معجزات‌ أنبياء ناشي‌ از جمعيّت‌ نفوس‌ آنهاست‌

وسپس براي إثبات اينمطلب، معجزاتي رااز أنبياي عظام بيان ميکند که

ص 278

در أثر تزکيه و طهارت نفوسشان، به اذن خداوند متعال از نفوسشان تراوش کرده است:

هِيَ النَّفْسُ، إنْ ألْقَتْ هَوَاهَا تَضَاعَفَتْ         قُوَاهَا، وَ أعْطَتْ فِعْلَهَا کُلَّ ذَرَّةِ (1)

وَنَاهِيَک جَمْعاً، لَابِفَرْقِ مِسَا حَتَيْ                 مَکَانٍ مَقِيسٍ أوْ زَمَانٍ مُوَقَّتِ (2)

بِذَاکَ عَلَا الطَّوفَانَ نُوحٌ؛ وَ قَدْ نَجَا             بهِ مَنْ نَجَامِنْ قَوْمِهِ فِي السَّفِينَةِ(3)

وَغَاضَ لَهُ مَافَاضَ عَنْهُ اسْتِجَادَةً         وَ جَدَّ‌ إلَي الْجُودِي[1]بِهَا وَاسْتَقَرَّتِ (4)

وَسَارَ وَ مَتْنُ الرَّيح تَحْتَ بسَاطِهِ           سُلَيْمَانُ بِالْجَيْشَيْنِ‌ فَوْقَ الْبَسِيطَةِ (5)

وَ قَبْلَ ارْتِدَادِ الطَّرْفِ اُحْضِرَ مِنْ سَبَا              لَهُ عَرْشُ بِلْقِيس بِغَيْرِ مَشِقَّةِ (6)

وَ أخْمَدَ إبْرَاهِيمُ نَارَ عَدُوَّهِ‌                           وَ عَنْ نُورِهِ عَادَتْ لَهُ رَوْضُ جَنَّةِ (7)

وَ لَمَّا دَعَا الْأطْيبارَ مِنْ کُلِّ‌شاهِقٍ                        وَ قَدْ ذُبِحَتْ، جَآءَتْهُ‌ غَيْرَ عَصِيَّةِ (8) [2]

وَ مِنْ يَدِهِ مُوسَي عَصَاهُ تَلَقَّفَتْ         مِنَ السِّحْرِ، أهْوَالاًعَلي الْنَّفسِ‌ شُقَّتِ(9)

وَ مِنْ حَجَرٍ أجْرَي عُيُوناً بِضَرْبَةٍ                      بهَا دِيُماً سَقَّتْ، وَ لِلْبَحْرِ شَقَّتِ (10)

وَ يُوسُفُ إذْ ألْقَي الْبَشيرُ قَمِيصَهُ                   عَلَي وَجْهِ ‌يَعْقُوبٍ‌ عَلَيْهِ‌ بأرْبَةِ (11)

رَأَهُ ‌بِعَيْنٍ‌، قَبْلَ ‌مَقْدَمِهِ بَکَي                               عَلَيْهِ بِهَا شَوْقاً‌ إلَيْهِ، فَکُفَّتِ (12)

وَ فِي أَلِ‌إسْرَآئيلَ مَآئدَةٌ مِنَ الـ                         سَّمَآءِ لِعِيسَي اُنْزِلَتْ ثُمَّ مُدَّتِ (13)

وَ مِنْ أکْمَهٍ أبْرَا، وَ مِنْ وَضَحٍ‌عَدَا                         شَفَي، وَ أعَادَ الطِّينَ طَيْراً بِنَفْخَةٍ‌(14) [3]

1- و تمام اين خرق عاداتي که بواسطه جمعيت نفس انسان صورت می‌گيرد؛ فقط در اثر نفس است که چنانچه هواي خود را بيفکند؛ قواي آن مضاعف

ص 279

مي‌گردد؛ و بهر ذره‌ای از ذرات، فعل خود را ميدهد و می‌رساند.

2-و کافي است براي عظمت و جلالت اين جمعيت که فرق در ميان مکان مشخص و معين با غير آن نمي گذارد، و نيز فرق در ميان زمان معين و مقدر با غير آن نمي گذارد. (همه مکانها، و همه زمانها، در نزد وي يکسان است. و بنابراين اين خرق عاداتيکه ناشي از اين جمعيت است؛ حاصل نمي شود مگر براي کسيکه از گيرودار تفرقه زمان و مکان بدر رفته؛ و خود را در فضاي واسع جمع رسانيده است. و لهذا تمام معجزات أنبيآء و کرامات أوليآء مبتني برهمين جمعيت است؛کما اينکه از اين به بعد در ابيات خود بدين طرز يکايک را برمي شمارد.)

3-بواسطه همان جمعيت بود که: نوح، طوفان را بر قومش بالا برد و مسلّط نمود. و بواسطه همان جمعيت بود که: آن کساني که از قومش در کشتي نجات يافتند، جان بسلامت بردند.

4- و بواسطه همان جمعيت بود که: آن آب فراوان و سرشاري که از طلب و خواست نوح، باران متداوم را بوجود دارد؛ کم کم فروکش نمود. و نوح با کشتي خود به سمت کوه جُودِیّ سرعت کردند، و کشتي در آنجا مستقر شد.

5-و بواسطه همان جمعيت بود که: سليمان با دو لشکر خود از جن و إنس، بر فراز زمين، در حاليکه باد زیر بساط و فراش او بود، سير و گردش کرد.

6-وبواسطه همان جمعيت بود که:قبل از بازگشت نورچشم به چشم،[4]‌

ص 280

براي سليمان، عرش و تخت بلقيس از شهر سبا بدون اندک مشقتّي و رنجي حاضر شد.

7- و بواسطه همان جمعيت بود که: ابراهيم آتشي را که دشمنش بر افروخته بود، خاموش کرد. واز آن جمعيت و يا از نور ابراهيم بود که: آن آتش براي او بصورت بهشت در آمد.

8-و از همان جمعيت بود که: چون ابراهيم، مرغاني را که کشته شده بود، و بر فراز هر کوهي گذاشته بود؛ وقتي که آنها را به سوي خود فراخواند، همگي آمدند؛ و بدون إبا و امتناعي دعوتش را پذيرفتند.

9-و از همان جمعيت بود که: چون موسي عصاي خود را از دستش بيفکند؛ آن صحنه دهشت انگيز و وحشت خيزِ سحر و جادوي ساحران را بلعيد، آن منظرهاي را که تحمل آن براي نفس دشوار و سخت بود.

10-و از همان جمعيت بود که: موسي با يک ضربه‌ای که به سنگ زد؛ از آن ضربه چشمه‌هائي را جاري ساخت که همچون بارانهاي متداوم و پي درپي مردم را آب داد. و با آن جمعيت بود که: آب دريا را شکافت (وخود

ص 281

و قومش که سبطيان بودند، گذشتند؛ و دشمنش که فرعون و قبطيان بودند همگي دستخوش غرقاب گرديدند.)

11- و بواسطه همان جمعيت بود که: چون بشير بشارت بازگشت يوسف را براي يعقوب آورد؛ وقتي که پيراهن يوسف را بروي چهره يعقوب افکند؛

12-يعقوب با چشمش، يوسف را ديد، در حاليکه قبل از مَقْدم بشير از روي اشتياق به ملاقات يوسف، آنقدر با آن چشم گريه کرده بود که کور شده بود.

13-و بواسطه همان جمعيت بود که: در ميان بني اسرائيل يعني فرزندان يعقوب، براي عِيسَي بن مَريَم، مائده‌ای (سفره غذائي) از آسمان نازل شد؛ و سپس گسترده شد.

14-و بواسطه همان جمعيت بود که: عيسي بن مريم کور مادرزاد را صحّت داد؛ و مريض مبتلابه پيسي را شفا داد، و با يک دميدن در ميان گِل، آنرا پرنده زنده نمود و به پرواز در آورد.

