعدادات سيراب مى‏كند.

ساقى حوض كوثر

رواياتى بسيار و مستفيض از ائمه عليهم السلام روايت‏شده است كه ساقى حوض كوثر حضرت اميرالمؤمنين عليه السلام بوده، با قدح‏ها كه در اطراف آن است‏به هر كس از مواليان مى‏دهند، و با عصائى كه در دست آن حضرت است دشمنان خاندان عصمت را از حوض مى‏راند، ولى ما از طريق عامه بعضى رواياتى را كه در اين باب نقل شده است ذكر مى‏كنيم.

محب الدين احمد بن عبدالله طبرى از ابى سعيد الخدرى روايت مى‏كند كه: قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله يا على معك يوم القيمة عصا من عصى الجنة تزودبها المنافقين عن الحوض اخرجه الطبرانى[248]

حضرت رسول به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند: يا على با تو در روز قيامت عصائى است از عصاهاى بهشتى كه با آن منافقين را از بهشت مى‏رانى.

قندوزى حنفى گويد: اخرج المؤيد اخطب الخطباء موفق بن احمد الخوارزمى المكى، عن سيد الحفاظ عن، ابى منصور شهردار ابن شيرويه الديلمى،

صفحه 190

بسنده عن زيد بن على بن الحسين، عن ابيه عن جده اميرالمؤمنين على رضى الله عنهم، آنوقت روايتى مفصل را بيان مى‏كند و از جمله فقرات آن اينست: كه مى‏فرمايد: يا على!انك غدا على الحوض خليفتى، و انت اول من يرد على الحوض و انت تزود المنافقين عن حوضى، و انت اول داخل فى الجنة من امتى، و ان محبيك و اتباعك على منابر من نور، رواء مرويين، مبيضة وجوههم حولى، اشفع لهم فيكونون غدا جيرانى، و ان اعدائك غدا ظمآء مظمئين، مسودة وجوههم، يضربون بالمقامع و هى سياط من نار مقمحين[249]

اى على!حقا تو فردا در كنار حوض كوثر خليفه من مى‏باشى، و تو اولين كسى هستى كه فردا كنار حوض بر من وارد مى‏شود، و تو منافقين را از كنار حوض من ميرانى، و تو اولين كسى هستى از امت من كه داخل در بهشت مى‏شوى!

و حقا كه دوستان تو و پيروان تو بر منبرهائى از نور قرار گرفته، همگى سيراب و سيراب شده، با چهره‏هاى درخشان و تابناك در اطراف من هستند، و من شفاعت آنها را مى‏نمايم، و آنان فردا همسايگان من هستند.

و حقا كه دشمنان تو در فردا تشنه كام و جگر سوخته، با صورتهاى سياه و تاريك حاضر شده، و با چماق‏هائى كه از شلاق‏هاى آتشين مى‏باشد بدور رانده مى‏شوند و سرافكنده خواهند بود.

و نيز گويد: اخرج ابونعيم الحافظ، عن ابى هريرة، قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله لعلى رضى الله عنه: انت‏يا على على حوضى، تزود المنافقين، و ان اباريقه عدد نجوم السماء، و انت و الحسن، و الحسين، و حمزة، و جعفر فى الجنة اخوانا على سرر متقابلين، و انت و اتباعك معى ثم قرء (و نزعنا ما فى صدورهم من غل اخوانا على سرر متقابلين)[250] رسول خدا صلى الله عليه و آله به اميرالمؤمنين عليه السلام فرمودند:

اى على!تو در اطراف حوض من هستى، و منافقين را از آن دور مى‏كنى‏

صفحه 191

ابريق‏هاى بهشتى كه با آنها از كوثر آب برمى‏دارند تعدادش به اندازه ستارگان آسمان است. و تو، و حسن، و حسين، و حمزه، و جعفر، در بهشت‏برين، برادرانى هستيد كه در روى سريرها و تخت‏ها در مقابل يكديگر به تماشاى هم اشتغال داريد!و تو و پيروان تو همگى با من هستند، سپس رسول خدا اين آيه را قرائت كردند: و بيرون كشيديم، از سينه‏هاى آنان هر كدورت و قذارتى را، و آنان با يكديگر، برادروار و روبروى هم بر تخت‏ها و اريكه‏ها جاى دارند.

