گالری تصاویر آرشیو بانک صوت کتابخانه پرسش و پاسخ ارتباط با ما صفحه اصلی
 
اعتقادات اخلاق حکمت عرفان علمی اجتماعی تاریخ قرآن و تفسیر جنگ
کتابخانه > مباحث علمی و اجتماعی > نور ملکوت قرآن > نور ملكوت قرآن جلد 2
کتاب نورملكوت قرآن / جلد دوم / قسمت سوم / اصول علم نجوم گذشتگان، قوه جاذبه و نقد فيزيكدانان، معناي عرش و كرسي، مسلمين و نجوم،‌ متناهي بودن فضا

حكومت دو هزار سالۀ فرضيّۀ بطلميوس بر عقول منجّمين عالم

نظام سكون زمين و حركت افلاك قريب به دو هزار سال [76] براي علماء


صفحه 60

عالم مورد قبول بود، و از علوم واضحه به شمار ميرفت كه آنرا از اوّليّات ميشمردند و منكرش را همانند منكر بديهيّات ميدانستند.

در اين مدّت طولاني چه كتابهائي كه در اين موضوع از اوضاع افلاك و كيفيّتشان و تعداد تداوير و مُمثّلاتشان نوشته نشد، و در مدارس علمي به بحث و تدريس و تعليم جاي نگرفت. امّا سپس دورانش سپري شد و فرو ريخت. و به دنبالش نظام حركت خورشيد به دور زمين، و حركت سيّارات به دور خورشيد آمد. و ديري نپائيد كه آنهم فرو ريخت، و نظام حركت زمين و جميع سيّارات به دور خورشيد به جايش نشست؛ و خدا ميداند كه بعد از اين فرضيّه كه امروزه بر آن اتّفاق دارند؛ جايگزينش چه خواهد شد؟!

بَطْلَمْيوس[77] يا بَطْليموس ( Petoleme'e ) رياضيدان و منجّم مشهور و


صفحه 61

معروف يوناني كه بواسطۀ توقّف پدرش در مصر، به مصري معروف شده بود، و در سنۀ 139 مسيحي حيات داشته است؛ معتقد به سكون زمين و مركز بودنش براي جميع عالم از خورشيد و ثوابت و سيّارات و افلاك بود.

او ميگفت: خورشيد و سيّارات به دور مركز زمين، به شكل دائرهاي در حركت هستند. و چون با رَصَد خود، اختلافاتي در حركات سيّارات ـ از استقامت و اقامت و رجعت ـ ديده بود كه موافقت با فرض دائرهاي بودن افلاك نميكرد، ناچار به فرضيّۀ افلاك مختلفۀ ديگري در داخل آنها به نام تَدوير، و باز به افلاكي داخل تداوير به نام مُمثّل قائل شد. و با اين فرضيّه، در عين دوري بودن حركت افلاك، حركات غير منظّمه، و بطؤ و كندي، و رجعت و بازگشت آنها را تصحيح، و با حساب دقيق رصد كرده و در زيج مدوّن خود كه بنام « مَجَسطي » است نوشت.

بطلميوس تعداد 1222 ستاره را رصد كرد، و طول و عرض فلكي آنها را در «مجسطي» ضبط نمود. هيئت بطلميوس تا چهارصد و پنجاه سال قبل مورد قبول علماء نجوم و هيئت بود.

اين ببود تا نيكُلا كُپِرنيك ( Nicolas Copernic ) كه تولّدش 1473 و مرگش 1543 ميلادي است، و از منجّمين مهمّ لهستان به شمار ميرفت؛ در تعقيب نظريّۀ بطلميوس و دقّت فراواني كه در «مجسطي» نموده بود، بالاخره از تصوّر افلاك متعدّده عاجز شد، و به حركت زمين در دور خورشيد قائل شد؛ و اصول هيئت بطلميوس را برهم زد. فلهذا وي را مؤسّس هيئت جديد ميدانند. زيرا اوّلين كسي است كه در قرون اخيره قائل به حركت زمين شده است.