ابن فارض پس از سه سطر در بيان سِرّ انفعالات ظواهر در باطن،‌ و بيان علّت نبوّت پيامبر اکرم و أفضليّت و أشرفيّت آنحضرت، گويد:

فَعَالِمُنَا مِنْهُمْ نَبِيٌ، وَ مَنْ دَعَا                   إلَي الْحَقِّ مِنَّا قَامَ بِالرُّسُلِيِّة (1)

وَ عَارِفُنَا في وَقْتِنَا، الْأحْمَدِيُّ مِنْ         أولِي الْعَزْمٍ‌ مِنْهُمْ، أَخِذٌ‌ بِالْعَزِيمَةِ‌(2)

وَ مَا کَانَ مِنْهُمْ مُعْجِزَاً صَارَ بَعْدَهُ                   کَرامَةَ صِدِّيقٍ لَهُ أوْ خَلِيفَةِ (3)

بِعِتْرَتِهِ استَغْنَتْ عَنِ الرُّسُلِ الْوَرَي               وَ أصْحَابِهِ وَالتَّابِعِينَ ألأَئمَّةِ (4)

کَرَامَاتُهُمْ مِنْ بَعْضِ‌ مَا خَصَّهُمْ بِهِ                  بِمَاحَصَّهُمْ مِنْ إرْثِ کُلِّ فَضِيلَةِ(5)[5]

1-بنابراين عالِم ما (که عالِم بالله است، و عالم به مُبْدَعات و مکوّنات او، و أوامر و نواهي او، و عالم به احوال روز قيامت است ) به منزله پيغمبري است

ص 282

از گذشتگان که: مردم را از اين امور باخبر می‌کند. وآن کسي که از ميان ما دعوت به حق می‌کند ( مردم را به سوي خدا می‌خواند، و در مدارج تزکيه و تصفيه و تحليه و تخليه می‌گرداند ) آن کسي است که به وظيفه رسولان الهي قيام کرده؛ و علاوه از جنبه اخبار و أنبآء، وظيفه تبليغ و ادآء رسالت تربيت و تعليم را به عهده گرفته است.

2-و عارف ما که احمدي است در زمان ما – و يا عارف ما که در زمانِ احمدي ماست – او در حکم و به منزله پيامبران اولوالعزم است که: دست به عزيمت زده؛ و غير از عزائم از چيزي پيروي نمي کند؛ و دنبال مُرخصّات نمي رود؛ و آن عارف بالله است که به اسرار ملائکه خدا و خزائن و دفائن او مطلع، و مأذون در تصرّف است.

3-و آنچه را قبل از پيغمبر اکرم صلي الله عليه واله وسلم، به صورت و به عنوان معجزه از آن پيامبران تحقق می‌يافت؛ بعد از پيامبراکرم، به صورت و به عنوان کرامتي که از صدِّيقان اُمَُّت و يا از خلفاي به حق صادر شود، تحقق می‌يابد.

4-(و چون عترت رسول خدا در حکم رسولاني به تبعيت رسول خدا هستند ) بواسطه عترت او که امامان هستند جميع مردمان از آمدن پيامبراني بعد از رسول خدا که داراي ختم نبوت است،مستغني شدند. و همچنين بواسطه اصحاب و تابعين او. [6]

ص 283

5- کرامتيکه ازعترت رسول خدا سرميزند؛ بعضي از آن چيزهائيست که:رسول خدا آنها را بدان اختصاص داده است از آنچه را که‌ به عنوان ميراث هر فضيلتي، براي ايشان حصّه و سهميه‌اي عطا نموده است.

ابن فارض دراينجا بعد از آوردن سه بيت که بصورت ظاهر در منقبت خلفاي ثلاثه است، و در حقيقت عين مذّمت و تنقيص است، و معلوم است که: از روي تقيّه و ناچاري آورده است، درباره اميرالمؤمنين عليه السّلام ميگويد:

وَاوْضَحَ بِالتَّاوِيلِ مَاکَانَ مُشْکِلاً         عَلِيٌّ بِعْلْمٍ نَالَهُ بِالْوَصِيَّةِ [7]

(و علي بن ابيطالب بواسطه علمي را که از راه وصايت رسول الله به وي نآئل شده بود؛ معاني مشکله قرآن را به بازگشت و ارجاع آنها به معناي حقيقي، يعني تأويل آنها را براي اُمّت، واضح و آشکارا نمود.)

وقوع‌ عجائب‌ و غرائب‌ از نفوس‌ أولياء خدا به‌ اذن‌ خدا

از اينجا به بعد ابن فَارِضْ، در توحيد حقيقي ذاتي مفصّلاً بحث ميکند؛ و کيفيّت نزول توحيد را از قلب عارف بالله، در عالم امکان، و در شبکه‌هاي ترکيب؛ و بيان بطلان تناسخ، و مَسْخ، و فَسْخ، و رَسْخ، [8]براي رفع تعجّب از اينکه

ص 284

چگونه ممکنست اين غرآئب و عجآئب ازنفس عارف بالله، طلوع کند؟ و از نفوس شريفه انبيآء و أئمّه و اوليآء به ظهور برسد؟ بدين ابيات، براي توضيح مطلب؛ حقيقت را شرح ميدهد:

فَکُنْ فَطِناً، وَ انْظُرْ بِحِسِّکَ مُنْصِفاً                     لِنَفْسِکَ فِي أفْعَالِکَ الْأَثَرِيَّةِ!(1)

وَ شَاهِدْ إذَا اسْتَجْلَيْتَ نَفْسَکَ ماتري         بِغَيْرِ مِرَآءٍ، فِي الْمَرَآئي الصَّقِيلَة؟(2)

أغَيْرُکَ‌ فِيهَا لَاحَ؟ أمْ أنْتَ نَاظِرٌ                        ‌‌إلَيْکَ بِهَا، عِنْدَ انْعِکَاسِ الأشعَّةِ(3)

وَ أضْغِ لِرَجْعِ الصَّوْتِ، عنْدَ انْقِطَاعِهِ                إلَيْکَ، بِأکْنَافِ الْقُصُورِ الْمَشِيدَةِ!(4)

أهَلْ کَانَ مَنْ نَاجَاکَ،ثَمَّ،سِوَاکَ،أمْ           سَمِعْتَ خِطَاباً عَنْ صَدَاکَ الْمُصَوِّتِ؟(5)

وَ قُلْ لِيَ: مَنْ ألْقَي إلَيْکَ عُلُومَهُ                   وَ قَدْرَ کَدَتْ مِنْکَ الْحَوَاسُ بِغُفَْةِ؟(6)

وَ مَا کُنْتَ تَدْرِي، قَبْلَ نَوْمِکَ مَاجَري             بأمْسِکَ،أوْ مَا سُوفَ يَجْرِي بِغُدْوَةِ!(7)

فَأصْبَحْتَ ذَاعِلْمٍ بِأخْبَارِ مَنْ مَضَي                       وَأسْرَارِ مَنْ يَأتِي،مُدِلاًّ بِخُبْرَةِ!(8)

أتَحْسَبُ مَنْ جَارَاکَ فِي سِنَةِ الکَري                 سِوَاکَ، بأنْوَاعِ الْعَلُومِ الْجَلِيلَةِ؟(9)

وَ مَا هِيَ إلَّا النَّفْسُ، عِنْدَ اشْتِغَالِهَا                            بعَالَمِهَا، عَنْ مُظْهَرِ الْبَشَرِيَّةِ.(10)[9]

1- بنابراين، بهوش باش و با درايت و زيرکي در اين مسائل وارد شو! و از روي انصاف درکارهاي واجد اثر و نتيجه که از تو سر ميزند؛ و در خارج تحقّق مي‌يابد؛ نظري به حواسّ ظاهريّه خود بنما!

ص 285

2- و مشاهده کن دروقتي که ميخواهي خودت راببيني- بدون گفتگو و مجادله- در آئينه‌هاي صيقلي شده چه چیزی را می‌بینی ؟!

3- آيا شخصي غير از تو در آنها نمودارشده است؛ يا آنکه تو خودت هستي که ناظر به سوي خودت ميباشي، در وقت انعکاس وبازگشت آن شعاعي که ازچشم بيرون رفته است،به خود چشم؟!

4- و گوشت را فرادار، براي شنيدن طَنين و بازگشت صدآئي که از تو خارج شده، و به اطراف قصرهاي بلند برخورده کرده؛ و اينک بازگشته است!