و نيز گويد: و فى جمع الفوائد: جابر و ابو هريرة رفعاه على بن ابيطالب: صاحب حوضى يوم القيمة، للاوسط[251] ابوهريره و جابر مرفوعا از رسول خدا روايت كرده‏اند كه فرمود: صاحب حوض من در روز قيامت على بن ابيطالب است.

و نيز گويد: ابو سعيد رفعه: يا على!معك يوم القيمة عصا من عصى الجنة تزود بها المنافقين عن حوضى، للاوسط[252] ابو سعيد مرفوعا روايت كرده است كه رسول خدا فرمود:اى على!با تو در روز قيامت عصائى است كه با آن منافقان را از اطراف حوض من مى‏رانى،

و نيز گويد: و فى جواهر العقدين، اخرج الطبرانى عن ابى كثير قال: كنت جالسا عند الحسن بن على رضى الله عنهما، جاء رجل فقال له: ان معاوية بن خديج‏يسب اباك عند ابن ابى سفيان، فقال له: ان رايته من بعد، ارنيه!فرءآه يوما (فاراه ذلك الرجل)

فقال الحسن رضى الله عنه لابن خديج: انت تسب اباى عند ابن آكلة الاكباد؟امالئن وردت على الحوض و ما اراك ترده، لتجدن اباى مشمرا حاسرا ذراعيه، يزود المنافقين عن حوض رسول الله صلى الله عليه و آله و هذا قول الصادق المصدق صلى الله عليه و آله[253] ابن كثير گويد: من در خدمت‏حضرت امام حسن مجتبى عليه السلام بنشسته بودم كه مردى آمد و به آن حضرت گفت: معاوية بن خديج پدر شما را در نزد معاوية ابن ابى سفيان سب و شتم مى‏كرد. حضرت فرمود: از اين پس اگر او را ديدى به من نشان بده آن مرد روزى آن شخص را ديد، به حضرت نشان‏

صفحه 192

داد. حضرت امام حسن عليه السلام به معاوية بن خديج فرمود: تو پدر مرا در نزد فرزند خورنده جگرها (هند جگر خوار) سب و شتم مى‏نمودى آگاه باش!اگر در كنار حوض وارد شوى-و من هيچ نمى‏بينم كه بتوانى در آنجا وارد شوى-پدر مرا خواهى يافت كه دامن بر كمر زده و آستين‏ها را تا ذراع خود بالا زده و منافقان را از حوض رسول الله صلى الله عليه و آله دور مى‏كند و مى‏راند و اين گفتار شخص صادق و مصدق-راست‏گو و گواهى شده بر راستى-رسول خدا صلى الله عليه و آله است.

و نيز گويد ايضا لا حمد فى المناقب ان رسول الله صلى الله عليه و آله قال: اعطيت فى على خمس، هن احب الى من الدنيا و ما فيها الى ان قال و اما الثالثة فهو واقف على حوضى يسقى من عرفه من امتى[254]

احمد بن موفق خوارزمى در مناقب گويد: كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند: درباره على بن ابيطالب، از جانب خداوند عز و جل، بمن پنج چيز داده شده است كه آنها در نزد من از تمام دنيا و آنچه در دنياست محبوبترند.

و سپس يك يك را ذكر مى‏كند تا ميرسد به آنكه ميگويد:

و اما چيز سوم، آنستكه كه على بن ابيطالب در كنار حوض من قرار دارد و هر فرد از افراد امت من را كه او را بشناسد، سيراب مى‏كند.