صفحه 62

علّت توجّه كپرنيك به حركت زمين، بواسطه رصد كردن حركات متضادّه بوده كه در سيّارات مشاهده ميكرد. چون او طبق اصول هيئت بطلميوس، براي هر حركتي كه در سيّارات ميديد، فرض فلكي جداگانه مينمود؛ تا به جائي رسيد كه ضبط حركات افلاك بدينگونه براي او سخت و دشوار شد. و در همين زمان نيز مراجعه به فرضيّه و نظريّۀ فيثاغورس در حركت وضعيّۀ زمين مينمود. و كم كم دنبال آنرا گرفت كه: ممكنست زمين حركت كند، و سيّارات همچنين مانند زمين به دور خورشيد بگردند. و در مدارات مستديره، مسيرشان را طيّ كنند.

امّا او دچار اشكال شد؛ زيرا آنچه را به حساب در ميآورد، با آنچه را كه رصد ميكرد موافق نميشد، و محسوب و مرصود اختلاف داشت. و بنابراين مشكلات آسماني او حلّ نشد تا از دنيا رفت. و علّتش آن بود كه حركتها را مستديره پنداشته بود، و همانند قدماء، مدارات را دائرهاي شكل ميدانست؛ و اين پندار موجب عدم حلّ مسائل آسماني وي شد.

اين ببود تا تيكو براهه ( Tycho - Brahe ) كه ميلادش 1546 و مرگش 1 0 16 ميلادي بود و منجّم دانماركي بود بيامد، و پس از كپرنيك به تحقيق پرداخت و به خطاي كپرنيك پي برد؛ و معتقد شد كه اصولاً مدار سيّارات دائرهاي شكل نيستند، بلكه شبيه به بيضي ميباشند. يعني بصورت دائرۀ كشيده شده كه دو كانون پيدا نموده باشد ميباشند. [78]

با اين ترتيب قدري محاسبه با رصد نزديك شد، و محسوب و مرصود متقارب شدند.

وليكن تيكو براهه اشتباه ديگري داشت كه مثل بطلميوس زمين را ساكن


صفحه 63

ميدانست. بنابراين او در علم هيئت، واضع اصولي شد كه نه مانند اصول بطلميوس بود، و نه مانند اصول كپرنيك.

اختلاف نظر منجّمين در اصول علم هيئت، در قرون اخيره

اصول هيئت بطلميوس بدينگونه بود كه: زمين مركز عالم است، و بقيّۀ سيّارات همچون ماه و زهره و عطارد و خورشيد و مرّيخ و مشتري و زُحل به ترتيب افلاكي دائرهاي شكل به دور زمين ميگردند.

اصول هيئت كپرنيكي بدينگونه بود كه: خورشيد مركز عالم است، و زهره و عطارد و زمين و مرّيخ و مشتري و زحل، به ترتيب مداراتي دائرهاي شكل به دور خورشيد ميگردند.

ولي تيكو براهه معتقد بود كه: زمين مركز عالم است و ماه به دور زمين ميگردد، و عطارد و زهره به دور خورشيد ميگردند و خورشيد به دور زمين ميگردد، و مرّيخ و مشتري و زحل به دور همۀ آنها ميگردند.

و با وجود زحماتي كه تيكو براهه در أرصاد متحمّل شد، باز محاسباتش طبق رؤيت ارصاد آسماني نميشد و بدان وضع رؤيت نميگرديد. و مسائل آسماني كاملاً براي وي مكشوف نشد تا رخت از جهان بر بست.