5- آيا آن کسي که با تو در آن مکان گفتگو دارد؛ شخصي غير از تست؟! و يا آنکه تو خودت هستي که خطابت را که از طنين و ردّ صداي خودت، بوجود آمده است؛ مي‌شنوی؟!

6- و به من بگو: در وقتي که به خواب سبکي فرو ميروي؛ و در آنحال حواسّ و مَشاعر تو از کار افتاده است و رکود پيدا نموده است؛ چه کسي است که:علوم خودش را به تو ميدهد؟! (غير از خودت، کسي نيست!)

7- تو پيش از آنکه در خواب بروي، هيچ نميدانستي که: در ديروزت چه گذشته است؟! و يا در فردايت چه پيش خواهد آمد؟!

8- (امَّا در خواب همه رامطّلع می‌شود!) وچون سراز خواب برميداري،علم از آگاهي پيداميکني: به جريانات ووقايع کسانيکه در زمان ماضي گذشته‌اند! وبه اسرار کسانيکه در زمان آينده می‌آيند،درحاليکه مباهات وافتخارداري به خبرويّتي که براي تو حاصل شده است!

9- آيا تو اينطور مي‌پنداري: آن کسي که در خواب با تو گفتگو دارد؛ و در انواع و اقسام علوم ‌جليل ‌و دانشهاي پرارزش و بلند پايه، با تو به بحث و شرح و تفصيل مي‌پردازد؛ و گام به گام تو، با تو حرف ميزند؛ شخصي غير از توست؟!

10- آري! آن شخص غير از نفس خودت، کسي ديگر نيست که: چون از مظاهر بشريّت که عالم ماده و بدن است، منسلخ شده، و به عالم خود که عالم

ص 286

ملکوت و تجرد است اشتغال دارد؛ از اين اخبار غيبيّه به تو خبر ميدهد!

ابن فارض بعداً در اينجا پنج بيت ديگر، در شرح و توضيح همين مطلب بيان ميکند؛ و سپس براي رفع استبعاد از باورکردن اينمطالب عاليّه، و نفائس عرفانيّه، مشاهدات ملکوتيّه، براي آنکه منقولات واهي و بي‌اساس، و معقولات خطابي وشعري بدون اعتماد به قياس وبرهان،انسان راخسته نکندواين حقايق راسرسري ومطالب شعري ووهمي وپنداري به شمارنياورد؛ميگويد:

وَلَا تَکُ مِمَّنْ طَيَّشَتْهُ[10]دُرُوسُهُ         بِحَيْثُ اسْتَقَلَّتْ عَقْلَهُ وَاسْتَقَرَّتِ!(1)

فَثَمَّ وَرَآءَ النَّقْلِ،عِلْمٌ يَدِقُّ عَنْ                      مَدَارِکِ غايَاتِ الْعُقُولِ السَّلِيمَةِ.(2)[11]

ص 287

تَلَقَّيْتُهُ مِنيِّ، وَعَنَّي أخَذْتُهُ                    وَنَفْسِيَ کَانَتْ مِنْ عَطَائي مُمِدَّتِي!(3)[12]

1- و نبوده باش از آن کسانيکه دروس و تحصيلاتشان، موجب بي‌عقلي و سبک مغزي آنها گرديده است؛ بطوريکه قواي تفکّريّه آنها را پائين آورده؛ و ادراکاتشان را خفيف و سبک ‌نموده است!

2- زيرا که‌ در آنجا که عالم غيب است، در پشت اين دروس و منقولات، علمي وجود دارد که: از نهايت ادراک عقول سليمه از متابعت هواي نفس امّاره، دقيق‌تر و باريکتر ‌است؛ (تا چه رسد به عقول مُشَوَّهَه، و احلام مختلطه به ‌ارآءِ فاسدة، و اهوآءِ کاسدة)

3-من آن علم را از خودم تلقّي کردم، و ازخودم اخذ نمودم. و نفس من مُمِدّ و معين من بود، در اين عطآئي که بخودم نموده‌ام.

در عبوديّت‌ مطلقه‌، ربوبيّت‌ مطلقه‌، منطوي‌ است‌

اين مطالب، همه در عالم توحيد، و مقام فنآء في الله است که: ما براي توضيح و روشن شدن مطلب تا اندازه‌اي، از ابن فارض نقل کرديم؛ تا بعضي،

ص 288

مراتب معجزات انبيآء و کرامات امامان و اولياي خدا را انکار نکنند؛ و بدانند که: تمام آنها از مقام توحيد سرچشمه گرفته، و در حقيقت خداوند است که فَاعِل مَايَشآء و حاکِمَ مَايُرِيد است. و در آنجا ربوبيّت نکرده است. بلکه نيست و فاني شده است که مقام عبوديّت است. و اين مقام در اثر اطاعت خداوند تعالي پيدا مي‌شود. چنانچه در حديث قدسي وارده است:

عَبْدِ أطِعْنِي حَتَّي أجْعَلَکَ مِثْلِي(أوْ مَثَلِي خ ل) أقُولُ لِلشَّيْءِ: کُنْ! فَيَکُونُ. تَقُولُ لِلشَّيْيءِ: کُنْ فَيَکُونُ![13]

ص 289

اي بنده من! از من اطاعت کن؛ تا من ترا مِثّل خود قرار دهم- و يا شبيه و نظير خود قرار دهم- من به چيزي ميگويم: بشو! مي‌شود. تو به چيزي ميگوئي: بشو! مي‌شود!

و بنابراين، الْعُبُودِيَّةُ جَوْهَرَةٌ کُنْهُهَا الرُّبُوبِيَّةُ.

(عبوديّت خداوند متعال، يک جوهر و واقعيتّي است که، باطن و حقيقتش ربوبيت است) معناي خود را روشن ميکند. زيرا بواسطه عبوديت، نفس انساني صيقل پيدا می‌کند، و قابليت انعکاس اشعه نوريّه عالم بالا در او پديدار ميگردد. هر چه صيقل بيشتر بخورد؛ و نمايندگي و آئينه گي آن بيشتر گردد، جلوات حضرت احديّت در او زيادتر به ظهور ميرسد؛ تا جائيکه خلافت بالقوة و بالا ستعداد وي به مقام فعليّت مطلقه درميآيد؛ و خَليِفَةُ الله فِعْلّيه در تمام عالم وجود و شئون و مظاهر حيات می‌شود.

بايد دانست که اين اُلوهيت نيست. اين خلافت و نمايندگي است که عين آثار الوهيت در آن به ظهور ميرسد. خلفة الله، کار خدا را نميکند. خدا به دست وي کار خود را ميکند. و از دريچه نفس وي، خود را متجلّي ميگرداند؛ و أسماء و صفات خود رابروز ميدهد.

عارف بالله، آئينه تمام نماي جمال و جلال خداوند ازلي ابدي است.

بنابراين روشن ميشود که: اگر گفته شود: در مقام وحي الهي، خود حضرت حق تعالي بر پيامبرش: محمد بن عبدالله صلي الله عليه و آله و سلم تجلّي مينمود، و رسول الله بدون واسطه، در بعضي از اوقات، از حضرت احديّت، اخذ

ص 290

ميکرد، جاي تعجب نيست.فلهذا تاب تحمل اين جلوه ذاتي احدي بررسول خدا طوري بود که اورا مدهوش می‌ساخت.

تمثّل‌ جبرائيل‌: أمين‌ وحي‌ إلهي‌ به‌ صورت‌ دحية‌ كَلبي‌

بايد دانست که:دردوران نبوت رسول الله، دربعضي از اوقات جبرائيل امين به صورت دِحْيَة‌ کَلْبِيّ بر آنحضرت ظاهر مي‌شد؛ ومردم گمان ميکردند که: دِحْيه است،و بحضورش‌ مشرف شده است؛ در حاليکه دحيه نبوده است. و رسول حضرت حقّ: جبرآئيل به صورت و سيماي وي متمثل ميگرديده است.

دِحْيه ‌کَلْبِي مردي مسلمان، و صادق و بسيار زيبا و صاحب جمال بود؛ و داراي خط و کتابت بود؛ و رسول خدا به وي ‌امر ميفرمودند تا بعضي‌ از نامه‌هاي آنحضرت را او بنويسد.