و نيز گويد: و فى المناقب عن سعيد بن جبير، عن ابن عباس رضى الله عنهما، قال: قال رسول الله صلى الله عليه و آله: يا على، انت صاحب حوضى، و صاحب لوائى، و حبيب قلبى، و وصيى، و وارث علمى، و انت مستودع مواريث الانبياء من قبلى، و انت امين الله فى ارضه، و حجة الله على بريته، و انت ركن الايمان، و عمود الاسلام، و انت مصباح الدجى، و منار الهدى، و العلم المرفوع لاهل الدنيا، يا على، من اتبعك نجى، و من تخلف عنك غرق، و انت الطريق الواضح و الصراط المستقيم، و انت قائد الغر المحجلين و يعسوب المؤمنين و انت مولى من انا مولاه، و انا مولى كل مؤمن و مؤمنة، لا يحبك الا طاهر الولادة، و لا يبغضك الا خبيث الولادة، و ما اعرجنى ربى عز و جل الى

صفحه 193

السماء، و كلمنى ربى الا قال: يا محمد اقرء عليا منى السلام و عرفه، انه امام اوليائى و نور اهل طاعتى و هنيئا لك هذا الكرامة[255]

ابن عباس مى‏گويد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمودند:

اى على!تو صاحب حوض من هستى!و صاحب لواء من هستى!و حبيب دل من هستى!و وارث علم من هستى!و تو محل امانت مواريث پيامبران قبل از من هستى!

و تو امين خدا در روى زمين او هستى!و حجت ‏خدا بر تمام آدميان و ركن ايمان، و ستون اسلام، و چراغ درخشنده در تاريكيها و منار هدايت و پرچمى كه براى اهل دنيا برافراخته شده است مى‏باشى!

اى على!كسيكه از تو پيروى كند نجات مى‏يابد!و كسيكه از تو تخلف ورزد دستخوش غرقاب هلاك ميگردد!

و تو طريق روشن و راه مستقيمى!و تو پيشواى سفيد چهرگان و نشانه‏داران در غرفات بهشتى!و تو رئيس و سپهسالار مؤمنانى!

و تو ولى و سرپرست هر كس هستى كه من ولى و سرپرست او هستم!و من مولى و ولى هر مرد مؤمن و هر زن مؤمنه‏اى هستم.

تو را دوست ندارد مگر كسيكه تولدش پاك باشد!و تو را دشمن ندارد مگر كسيكه تولدش ناپاك باشد.

و خداى من عز و جل مرا بآسمان معراج نداد و با من پروردگار من تكلم نكرد مگر آنكه گفت:اى محمد!از جانب من سلام مرا به على برسان و باو بفهمان كه او امام اولياى من است، و نور اهل طاعت من است، و گوارا باد بر تو اين كرامت!

و ابن شهرآشوب گويد: و فى اخبار ابى رافع من خمسه طرق، قال النبى صلى الله عليه و آله يا على ترد على الحوض و شيعتك رواء مرويين، و يرد عليك عدوك ظلمئاء مقمحين[256]

ابن شهرآشوب از خبرهاى ابورافع از پنج طريق روايت كرده است كه رسول خدا صلى الله عليه و آله، بعلى بن ابيطالب فرمودند:

صفحه 194

اى على! تو و شيعيانت وارد بر حوض كوثر مى‏شويد همگى شاداب و سيراب و دشمنانت‏بر تو وارد مى‏شوند همگى تشنه‏كام و سرافكنده.

و جاء فى تفسير قوله تعالى: و سقيهم ربهم شرابا طهورا، يعنى سيدهم على بن ابيطالب، و الدليل على ان الرب بمعنى السيد: قوله تعالى: و اذكرنى عند ربك[257]

در تفسير گفتار خداى تعالى: و پروردگارشان آنان را از شراب طهور سيراب ميكند، آمده است كه مراد از رب در اين مباركه سيد است، و ربهم يعنى سيد ايشان على بن ابيطالب، و دليل اينكه رب در اينجا بمعناى سيد است گفتار خدايتعالى است، كه يوسف برفيق زندانى خود گفت: مرا در نزد رب خود بياد بياور كه مراد همان رئيس و حاكم بوده است.

الفايق: ان النبى قال لعلى: انت الذائد عن حوضى يوم القيامة تذود عنه الرجال كما يذاد الاصيد البعير الصادى‏اى الذى به الصيد و الصيد، داء يلوى عنقه[258]

در فائق زمخشرى آمده است: رسول خدا بعلى بن ابيطالب گفتند: تو هستى كه از حوض من در روز قيامت دور ميكنى!دور ميكنى و ميرانى از آن مردمان منافقين را همانطور كه شتر گر را ساربانان از ميان شترها دور مى‏كنند.