پس از تيكو براهه شاگردش ژان كِپْلِر ( Jean Kepler ) كه تولّدش در 1571 و مرگش در 0 163 مسيحي بود، و منجّم معروف آلماني بود؛ در تعقيب زحمات استادش تيكو براهه تحقيقات بسياري كرد؛ و چون دريافت كه بين محاسباتش و بين مشاهدات رصديش موافق در نميآيد، در مابين نظريّۀ كپرنيك و نظريّۀ تيكو براهه خودش ايجاد مبحثي ثالث نمود؛ بدينگونه كه: اوّلاً معتقد به حركت زمين به دور خورشيد و به مركزيّت خورشيد در عالم شمسي گرديده، و ثانياً مدار سيّارات را موافق رأي تيكو براهه بيضي شكل دانست. [79]


صفحه 65

كپلر در رصد ستارۀ مرّيخ تحقيق مينمود، ديد به مقدار 8 دقيقه با حسابش اختلاف دارد. چون هم به محاسباتش اطمينان داشت و هم رصدش را صحيح ميدانست، در جستجوي علّت اختلاف بر آمد. و بالاخره اختلاف را از اينجهت دانست كه مدارات را دائرهاي شكل ميدانسته است؛ و اگر بيضي شكل بداند رفع اختلاف خواهد شد. از اين روي پس از يك عمر، سه قانون بزرگ را در علم هيئت نهاد كه يكي از آنها بيضي بودن مدار سيّارات به دور خورشيد است، كه خورشيد در يكي از دو كانون آن قرار ميگيرد. [80]

كپلر در حلّ مسائل مشكل آسمان، موفقيّت هائي نصيبش شد. اصول هيئت وي بعينه مانند اصول هيئت كپرنيك است؛ با اضافه نمودن سه قانون مذكور بدان.

اين ببود تا اسحق نيوتون ( Isaac Newton ) كه ميلادش در 1642 و مرگش در 1727 ميلادي است، و منجّم و فيزيك دان انگليسي است بيامد و از راه قوّۀ جاذبه، حركت وضعيّه و انتقاليّۀ زمين را اثبات نمود. او در پيگيري قوانين كپلر موفّق به كشف قانون ذيل گرديد كه: هر دو ذرّهاي به نسبت حاصل ضرب جرمشان و به نسبت عكس مجذور فاصلهشان همديگر را جذب ميكنند ( 2 mm / r ) و نيز دو كره متشابه الاجزاء به نسبت خطّ المركزَين، مجذوب


صفحه 66

يكديگرند.

قوّۀ جاذبه را نيز كپرنيك حدس زده بود، و از متقدّمين آناكزاكور ( Anaxagore ) و اِپيكور (أبيغور ـ Epicure ) كه از سنۀ 341 تا سنۀ 0 27 قبل از ميلاد مسيح بوده است و از فلاسفۀ معروف يوناني بوده كه متجاوز از سيصد جلد كتاب نوشته است نيز متوجّه آن گرديده بودند؛ ولي كشف آن براي نيوتون ماند.

معروف است كه روزي نيوتون در باغي نشسته بود و در اين تفكّر مينمود كه به چه علّت ستارگان آسماني ثابت نيستند و داراي حركتند؟ كه ناگهان سيبي از درختي به زير ميافتد. او در اين فكر فرو رفت كه: چرا اين سيب بايد به زمين بيفتد و به طرف ديگر نرود؟ و يا پس از قطع شدن از درخت بجاي خود نماند؟

پس از مدّتي به علّت سقوط اجسام به زمين پي برد. يعني قوّۀ جاذبه را در زمين كشف نمود. و آنرا بر ستارگان آسمان تطبيق كرد و دانست كه علّت حركت آنها قواي جاذبه است كه آنها را ميكشد.

باري، در اينكه فرنگيها به نيوتون افتخار ميكنند كه او اجزاي عالم را جاذب و مجذوب يكديگر شمرده است، جاي تعجّب نيست؛ تعجّب از آنستكه شرقيها به او مباهات ميكنند و وي را گل سرسبد ترقّي به شمار ميآورند؛ با آنكه قانون تجاذب اجسام از مخترعات او نيست.