و در صورت تمثل جبرآئيل در حال وَحْي به شکل وي، مردم نميفهميدند که: جبرآئيل است. بلکه ميگفتند: دِحْيه است که:براي انجام ماموريّت خود به حضور رسول اکرم مشرف شده است.

بايد دانست که: اين گونه ظهور، تمثلي‌بيش نيست. يعني جبرآئيل به شکل وصورتي مانند دحيه در اين عالم ظهور داشته است.نه آنکه جبرآئيل درقالب بدن دحيه داخل شده و حلول کرده است؛ و نه آنکه او به ماهيت انساني همچون دحيه درآمده، و در هنگام نزول بشري شده است.

ماهيّت فرشتگان علوي غير ماهيّت انسان است. و تغير و تبدل ماهيات محال است. نه بشري می‌تواند ملک شود؛ و نه فرشته‌ای می‌تواند انسان گردد؛ و يا در قالب و صورت انسان درآيد.

بلي ظهور و تمثل بشري بصورت فرشته؛ و يا فرشته‌ای به شکل انسان امکان دارد. و معناي تمثل و حقيقت آن فقط، بروز و ظهوري است، به صورت و شکلي همانند وي، بدون اتخاذ هيچيک از آثار آن را درخود.

ابن فارض در نظم السلوک خود، بدينگونه تمثل اشاره دارد؛ وميگويد: من در توحيدي که نصيبم گشته است؛ و ظهوري که حضرت حق متعال در من

ص 291

نموده است، دعواي حلول ندارم؛ حلول کفر است، وزندقه و إلحاد؛ و دعوي اتحاد نيز ندارم که:بگويم من با خدا متحد شده ام؛ زيرا که لازمه اتحاد، دوئيت و جدآئي بين آن دوچيز است؛ و اين نيز کفر است. دعواي من، فقط تجلي و ظهور حضرت احديت است؛ و در مقام فناي مطلق، مني نيستم تا خدا در آن حلول کند؛ و يا با او يکي شود و متحد گردد. من فاني در او شده ام؛ و اوست که از من ظهور نمود، و از وجود هستي من، صفات و أسماء خود را طلوع داده است. و اين ظهور وتجلي و تمثل حق به صورت انساني در کمال صحت و امکان و واقعيت است.

او براي اثبات مطلب خود، به قضيه دحيه کلبي اشاره ميکند؛ و تمثل وتجلي حق تعالي را به وجود خودش همچون تمثل و ظهور جبرائيل به صورت دحيه تشبيه می‌نمايد:

وَهَا دِحْيَةٌ [14] وافي الْأمِينَ نَبِيَّنَا               بِصُورَتِهِ، فِي بَدْءِ وَحْيِ النُّبُوَّةِ. (1)

ص 292

أجِبرِئيلُ قُل لِي: کانَ دِحيَةُ إذ بَدَا         لِمُهدِي الهُديَ، فِي هَيئَةِ بَشَريِّةِ؟ (2)

وَ فِي عِلمِهِ عَن حَاضِرِيهِ مَزيِّةٌ                    بماهِيَّةِ المَرئِيِّ مِن غَيرِ مِريَةِ (3)

يَرَي مَلَکاً يُوحِي إليِه وَ غَيرُهُ                        يَري رَجُلاً يُدعَي لَدَيهِ بِصُحيَةِ (4)

وَلِي مِن أتمِّ الرُؤيَتَينِ إشَارَةٌ                       تُنَزِِّهُ عَن رَأيِ الحُلُولِ عَقيدَتي (5)

وَ فِي الذِّکرِ ذِکرُ اللَّبسِ لَيسَ بِمُنکَرٍ                 وَلَم أعدُ عَن حُکمَي کِتَابٍ وَ سُنَّةِ (6) [15]

1- و متوجه باش: دحيه کلبي که در بدو وحي نبوت، جبرآئيل أمين به صورت او با پيغمبر ما ملاقات ميکرد.

2- بگو به من: آيا در آن وقتي که: جبرائيل براي پيامبر که رهنما و رهبر صراط هدايت است، در شکل و هيئت بشري جلوه مينمود، آن جبرآئيل، حقيقتاً دحيه بود؟ (يا نه دحيه نبود؛ جبرآئيل به صورت دحيه، و به شکل و شمايل وي تمثل کرده بود؛ و چه بسا أصلاً در آنوقت، خود دحيه در شهر وحي: مدينه نبود.)

3- و بدون شک و شبهه، علم رسول خدا درباره حقيقت و واقعيت آن ديده شده (جبرائيل به صورت دحيه) با علم ديگران که آن ديده شده را خود دحيه می‌پنداشتند؛ داراي مزيت و برتري است.

4- پيغمبر ميديد، فرشته‌ای را که به او وحي ميکند؛ و غير پيامبر ميديد، مردي را که براي مجالست با پيغمبر، وي را به سوي او فرا خوانده‌اند.

5- (در اينجا دو ديدگاه است) و براي من از آن گونه ديدني که أتمّ و أکمل و به واقع نزديکتر است، که همان رؤيت و ديدن پيغمبر اکرم است؛

ص 293

إشاره‌ای است در باب توحيد ذاتي، و تجلي حضرت احدي به صورت احدي از افراد بشر که عقيده مرا از مذهب حلول منزه ميکند.

6- و در آيات قرآن کريم بيان تجلي حق به صورتي و يا تجلي فرشته‌ای به صورت بشري، امري منکر و ناآشنا نيست؛ و من در اين إرآئه مطلب، از حکم قرآن و حکم سُنَّت تجاوز نکرده ام.

در اينجا ابن فارض مدعي است که: اين نظريّه و قابليّت تمثّل و تصوّر حضرت حقّ، به صورت بشري، در کتاب خدا و در سنت رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم وارد شده است.

أما در کتاب خدا مانند آيه: وَلَو جَعَلنَاهُ مَلَکاً لَجَعَلنَاهُ رَجُلاً وَ لَلَبَسنَا عَليهِم مَايَلبسُونَ. [16]

(و اگر ما آن پيام آور فرستاده شده به سوي پيغمبر را فرشته‌ای قرار ميداديم، هر آينه او را بصورت مردي قرار ميداديم؛ و آنها را در اشتباه می‌انداختم به آنچه را که خودشان حق را به باطل اشتباه می‌اندازند)

و اين آيه، پس از آيه‌ای وارد شده است: در آن مشرکين گفته‌اند: چرا پيام آوري از جنس فرشتگان بر محمد فرود نميآيد:

وَ قَالُوا لَو لَا اُنزِلَ عَلَيهِ مَلَکٌ وَ لَو أَنزَلنَا مَلَکاً لَقُضيَ الأَمرُ ثُمَّ لَايُنظَرُونَ. [17]

(و گفتند: چرا بر او فرشته‌ای نازل نميشود؟ و اگر ما فرشته‌ای را نازل کنيم، امر به پايان ميرسد، و حکم ختم دنيا کرده می‌شود؛ و هيچ مهلت و انتظاري براي آنان در انصورت نخواهد بود.)

و اما در سنت از طريق عامه وارد است که: رسول خدا صلي الله عليه و آله و سلم فرمود: رَأيتُ رَبِّي فِي صُورَةِ کَذَا [18] (من پروردگارم را در فلان صورت ديدم.)