اشعار سيد حميري درباره حوض كوثر و ساقي آن

حميرى شاعر اهل بيت ‏سلام اله عليهم ميگويد:

و نيز راجع به غاصبين مقام ولايت ضمن قصيده طويلى گويد.

صفحه 195

 اشعار نغز و مشهور حميرى راجع به حوض كوثر

مفاد اشعار اين است

1- متمردين از بيعت‏با اميرالمؤمنين عليه السلام در غدر و مكر با مولاى خود على بن ابيطالب پافشارى كردند، نابود و هلاك باد آن منظورى كه براى وصول بآن بچنين مكرى دست زدند

2-فرداى قيامت آنها نمى‏توانند در حوض على داخل شوند، و نه آنحضرت‏

صفحه 196

درباره آنها شفاعت‏خواهد نمود.

3-براى آنحضرت حوضى است، كه وسعتش ما بين صنعا تا ايله از اراضى شام است، بلكه آن حوض وسعتش بيشتر است

4-در آنجا نشانه و علمى براى راهنمائى مواليان آنحضرت ميگذارند، و آن حوض از آبى كه از آنحضرت است‏سرشار خواهد بود.

5-از آنحضرت كوثر جريان پيدا ميكند، كه آبش مانند نقره سفيد بلكه درخشانتر است.

6-ريگهاى ته حوض كوثر از ياقوت و مرجان و لؤلؤئيست، كه تا بحال دست كسى بآنها نرسيده است، زمين كوثر از مشك، و در اطراف آن درختهائى با ميوه‏هاى زيبا و رسيده در اهتزاز است.

7-آنقدر رنگهاى سبز برگهاى درختان خوش رنگ، و رنگهاى زرد طلائى آن دلفريب است، كه هيچ چشمى نديده است، و چون باد و نسيم بهشتى در حركت درآيد، از آن حوض بوى انواع عطر و رياحين معطر برميخيزد.

8-نسيمى هميشگى و دائمى از بهشت‏بامر خدا ميوزد، كه هيچگاه از حركت نمى‏ايستد.

9-و چون بوزش درآيد از عطر كوثر بهتر از بوى مشگ در هنگام انتشار آن بمشام جان ميرسد.

10 و 11-در اطراف كوثر ابريق‏ها و قدح‏ها موجود، براى سيراب شدن مواليان گذارده شده است، و ليكن رجل اصلع: مولا اميرالمؤمنين على بن ابيطالب دشمنان خدا را مانند شترهاى گرى كه در آب افتاده‏اند، از آن حوض دور مى‏كند.

13-چون بخواهند قدرى بحوض نزديك شوند، تا از آب آن بياشامند، ندا ميرسد دور شويد نابود شويد.

14-برگرديد!شما آبشخوارى در نزد خود بجوئيد، كه شما را سيراب كند، و غذائى كه شما را سير بنمايد.

15-اين حوض اختصاص بافرادى دارد كه با ذريه رسول خدا مهربانى نموده، و ولايت آنها را در دل داشته باشند، و تبعيت از غير آنان ننموده باشند.

16-بنابراين اين رستگارى و كاميابى براى كسى است كه از آن حوض بياشامد، و ذلت و تيره‏بختى براى كسى كه از آن منع شود.

صفحه 197

بارى اين حوض معدن علم اميرالمؤمنين است، كه حيات‏بخش جانها و شفا دهنده دلهاست، هر كورى در آن برود بينا مى‏شود و هر سياهى سفيد، و هر مريضى شفا پيدا مى‏كند، و هر سوخته‏اى جان جديد پيدا ميكند، و لذا اين حوض از اعراف كه جاى آنحضرت، و از تسنيم كه علم آنحضرت است جارى ميشود.

و هيچ مقامى بالاتر از آن نيست، مگر عرش خدا، كه اشاره بمقام حقيقت نبويه دارد.

فرمود پيغمبر اكرم صلى الله عليه و آله در حديثى كه متفق عليه فريقين است: انا مدينة العلم و على بابها[261]

من شهر علم و دانش هستم، و على در آنست.

پاورقي