كشف قوّۀ جاذبۀ زمين، قريب هزار سال قبل از نيوتون بوده است

طبيب شهير و فيلسوف كم نظير: ثابت بن قُرّة در يكهزار و صد و پنجاه سال پيش همين عقيده را داشت. [81]


صفحه 68

حكيم متألّه صَمَداني: حاج ملا هادي سبزواري قدَّس الله سرَّه، در كتاب خود در شرح دعاي جوشن كبير، در شرح اين فقره:

يَا مَنِ اسْتَقَرَّتِ الارَضُونَ بِإذْنِهِ.[82] «اي خداوندي كه زمين‌ها به اذن تو و به امر تو استقرار يافته‌اند؛ و از تزلزل مصونند.»


ص 69

ميفرمايد: )) مراد از استقرار، سكون زمين در وسط (در مركز) است. وَ سَبَبُهُ مَيْلُ أجْزآئِها الثَّقيلَةِ مِنْ جَميعِ الْجَوانِبِ إلَي الْمَرْكَز، فَتَتَقاوَمُ وَ تَتَدافَعُ وَ تَتَعادَلُ مِنْ جَميعِ الْجِهاتِ فَسَكَنَتْ في الْوَسَط. ((

«علّت سكون زمين، يعني عدم تزلزل و عدم تلاشي و پارگي آن آنستكه: تمام اجزاي آن كه سنگيناند، از هر طرف آن ميل به مركز آن دارند. و بنابراين همۀ اجزاي آن به همديگر قيام دارند؛ و همۀ آنها يكديگر را ميرانند و دفع ميكنند، تا بالنّتيجه از جميع جهات بين آنها تعادل برقرار ميشود و زمين در مركزش آرام ميگيرد.» (نتيجۀ دو قانون جذب به مركز و گريز از مركز است كه بواسطۀ تساوي آنها با هم، زمين بحالت تعادل در ميآيد.)

معتقد بودن ثابت بن قُرّة به جاذبۀ زمين

تا آنكه حكيم سبزواري قدَّس الله نفسَه ميگويد: )) وَ قالَ ثابتُ بْنُ قُرَّةَ: سَبَبُهُ طَلَبُ كُلِّ جُزْءٍ مَوْضِعًا يَكونُ فيهِ قُرْبُهُ مِنْ جَميعِ الاجْزآءِ قُرْبًا مُتَساوِيًا. إذْ عِنْدَهُ مَيْلُ الْمَدَرَةِ إلَي السِّفْلِ لَيْسَ لِكَوْنِها طالِبَةً لِلْمَرْكَزِ بِالذّات، بَلْ لاِنَّ الْجِنْسيَّةَ مَنْشَأُ الاِنْضِمام.

فَقالَ: لَوْ فُرِضَ أنَّ الارْضَ تَقَطَّعَتْ وَ تَفَرَّقَتْ في جَوانِبِ الْعالَمِ، ثُمَّ اُطْلِقَتْ أجْزآؤُها؛ لَكانَ يَتَوَجَّهُ بَعْضُها إلَي بَعْضٍ، وَ يَقِفُ حَيْثُ يَتَهَيَّأُ تَلاقِيها. (( [83]


صفحه 70

«و ثابت بن قرّة ميگويد: علّت آرامش و تعادل زمين آنستكه: هر جزئي از اجزاء آن موضعي را ميطلبد كه در آن موضع، نزديكيش بالنّسبه به جميع اجزاء زمين متساوي باشد. زيرا كه ميل كلوخ به پائين، نه از جهت آنستكه ذاتاً طالب مركز زمين باشد؛ بلكه جنسيّت آن با زمين سبب انضمام گرديده است.