ص 294

روايت‌ ابن‌ قولويه‌ در اينكه‌ خدا به‌ بهترين‌ صورتي‌ خود را به‌ پيغمبر نشان‌ مي‌دهد

وأمَّا ازطريق خاصه روايت جليل ومعتبري راشيخ الفقه الأقدمين واُسْوة المحدثين الموّثقين الشيخ الأکبرالأعظم:اَبِي القاسم جعفربن محمدبن قُوَلَوْيْه متوّفي درسنه 367هجريّه درکتاب کَامِلُ الزِّيَارَات خود که ‌از ارزشمندترين کتب شيعه محسوب مي‌شود؛ ذکرکرده است؛ و ما بجهت أهميّت اين حديث که د‌ر دو جاي ازکتاب [19]روايت نموده است؛آنرا با متن سند، وعين عبارت مي‌آوريم؛وسپس به شرح وترجمه آن مي‌پردازيم:

ابن‌قولويه:جعفربن‌محمد، ازپدرش رحمةالله:محمّدبن جعفربن مُوسَي بن مسرور،ازسَعْدبن عبدالله،ازمحمّدبن عيسي،ازمحمّدبن سنا،ازأبوسعيد قَمَّاط، از ابن أبي يَعْفُور ازحضرت أبوعبدالله صادق‌آل محمّد عليه السلام روايت ميکند که‌اوگفت:

قول‌ رسول‌ خدا: إِنَّ العَليَّ الاعْلَي‌ تَرَائي‌ لي‌ في‌ أحسَنِ صُورَةٍ وَأهْيَأ هَيئَةٍ

بَيْنَمَا رَسُولُ اَللهِ صلّي‌الله عليه وآله فِي مَنْزِل فَاطِمَةَ،وَالْحُسَيْنُ فِي حِجْرِه،إذْبَکَي وَخَرَّسَا جِداً

ثُمَّ ‌قَالَ: يَا فَاطِمَةُ! يَا بِنْتَ‌ مُحَمَّدٍ! إنَّ ‌الْعَلِيَّ‌ اْلأعْلَي ‌تَرَآئي لِي فِي بَيْتِکَ هَذَا فِي سَاعَتي هَذِهِ،فِي‌أحْسَنِ صُورَةٍ،وَأهْيَأ هَيْئةٍ،فَقَالَ لِي:يَامُحمَّدُ! أتُحِبُّ الحُسَینَ ؟!

قلتُ یا ربِّ قرِّةُ عَینِی وَ رَيْحَانَتيِ،وَثَمَرَهُ فوُّادِي،وَجَلْدَةُ مَابَيْنَ عَيْنِي!

فَقَال لی :يَامُحمَّدُ، وَضَعَ ‌يَدَهُ ‌عَلَي‌ رَأسِ‌ الْحُسَيْنِ‌ عَلَيْهِ‌السَّلامُ: بُورِکَ مِنْ مَوْلُودٍ! عَلَيْهِ بَرَکَاتِي، وَ صَلَوَاتِي، وَ رَحْمَتِي، وَ رِضْوَانِي! وَ نِقْمَتِي، وَ سَخَطِي، وَ عَذَابِي، وَ خِزْيِي، وَ نَکَالِي عَلَي مَنْ قَتَلَهُ وَ نَاصَبَهُ وَنَازَعَهُ!

أماإنَّهُ سَيِّدُالشُّهَدَآءِ مِنَ الأوَّلِينَ وَالْأَخِرِينَ فِي الدُّنْيَا وَالْأخِرَةِ، وَسَيِّدُ

ص 295

شَبَابّ أهْلِ الْجَنَّةِ مِنَ الْخَلْقِ أجْمَعِينَ. وَأبُوهُ أفْضَلُ مِنْهُ وَخَيْرٌ. فَاقْرَأهُ السَّلامُ وَبَشِّرْهُ بِأنَّهُ رَاَيةُ الْهُدَي، وَ مَنارُ أوْلِيَائي، وَ حَفيظيِ، وَ شَهِيدِي ‌عَلَي خَلْقِي، وَ خَازِنُ عِلْمِي، وَحُجَّتِي عَلَي أهْلِ السَّمَوَاتِ وَأهْلِ الْأرَضِينَ وَالْثَّقلينْ:الجِنِّ وَالْإنْسِ.[20]

(دروقتيکه رسول خداصلّي الله عليه وآله در منزل فاطمه بودند،وحسين دردامنشان بود،که‌ناگهان گريستند؛وبه‌حال سجده برروي زمين افتادند؛ وسپس کفتند: إي فاطمه!إي دختر محمّد! خداوند بزرگ وبزرگ ترين، خودش رابه‌بهتريت صورتي ونيکو ترين هيئتي درهمين خانه تو،ودرهمين ساعت،به من‌نشان داد؛بطوريکه درنظرداشت من اوراببينم؛ وبه من گفت:إي محمّد! آياتو حسين رادوست داري؟!

من گفتم:ايپروردگار من!او موجب طراوت وتازگي وتري وخنکي چشم من(نور چشم من)است؛ ونوگل خوشبوي بوستان من،وثمره دل من،وپوست نازک درميان دوچشم من(که حيات وديدن چشم بسته باوست)مي باشد!

خداوندعلی أعلی در حالیکه دست خود را بر سر حسین علیه السلام گذارده بود ، گفت: ای محمّد چقدر به این مولود برکت داده شده است برکات من و صلوات من ورحمت من و رضوان من، اما نقمت من و لعنت من غضب من و خزی من و نکال من برای کسی است که او را می‌کشد و دشمن می‌دارد و از سر عداوت با او برمی خیزد و با او منازعه و جنگ می‌کند آگاه باش که‌ او: سيّد و سالار ‌شهيدان ‌است، از پيشينيان ‌و پسينيان‌ در دنيا و آخرت؛ و سيّد و سالار جوانان أهل بهشت‌ است از ميان ‌جميع‌ خلائق، و

ص 296

پدرش از او أفضل و برتر و بهتر است.

به پدرش سلام مرابرسان!وبشارت بده که: اوست پرچم هدايت؛ و کانون نوربخش أولياي من، و نگهدارنده و پاسدار من، گواه من بر خلق من، و گنجينه علم من، و حجّت من بر أهل آسمانها، و أهل زمين‌ها، و بر دو چيز سنگين و پر أهميّت که جنّ و إنسان باشند.)

ما در اين روايت ميبينيم که: کلمه تَرَآئي لِي بکار رفته؛ و ترآئي به معناي نشاندادن، و خود را در معرض ديدن گذاردن است، بطوريکه مترقّب و مترّصد باشد که کسي او را ببيند. يعني حضرت عَلّي أعلي، خداوند بزرگ و بزرگ‌ترين، خود را بدينگونه به من نمود که: من او را ديدم؛ و يا به من چنين و چنان گفت.

و ثانياً عبارت يَارَبِّ در اين روايت است که: رسول خدا صلّي الله عليه وآله و سلّم پس از ديدار خدا، و پس از سؤآل پروردگار از او که: آياحسين را دوست داري؟! عرض ميکند: إي پروردگار من!

و ثالثاً خداوند دست خود را بر سر حسين عليه السّلام نهاده؛ و براي او دعا کرد.

اينها همه شواهد ودلائل روشن است از آنکه مي‌شود،خداوند به صورتي نيکو و هيئتي حَسَن جلوه کنند؛ و رسولش با اين ظهور و تجلّي و تمثّل او را ببيند، إشکالي هم در اين نيست.

مجلسي رضوان الله عليه در بحارالأنوار، اين روايت را با عين اين سند، و عين عبارت اين متن، از کامل الزِّيارات نقل کرده است، با اين اختلاف که: در نسخه او کلمه يَا رَبِّ افتاده است.

آنگاه در ذيل روايت، در بيان حديث ميگويد: يا مراد از عَلّيِ أعْلَي رسول خدا: جبرآئيل است؛ يا اينکه لفظ تَرَآئي کنايه از ظهور علمي است. و حُسن صورت، کنايه از ظهور صفات کمال اوست، و گذاردن دست کنايه از إفاضه

ص 297

رحمت است.*

اين تأويل و توجيه مجلسي دربيان معني و مفاد اين روايت، غير وجيه است. زيرا که أوَّلاً لفظ عَلِيّ أعْلَي، ظهور بلکه نصّ در حضرت باري تعالي است؛ و استعمالش در جبرآئيل در أخبار و روايت غير معهود است.

و ثانياً درروايت عبارت: يَا رَبِّ آمده است؛ و با وجود آن حمل لفظ عَليِّ أعْلَي بر غير خداوند عزّوجلّ معقول نيست؛ مگر آنکه بگوئيم: اين لفظ أصلاً در نسخه‌هاي واصله به دست مجلسي نبوده است.

و ثانياً حمل کلمه تَرَائي را بر ظهور علمي،نه ظهور عيني؛ و حُسن صورت را کنايه از ظهور صفات کماليه، و وضع اليد را کنايه از إفاضه رحمت، کردن خلاف ظاهر است. و بدون نصب قرينه قطعيّه، يا مقاميّه، نميتوان لفظي را از معناي حقيقتش منسلخ نمود.