و به دنبال اين مطلب گويد كه: اگر فرض شود كه زمين متلاشي شود و هريك از اجزاي آن در اطراف عالم پراكنده و متفرّق گردد، و سپس اجزاي آنرا رها كنند؛ همه با هم ميل به سوي هم مينمايند، و هر جا كه به يكديگر برسند ميايستند.» [84]

عليهذا مذهب نيوتون مطلبي نبود كه از مدّ نظر حكماء و فلاسفۀ ما دور باشد و ايشان آن قانون جاذبه عمومي را كشف نكرده باشند. چه زشت است كسي نان بر سر سفرۀ كسان بخورد، و سپاس بيگانگان و ناكسان را بجاي آورد؛ و


صفحه 71

در مقاله خود بنويسد:

)(نيوتون، تكسوار عرصۀ تحقيق، و نابغۀ نادرۀ تاريخ بود. و دو قرن تمام عقول و اذهان فرزانگان را در تسخير خود داشت. و نه تنها عالمان رياضي و تجربي، كه فيلسوفان و معرفت شناسان را به ابجد خواني در مكتب خويش و زمين روبي كاخ رفيع معرفت واداشت. اين، اعتراف جان لاك فيلسوف انگليسي است((

إشكال علماء طبيعي بعد از نيوتون، بر عموميّت قانون جاذبۀ وي

امّا عقيده و قانون نيوتون نيز از دستبرد اشكال و خدشه بر آن سالم نماند. علماء طبيعي بعد از نيوتون بر عموميّت قوّۀ جاذبهاي كه وي بصورت قانون درآورده بود اشكال كردند؛ و بر اين عقيده شدند كه جسم نميتواند از مسافت دور در جسم ديگر اثر كند، خواه جذب باشد يا اثر ديگر.

فراداي گفت: هر جسمي در محيط خود امواجي ايجاد ميكند كه ابتداء دائرۀ آن امواج به قدر محيط جسم است، و هر چه دورتر شود وسيعتر ميگردد. و آن امواج را مجموعاً جوّ جاذبي نامند.

اين امواج مانند سائر نور و يا الكتريسيته و غيره، پس از پيدا شدن، مستقلّ و جدا از جسم است. و اگر جسم معدوم شود يا بجاي ديگر انتقال يابد، جوّ جاذبي منتقل نشده و تا زمان كوتاهي باقي ميماند.

جوّ جاذبي طبق گفتار نيوتون 2 mm¨/r (حاصلضرب دو جرم تقسيم بر مجذور مسافت ميان آن دو) ميباشد. يعني اگر فاصلۀ دو جسم دو برابر شود، قوّۀ جاذبه چهار برابر كمتر خواهد شد.

إشكال اَينشتين بر عموميّت قوّۀ جاذبۀ نيوتون

آلْبِرت أينشتَين ( Albert Einstein ) كه محقّق آلماني است، و تولّدش در سنۀ 1879 و مرگش در سنۀ 1955 ميلادي است، جوّ جاذبي را بر اساس گفتار فراداي تحت قاعدۀ نسبيّت در آورد.

خود اينشتين در كتاب «نسبيّت و مفهوم نسبيّت» كه نوشتۀ خود اوست،


صفحه 72

در فصل 0 3، تحت عنوان اشكالهاي كيهان شناختي نظريّه نيوتون مينويسد:

)) مشكل بنيادي گريبانگير مكانيك آسماني كلاسيك است، كه تا جائي كه من ميدانم نخستين بار به توسط زِلّيگِر ( Seeliger ) منجّم مورد بحث قرار گرفت. اگر بر اين سؤال تأمّل كنيم كه جهان را در مجموع چگونه بايد نگريست، قدر مسلّم نخستين پاسخي كه به ذهن ميرسد اينست كه: جهان از لحاظ فضا و زمان نامتناهي است.

ستارگان در همه جا هستند. بدانسان كه تكاثف مادّه اگر چه در جزئيّات بسيار متغيّر است، به طور متوسّط در همهجا يكي است.

به عبارت ديگر: هر قدر هم كه در فضا دورتر و دورتر شويم، همواره با توده‌هاي رقيقي از ستارگان مواجه ميشويم كه نوع و تكاثف آنها تقريباً يكسان است.

اين نگرش با نظريّۀ نيوتون هماهنگ نيست. چون نظريّۀ اخير ] نظريّۀ نيوتون [ ايجاب ميكند كه جهان داراي نوعي مركز باشد كه در آن تكاثف ستارگان از هرجاي ديگر بيشتر است. و هر چه از اين مركز دورتر شويم، تكاثف گروهي ستارگان كاهش پيدا ميكند؛ تا سرانجام در فواصل بسيار زياد به ناحيۀ نامتناهي خالياي ميرسيم. جهان ستارهاي بايد جزيرهاي متناهي در اقيانوس نامتناهي فضا باشد. [85]


صفحه 73

اين برداشت به خودي خود چندان دلپذير نيست. از اين نادلپذيرتر آنكه: مطابق اين نظر، نوري كه از ستارگان گسيل ميشود، و نيز ستارگانِ مجموعۀ ستارهاي؛ پيوسته داخل فضاي نامتناهي ميشوند، و ديگر نه باز ميگردند و نه به كنش متقابل با اشياء ديگر طبيعت ميپردازند.

سرنوشت چنين جهان مادّي متناهي آنست كه اندك اندك ولي به شكل منظّم هر چه تهيتر شود.

زلّيگر براي رهائي از اين معمّا تعديلي را در قانون نيوتون پيشنهاد كرد. او فرض كرد كه: نيروي جاذبۀ ميان دو جرم در فواصل بسيار زياد سريعتر از قانون عكس مجذور كاهش پيدا ميكند.

در اينصورت تكاثف متوسّط مادّه ميتواند در همه جا حتّي در بينهايت ثابت بماند، بی‌آنكه ميدانهاي گرانشي بينهايت بزرگ پديد آيد. بدين ترتيب خود را از شرّ تصوّر نادلپذير جهاني مادّي كه داراي چيزي از نوع مركزيّت است ميرهانيم. (( [86]

معلوم است كه اشكال اينشتين به نيوتون بنا بر فرض غير متناهي بودن فضاست. او در فصل بعد يعني در فصل 31 در تحت عنوان امكان پذير بودن جهان متناهي ولي بيكرانه شرح مبسوطي ميدهد، و در پايان آن ميگويد:

)) از آنچه گفته شد، نتيجه ميشود كه: فضاهاي بسته ولي بی‌حدّ و مرز، قابل تصوّرند.


صفحه 74

در ميان اين فضاها، فضاي كروي (و بيضوي) به لحاظ سادگي متمايزست؛ چه همۀ نِقاط آن هم ارز يكديگرند. از اين بحث سؤال بسيار جالب توجّهي نتيجه ميشود كه در برابر منجّمان و فيزيك دانان نهاده شده است. و آن اينستكه آيا جهاني كه در آن زندگي ميكنيم نامتناهي است يا به گونۀ جهان كروي، متناهي است؟! تجربۀ ما براي پاسخ گفتن به اين سؤال به هيچ روي كفايت نميكند؛ ولي نظريّۀ نسبيّت عمومي، پاسخ به اين سؤال را با درجهاي از اطمينان ميسّر ميسازد. و به اين ترتيب به مشكلي كه در فصل 0 3 به آن اشاره شد، جواب داده ميشود. (( [87]

در اينجا ميبينيم كه خود اينشتين در معضلۀ نتيجۀ حاصله از قانون جذب عمومي گير افتاده است. و بنا به روش و طريقۀ طبيعيّون فرنگ كه بدون برهان و دليل، ادّعاي فضاي لايتناهَي را ميكنند و براي عالم اجسام و كُرات سماوي حدّ و مرزي قائل نيستند؛ او با عنوان دلچسب و دلپذير نبودن تناهي فضا، و دلپذير نبودن خرابي و انهدام جهان مادّه، ميخواهد از نتيجه و ثمرۀ قانون نيوتوني بيرون رود؛ و جهان مادّه را ابدي و غير متناهي بداند. و فقط با فرضيّۀ زلّيگر كه: ممكن است قانون جاذبه در مسافتهاي بسيار دور جاري نباشد، و با نظريّۀ نسبيّت عمومي كه صدقش در اينجا محلّ تأمّل و اشكال است؛ تا درجهاي از اطمينان، خود را خرسند سازد؛ و از شرّ عالم محدود و متناهي و رو به كاهش و نقصان خلاص نمايد.