و نظير اينگونه ‌تأويلات و حمل بر معناي غير ظاهريّه، در بيانات بحارالأنوار بسيار است. مانند آيات لقآءالله، و نظر بر خداوند، و ديدار و رؤيت او سبحانه و تعالي،و همچنين در تعبيرات ‌أنبيآء و أئمّه عليهم السّلام که ظاهر آنها لقآء حقيقي و نظر و رؤيت واقعي است، و حمل بر لقاي آيات جمال وجلال ، و لقاي مرگ، و لقاي ‌ثواب‌ و پاداش‌ إلهي‌ در روز بازپسين‌ شده ‌است. و بطور کلّي ‌هر جا، و از هر روايت، و آيه‌اي ‌سخن ‌از لقآء ‌و مشاهده خدا به‌ ميان ‌آيد، بدون ‌درنگ‌ حمل‌ بر خلاف ‌ظاهر مي‌شود؛ و به ‌لقاي ‌بعضي ‌از ظهورات‌ خدا، همچون لقاي حورالعين، وديدار قصرها، و شنيدن نغمه‌ها، و خوردن ‌غذاها و اطعمه لذيذه، و جنّات تجري من‌ تحتها الأنهار ميگردد.

جمع‌ ميان‌ روايات‌ وارده‌ در تنزيه‌ صرف‌، و روايات‌ وارده‌ در لقاء خدا

و ما براي اثبات‌ بطلان‌ اينگونه تأويلات و توجيهات، ناچار از ذکرمقدمّه

ص 298

کوتاهي می‌باشيم. وآن اينستکه: ما دو گونه اخبار و روايات در اينمقام داريم:

دسته اول رواياتي است که:دلالت بر تنزيه صرف حضرت باري تعالي، از همه مراتب ادراک؛ ومعرفت و اقرار به عدم قدرت وصول بآن مقام منيع است.

دسته دوم رواياتي است که: دلالت بر امکان لقاء ومعرفت و نظر به صفات واسماء حضرت اوسبحانه، و ديدار نور قاهره احديّت، و امثال ذلک را، دارند. واين دسته از روايات لَا تُعَدُّ وَلا تُحْصي است بالأخص در أدعيه، و زيارات، وروايات وارده در باب توحيد و عرفان بسيار ميباشند.

علماي شيعه رضوان الله عليهم را دراين باب، مذاق هاي مختلف است، بعضي قائل به تنزيه صرف هستند وعدم امکان معرفت حق تعالي بهر وجهي که متصور است؛ حتي اينکه تصريح نموده‌اند بآنکه:غايت معرفت انسان آنستکه: معترف شود بآنکه: بايد او را تنزيه صرف نمود، وبهيچوجه من الوجوه ذهناً و عقلاً، وفکراً، ورويةً، وشهوداً، و قلباً و وجداناً راهي براي معرفت خدا نيست. و نهايت مقام ومنزلت بنده، إقرار به عجز است.

بعضي ديگر مذاقشان اينستکه: جمع ميان اخبار تنزيه، و اخبار تشبيه و اخباري که ظهور در امکان معرفت وصول را دارد، بايد باين طريق نمود که: روايات تنزيه را حمل کرد بر رويت با چشم ظاهر، و بر معرفت وإحاطه بر ذات مقدس الهي، واخبار امکان عرفان ووصول ولقآء را بايد حمل نمود بر رؤيت با چشم باطن، و ديدار دل و مشاهده وجدان، و معرفت اجمالي، ومعرفت أسمآء و صفات، و تجلي مراتب ذات حق تعالي – نه کنه ذات – بآنمقداريکه براي ممکن الوجود، امکان دارد. و اين امر کاملا ممکن است؛ وصحيح است.و نه تنها اشکال عقلي و شرعي ندارد؛ بلکه عقل و شرع بر آن اتفاق دارند؛ ومنظور و مقصود از خلقت عالم و ارسال رسل و انزال کتب همين است که: بشر خداوندش را بشناسد، وبه او واصل شود، و وي را مشاهده کند، و ببيند.

ص 299

از اينمقام به کشف حُجُب ظلمانيه و نورانيه تعبير کرده‌اند، که: چون نور جمال و جلال حق بر عقل و سرّ و وجدان اولياي خدا متجلي گردد؛ آنها را به درجه‌ای از خودفاني، و بخدا باقي ميدارد که: محو جمال وي شده، و خداوند به جاي نفس بنده‌اش تدبير امور وي را ميکند، و در امورات او تصرف می‌نمايد؛ و بالاخره او را به مقام فنآء مطلق، وسپس به بقآء مطلق ميرساند.

مقام فنآء، يعني عجز تامّ و تمام، و حدّ أکمل از إدراک ذات و وصول بدان ذروه، بطوريکه بنده در عجز، و عدم إمکان ورود و دخول، نه تنها افکارش و آرائش، بلکه وجودش فاني گردد؛ و چون پروانه در برابر پرتو شمع بسوزد، و نيست و نابود شود، و اثري از او نماند.

اينست نهايت معرفت که الْعُبُودِيَّةُ جَوْهَرَةُ کَنْهُهَا الْرُّبُوِبيَّةُ [21] می‌باشد؛ نه آنکه به مجرد گفتن؛ به اينکه بگوئيم واعتراف کنيم که:خدايا ما عاجز از معرفت توايم؛ مطلب تمام شود. اين کجا و آن کجا؟!

آنمقام فنآء عجز است، عجزي که مردم بر زبان دارند، هم عجز است. عجزي که هم ديوار دارد، عجز است. عجز رسول خدا که عرض کرد: مَا عَرَفْنَاکَ حَقَّ مَعْرِفَتِکَ عجز است؛ عجز کسي هم که در کتابخانه‌اش مشغول مطالعه است؛ و بر روي کاغذ، و يا در کتاب عجز خود را می‌نويسد، عجز است.

تنزيه صرف خدا را از عالم وجود، جدا کردن و منعزل نمودن است؛ که عين تقييد است. و لازمه‌اش تعطيل است. تشبيه نيز مرجعش به تحديد، و مقيد ساختن اوست، در آن موردي که تشبيه بدان شده است.

خدا از همه برتر و بالاتر، و در عين حال با هر موجودي هست، و معيّت

ص 300

ذاتي دارد. ذات احديتش را طائر بلند پرواز فهم بدان ذروه به قدر ذره‌ای راه ندارد. و در عين حال مقام واحديتش در اسماء و صفاتش ظهور نموده، با هر پشه‌ای است، و با هر نَمْله‌ای است، و با هر ذره‌ای است. اين است حقيقت توحيد.

چه خوب ورسا حکيم متأله الهي: حاج مولي هادي سبزواري تغمده الله برضوانه فرمايد:

مؤ سيئي نيست که دعوي انا الحق شنود         ورنه اين زمزمه اندر شجري نيست که نيست[22]

و چون تنزيه صرف، شِرک است و تعطيل؛ و تشبيه شرک است و تحديد. توحيد حق است و بس اللهُ لَا إلَهَ إلَّا هُو لَهُ الْأسْمَآءُ الْحُسْنَي [23]

اگر گفتيم خدا جسم نيست، مري نيست، محلّ ندارد، ترکيب ندارد، نياز ندارد، فقر و امکان ندارد؛ چه اشکال دارد که چنين خدائي در مظاهر وجودي تعيّن اسماء وصفاتش تجلی داشته باشد. خود وجود رسول الله يک تجلي اوست؛ بلکه تجلي اعظم او همانطور که در دعا آمده است: الَّلهُمَّ إنِّي أسْئلُکَ بِالتَّجَلِّي الْأعْظَم.[24]

ظهور پروردگار عليّ أعلي به صورتي نيکو و وبه هيئتي آراسته و زيبا، يک تجلّي تمثلّي است؛ نه تنها آن يک تجلّي در يکصورت؛ بلکه تمام موجودات عينيه عالم إمکان ظهورات و تجليّات وي هستند در صورتهاي عديده، که قابل شمارش نيست.