اينست فلسفه فرنگيان كه بر برهان و دليل متقني قائم نيست؛ و قبول و


صفحه 75

انكارشان بالاخره منتهي به دل خواستن و دل نخواستن ميگردد.

شيخ الرّئيس أبوعلي سينا و سائرين از حكماء ذَوي العزّةِ و الاقتدار، به دليل عقل اثبات كرده‌اند كه: فضا غير متناهي نيست. و جسم محيط به همۀ جهان كه به معناي كرسي و يا عرش است وجود دارد؛ تا براي هر جسمي مكان طبيعي بوده باشد. وجود جسم بدون مكان طبيعي محال است، همچنانكه بدون زمان محال است. و خود اينشتين اقرار و اعتراف نموده است كه: ما براي رفع مشكلات بنيادي جهان مادّه كه قانون جذب عمومي آنرا متناهي ميكند و روبه زوال و انهدام ميبرد، نه دليل تجربي داريم و نه دليل نظري.

اعتراف اينشتين بر عدم دليل تجربي و نظري بر غير متناهي بودن فضا

او در آخر فصل 0 3 از همين كتاب خود گويد:

)) البتّه رهائي ما از مشكلات بنيادي فوق، به قيمت پيچيدگي و تغييري در قانون نيوتون حاصل ميشود كه نه پايهاي تجربي دارد، و نه شالودهاي نظري. قوانين بيشماري را ميتوان تصوّر كرد كه همين مقصود را بر ميآورند، بيآنكه براي ترجيح يكي بر ديگري بتوان دليلي آورد. زيرا هيچيك از اين قوانين، از لحاظ اتّكا بر اصول نظري كلّيتر، تفاوتي با قانون نيوتون ندارد.(([88]

در عهد ما جماعتي دانشكده رفته هستند كه سواد درست ندارند؛ واصولاً دروسشان تحقيقي نيست. سطحي و طوطيواري مطالب غربيها را حكايت ميكنند؛ و هي دم از كانت و دكارت ميزنند. آنها فلسفه نميدانند؛ به تاريخ فلسفه و نام مشاهير و زمان تولّد و مرگشان اطّلاع دارند. هر چه طبيعيهاي اروپا بگويند، راست پندارند و باور ميكنند. مكان طبيعي را براي اجسام قبول ندارند. فضا را غير متناهي ميگويند. عرش و كرسي را انكار دارند.

معناي عرش و كرسيّ

مراد از كرسي چنانكه در «اعتقادات صدوق» عليه الرّحمة آمده است،


صفحه 76

يكي ظرف همۀ آفريدگان است. يعني ظرفي كه در آن همۀ اجسام بدون استثناء وجود دارند. و آنرا در اصطلاح حكماء مُحَدِّدُ الجَهات[89] گويند. و به اصطلاح بعضي ديگر، عرش بزرگتر از كرسي است و حاوي بر آنست. پس محدّد الجهات اصلي در حقيقت عرش است. وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَـوَ' تِ وَالارْضَ. [90]

يعني كاخ وجودي عالم مادّه و اجسام از ذرّه تا كهكشانها، و از زمين تا آنچه بر فراز عالم اجسام در آسمانها تصوّر گردد، همه در كرسيّ خداست. يعني آن كرسي بقدري بزرگ است كه هيچ ذرّهاي را نه در آسمانها و نه در زمين باقي نميگذارد مگر آنكه شامل آن ميشود؛ و محيط و حاوي بر آن ميگردد.