زهر رنگي که خواهي جامه می‌پوش که من آن قدِّ رعنا می‌شناسم

ص 301

لَقَد ظَهَرتَ فَلاتَخفَي عَلی أَحَدٍ         إلَّا عَلَي أکمَهٍ لَا يَعرِفُ القَمَرا[25]

(هر آينه حقّاً و تحقيقاً تو پيدا و هويدا شدی؛ بطوريکه براي هيچکس پنهان نيستي، مگر بر کور مادرزادي که اصلاً معنی و مفهوم ماه روشن را در آسمان نميتواند إدراک کند.)

فَإن قُلتَ بِالتَّنزِيِِه کُنتَ مُقَيَّدَا              وَ إن قُلتَ بِالتَّشبِيهِ کُنتَ مُحَدَّدَا (1)

وَ إن قُلتَ بِالأمرَينِ کُنتَ مُسَدِّدَا         وَ کُنتَ إمَاماً فِي المَعَارِِفِ سَيِّدَا (2)

فَمَن قَالَ بِالاشفَاعِ کَانَ مُشرِکَا              وَ مَن قَالَ بِالإفرَادِ کَانَ مُوَحِّدَا (3)

فَإیَّاکَ وَ التَّشبِيهَ إن کُنتَ ثَانِيَا                وَ إيِّاکَ وَ التَّنزِيهِ إن کُنتَ مُفرِدَا (4)

فَمَا أنتَ هُو! بَل أنت هُو وتراهُ فِی                      عَينِ الاُمُورِ مُسَرِّحاً وَ مُقَيِّدَا (5) [26]

ص 302

دررساله آية الله بحر العلوم آمده است که: اگر به سبب قصور نتواند، بنابر

ص 303

حديث رَأيْتَ رَبِّي نُورَانِيّا بر صفت نوري نامتناهي برابر بصيرت دارد.[27]

و در رساله جامع الأسرار از رسول خدا روايت کرده است که: رَأيْتُ رَبِّي بعَيْنِ رَبِّي [28] (من پروردگارم را با چشم پروردگارم ديدم!)

روايات‌ وارده‌ در تجلّي‌ خدا به‌ صور مختلف‌

و نيز در اين رساله از عبدالرحمن بن عوف، از عائشه روايت کرده است که: او گفت رسول خدا صلي الله عليه و آله وسلم گفتند: رَأيْتُ رَبّي – تَبَارَکَ وَ تَعَالَي – لَيْلَةَ الْمِعْرَاجِ فِي أحْسَنِ صُورَةٍ، فَقَالَ: بِمَ يَخْتَصِمُ الْمَلَاءُ الْأَعْلَي يَا مُحَمَّدُ؟!

قُلْتُ: أَنْتَ أَعْلَمُ، أيْ رَبِّ! مَرَّتَينِ.

قَالَ:فَوَضَعَ اللهُ تَعالَی کَفَّهُ بَينَ کِتفِی؛ فَوَجَدتُ بَردَهَا بَينَ ثَديَي، فَعَلمتُ مَا فِی السَّمَواتِ وَ مَا فِی الأرضِ، ثُمَّ تَلَا هَذِهِ الأَيَة:

وَ کَذلِکَ نُرِی إبراهِيمَ مَلَکُوتَ السَّمواتِ وَ الأرضِ وَ لِيَکُونَ مِنَ المُوقِنِينِ.[29]

(من پروردگارم را – تبارک و تعالي – در شب معراج در بهترين صورتي ديدم.

پروردگارم گفت: ساکنان عالم بالا در چه چيز با هم گفتگو و منازعه دارند،؟ إي محمد؟!

دو بار گفتم:‌ای پروردگار من! تو بهتر می‌داني!

رسول خدا فرمود: در اينحال خداي تعالي کف دست خود را بين دو شانه من (ميان دو کتف من) نهاد؛ آنقدر من خنکي و برودت آن دست را حس کردم که: در ميان دو پستان من خنک شد.آنگاه از آنچه در آسمانها و از آنچه در زمين است خبردار شدم؛ و سپس خدا اين آيه را تلاوت فرمود:

ص 304

و همچنين است که ما ملکوت آسمانها و زمين را به ابراهيم نشان ميدهيم؛ و براي آنکه از صاحبان يقين باشد!)[30]

در اينجا سزاوار است مطالبي را از کلمات مکنونه محقق فيض کاشاني أعلي الله مقامه بياوريم:

از اميرالمؤمنين عليه السلام روايت است که گفت: نَزِّّلُونَا عَنِ الرُّبُوبِيَّةِ ثُمَّ قُولُوا فِي فَضلِنَامَا استَطَعتُم فإنَّ البَحرَ لَا يَنزِفُ، وَ سِرُّ الغَيبِ لَايَعرِفُ، وَ کَلِمَةُ اللهِ لَا تُوصَفُ.

(ما را از مقام ربوبيت پائين آوريد، پس از آن درباره فضل و مزيت ما آنچه را که درتوان داريد؛ بگوئيد: زيرا که آب دريا به پايان نميرسد، و سرّ غيب شناخته نميشود، و کلمه إلهيه در وصف نميگنجد.)

و نيز از أميرالمومنين عليه السلام روايت است که: نَحنُ أسرَارُ اللهِ المُودَعَةُ فِي هَيَا کِل البَشَرِيَّة.

(ما أسرار خداوند ميباشيم که درهياکل و قالب هاي بشري، به وديعت و أمانت سپرده شده ايم.)

و از حضرت إمام جعفر صادق عليه السلام وارد است که:

اجعَلُوا لَنَا رَبًّا نَؤُبُ إلَيهِ؛ ثُمََّ قُولُوا فِي فَضلِنَا مَا شِئتُم!

(از براي ما پروردگاري را بگذاريد که بازگشت و ملجأ و مأواي ما به سوی وی باشد سپس در فضيلت ما آنچه را که ميخواهيد، بگوئيد!

و نيز از حضرت صادق عليه السلام وارد است که:

ص 305

إنَّ الصُّورَةَ الإنسَانِيَّةَ أکبَرُ حُجَّةِ اللهِ عَلَي خَلقِه. وَ هِیَ الکِتابُ الَّذي کَتَبَهُ بِيَدِهِ. وَ هِيَ الهَيکَلُ الَّذي بَنَاهُ بِحِکمَتِهِ. وَ هِيَ مَجمُوعُ صُوَرِ العَالَمِينَ. وَ هِيَ المُختَصَرُ مِنَ العُلوُمِ فِی اللُّوحِ المَحفُوظ. وَ هِيَ الشَاهِدُ عَلَي کُلِّ غَائبٍ. وَ هِيَ الحُجَّةُ عَلَي کُلِّ جَاحِدٍ. وَ هِيَ الطِّرِیقُ المُستَقِيم إلَي کُلِّ خَيرٍ. وَ هِيَ الصِّراطُ المَمدُودُبَينَ الجَنَّةِ وَ النَّارِ.[31]

(تحقيقاً صورت انساني، بزرگترين حجت خداوند است بر مخلوقاتش. و اوست کتابي را که خداوند به دست خودش نوشته است. و اوست هيکل و بنائي که خداوند او را به حکمت خود بنا فرموده است. و اوست مجموع صورت هاي عالميان. و اوست مختصر همه علوم در لوح محفوظ. و اوست شاهد و حاضر بر هر چيز غائبي. و اوست حجت خداوندي بر هر شخص مُنکري. و اوست صراط مستقيم به سوي هر گونه خيري. و اوست پلي و صراطي که در ميان بهشت تا آتش کشيده شده است.)

و در حديث مشهور نبوي است که: إنَّ اللهَ خَلَقَ أدَمَ علی صُورَتِه. [32] و في روايةٍ:‌عَلَي صُورَةِ الرَّحمَنِ

(خداوند آدم را بر صورت خودش آفريد. و در روايتي است که: آدم را بر صورت رحمن آفريد.)

گفته شده است :يعني آدم را بر صفت خودش: حي و عالم و مُريد و قَادر و وسميع و بصير و متکلم آفريد.

و چون حقيقت هر چيز در خارج با او صورت آن، متحقق می‌شود؛ فلهذا

ص 306

لفظ صورت را مجازاً بر أسمآء و صفات إطلاق نمود. زيرا که حضرت حق سبحانه، بواسطه آنها در خارج ظهور پيدا مينمايد. اين گونه تعبير مجازي در اعتبار أهل ظاهر است.

معناي‌ إنَّ الله‌ خَلَقَ الإنسان‌ علي‌ صُورَتِهِ عند المحققين‌

و أمَّا در نزد محققين فَالصُّورَةُ عِبَارَةٌ عَمَّا لَا يُعقَلُ مِنَ الحَقَايِقِ المُجَرَّدَةِ الغَيبِيَّةِ. وَ لَا تَظهَرُ إلَا بِهَا.

وَ الصُّورَةُ الإلَهِيَّةُ هُوَ الوُجُودُ المُتَعَيَّنُ بِسَايِرِ التَّعَيُّنَاتِ الَّتِي بِهَا يَکُونُ مَصدَراً لِجَمِيعِ الأفعَالِ الکَمَالِيَّةِ وَ الأثارِ الفِعلِيَّةِ.

(صورت عبارت از حقايق مجرده غيبيه که به عقل درنيايد؛ و ظهور پيدا نکند مگر بدانصورت و صورت خداوند، عبارت است از وجودي که متعين است به جميع تعيناتي که بواسطه آن تعينات محل صدور أفعال کماليه و آثار فعليه در خارج ميگردد.)

سئوال: اگر سائلي گويد: إطلاق صورت بر اَلله تَعَالي چگونه توان کرد؟! جواب گوئيم: به قول أهل ظاهر به مجاز باشد، نه به حقيقت؛ که نزد ايشان إطلاق اسم صورت بر محسوسات حقيقت باشد، و بر معقولات مجاز.

أما نزد اين طايفه، چون عالم بجميع أجزآئه الرُّوْحَانِيَّةِ وَ الجسمانيهِ، وَ الْجَوْهَرِيَّةِ وَ الْعَرَضِيَّةِ، صورت حضرت إلهيه است تفصيلاً؛ و إنسان کامل صورت اوست جمعاً؛ پس إضافه صورت به حق حقيقت بود؛ و بماسواي او مجاز، إذْلَا وُجُودَ عِنْدَهُمْ لِلسِّويَ. کما قال قائلهم:

ياري دارم که جسم و جان صورت اوست         چه جسم و چه جان، هر دو جهان صورت اوست

هر معني خوب و صورت پاکيزه                                                 کاندر نظر تو آيد، آن صورت اوست [33]

چه خوب مولی رومي اينحقيقت را مشروح نموده است بدين چند بيت خود در مثنوي:

گرتو آدم زاده اي، چون او نشين                         جمله ذرات را در خود ببين

ص 307

چيست أندر خم که اندر نهر نيست                     چيست أندر خانه، کاندر شهر نيست

اين جهان خُمّ است، و دل چون جوي آب             اين جهان حجره است، و دل شهر عُجابْ [34]

آيات‌ داله‌ بر آنكه‌: قرآن‌ حقّ است‌

باري سخن در اين بود که: قرآن را رسول اکرم صلي الله عليه و آله وسلم مِنْ لَدُنْ حَکِيمٍ عَلِيمٍ (از نزد خداوند محکم، و صاحب حکمت و استواري و اتقان و داراي علم و دانش و اطلاع محض و بينش صِرْف، بدون ذره‌ای از فتور و قصور، و يا ذره‌ای از جهل و ناداني) تلقي نموده است؛ و قرآن از ناحيه چنين مقام رفيعي به وي تلقين گرديده است.

همچنانکه در سوره غافر ميفرمايد:

حم تَنْزِيلُ الْکِتَابِ مِنَ اَللهِ العَزِيزِ الْعَليمِ.[35]

(حاميم فرستاده شدن تدريجي اين کتاب که قرآن کريم است، از جانب خداوند است که او داراي صفت عزت (استقلال و اتکاء و اعتماد بخود در همه امور، و در ذات و در نشئآت ) و داراي صفت علم (دانائي و بينائي محض، و دانش أصيل حضوري غير متناهي أزلاً و أبداً و سَرمداً) می‌باشد.)

و معلوم است: چنين کتابي که از ناحيه علم مطلق، و حکمت مطلقه، و عزت مطلق، نازل شود و فرود آيد، عين حق و أصالت و واقعيت است؛ و نميتواند اينطور نباشد، در صورتيکه از ناحيه خداوند حق من جميع جهاته ذاتاً وصفةً و اسماً و فعلاً و آثاراً نازل گرديده است.

همانطور که ميفرمايد: إنَّهُ لَقَوْلٌ فَصْلٌ – وَ مَا هُوِ بالْهَزْلِ [36]

(حقا و تحقيقاً آيات اين قرآن کريم، گفتار برنده و قاطعي است، که بين حق و باطل را جدا ميکند، و گفتار ناشي از مطالب فکاهي و سست که در مواقع

ص 308

غير قاطع بکار ميبرند؛ و حق وباطل در آن آميخته است؛ نميباشد.)

و فرموده است: الم ذلکَ الکِتابُ لا رَيبَ فِيه.[37]

(ألف لام ميم اينست که آن تاب که أبداً شک و شبهه، و ريب و ترديدي در آن راه ندارد.)

ذَلِکَ بَأنَّ اللهَ نَزَّلَ الکِتابَ بِالحَقِّ وَ أنَّ الَّذينَ اختَلَفُوا فِي الکِتَابِ لَفِي شِقَاقٍ بعيدٍ.[38]

(اينست اي پيغمبر، بجهت آنکه خداوند، کتاب را به حق فرو فرستاد. و تحقيقاً آن کسانيکه در پذيرش و ايمان قاطع به اين کتاب، دچار اختلاف شده‌اند، هر آينه در شکاف و تفرقه و پراکندگي دوري افتاده‌اند.)

نَزَّلَ عَلَيکَ الکتَابَ بِالحَقِّ مُصَدِّقاً لِمَا بَينَ يَدَيهِ و أنزَلَ التَوريةَ وَ الإنجيل.[39]

(خداوند حي و قيوم بر تو نازل کرد کتاب را به حق، در حاليکه تورات و انجيلي را که در برابرش بودند، گواهي مينمود وتورات و إنجیل را نازل نمود.)

إنا أنزَلنَا إلَيکَ الکِتَابَ بِالحَقِّ لِتُحکِمَ بَينَ النَّاسِ بِمَا أرَيکَ اللهُ. [40]

(ما حقا به سوي تو کتاب را به حق نازل کرديم، تا بواسطه آن در ميان مردم به آنچه خدا به تو نشان داده است، حکم کني!)

وَ أنزَلَ عَلَيکَ الکِتَابَ وَ الحِکمَةَ وَ عَلَّمَکَ مَا لَم تَکُن تَعلَم.[41]

(و خداوند کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد؛ و چيزهائي را که نميدانستي به تو تعليم نمود.)

در اين آيه چنانچه مشهود است، نزول کتاب رابا نزول حکمت با هم قرار

ص 309

داده، بدين معني است که أبداً کتاب خدا از حکمت جدانيست. و حکمت عبارت است از علم به حقايق و واقعيات علي ماهي عليه. بنابراين نزول قرآن توأم با إتقان و استحکام و حقانيتي است که: بهيچوجه راه بطلان و خللي در آن نميباشد.

و نظير اين آيه،‌ آيات بسياري در قرآن کريم وارد است که: در آنها حکمت را ملازم با قرآن و کتاب نموده است.

و اين غير از آياتي است که صريحاً خود قرآن را به صفت حکمت منعوت نموده است؛ همچون:

الر تِلکَ أيَاتُ الکِتَابِ الحَکيِم.[42]

(ألف، لام، را اينست آيات کتاب، آن کتابي که متقن و استوار و محکم و أصيل و ثابت است)

و همچون الر کِتَابٌ اُحکِمَت أيَاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَت مِن لَدُن حَکِيمٍٍ خَبِيرٍٍ. [43]

(الف لام را کتابي است که آيات آن در أول أمر، محکم و غير قابل انفصال بوده؛ و سپس مشروح و مفصل و جداجدا شده از ناحيه خداوند حکيم و خبير، بدينصورت درآمده است.)