امّا عرش كه بزرگتر است، عبارتست از كاخ عالم وجود اعمّ از مادّه و مجرّدات؛ و كريمۀ مباركۀ الرَّحْمَـٰنُ عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوَي[91] دلالت بر آن دارد كه: تخت سلطنت و فرمانروائي، و اريكۀ قدرت و انفاذ امر و نهي تكويني، و ايجاد و اعدام جميع اجسام و مادّيّات، و پيدايش همۀ مجرّدات از ارواح و فرشتگان و عوالم عقول و بسائط همه و همه از خداست و بس؛ و حضرت أحد حيّ قيّوم صمد عليم و قدير بر چنين عالم گستردهاي مسلّط و مُسَيطِر است. [92]


صفحه 78

استعمال اصطلاح «فضاي لايتناهي» از اسلام نيست

استعمال عبارت «فضاي لايتناهي» كه امروزه ديده ميشود در كتب و مجلاّت و سخنرانيها تكرار ميشود، از اسلام نيست. از غربيهاست كه جوانان بيتجربه و درايت ما كوركورانه آنرا گرفته و استعمال ميكنند.

مسلمان بلكه هر شخص حكيمي كه براساس برهان كار ميكند و اصولي انديشه مينمايد، بايد بجاي اين لفظ، كلمه فضاي وسيع، و جوّ گسترده و پهناور و بزرگ را استعمال نمايد!

من نميدانم آيا اينشتين معتقد به عالم مجرّدات، و سيطرۀ قوّه بر مادّه، و حكومت عالم انوار بر جهان حجاب مادّه بوده است يا نه؟! گويند تبارش از اطريش بوده‌اند، و او پيرو مذهب يهود بوده است.

آنچه از عباراتش دستگير ميشود آنستكه بسيار به عالم مادّه و روابط آن، و احكام و قوانين جهان طبيعت گرايش داشته است. و چنان روابط مادّه را اصيل ميداند كه حتّي راضي نميشود پس از ميليونها سال اين عالم دگرگون شود، و بعضي از قوانين جاريۀ فعليّۀ در آن، دچار خلل و اضطراب گردد.


صفحه 79

اين نظر از ديدگاه مادّيّين است كه براي مادّه أصالت قائلند، و مادّه را ازلي و ابدي ميدانند؛ نه إلهيّين كه بر عالمي وسيعتر و پهناورتر و فضائي دلنوازتر و آرام بخشتر قائلند كه تمام جهان مادّه با تمام احكام و لوازم آن، با تمام آثار و خصوصيّات آن؛ با تمام فورمولها و قاعده‌هايش، با تمام فرضيّه‌ها و قانونهايش، در برابر آن همانند حلقهاي است كه در دشت و فلاتي بيكران افتاده باشد.

در تفسير آية: ذَ' لِكَ مَبْلَغُهُم مِنَ الْعِلْمِ

خداوند سبحانه و تعالي دربارۀ همين گونه طرز تفكّرها در كتاب كريمش به پيامبر گرامياش خطاب ميكند كه:

فَأَعْرِضْ عَن مَّن تَوَلَّي' عَن ذِكْرِنَا وَ لَمْ يُرِدْ إِلَّا الْحَيَـوٰةَ الدُّنْيَا * ذَ'لِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَن ضَلَّ عَن سَبِيلِهِ ے وَ هُوَ أَعْلَمُ بِمَنِ اهْتَدَي. [93]

«پس اي پيغمبر! روي گردان از كسيكه از ياد ما و ذكر ما برگشته است، و غير از زندگي پست حيواني دنيا چيز بالاتر و عاليتري را طلب نميكند. اينست نهايت بلوغ علمي، و غايت فهم و بصيرتشان از دانش، و فراگيريشان از درايت و انديشه و تفكّر. (كه به جسم و دنيا و مادّه و طبيعت دوخته شده‌اند، و نتوانسته‌اند قدمي فراتر نهند.)

تحقيقاً پروردگار تو داناتر است به آن كس كه از راه او دور شده و در ضلالت و گمراهي افتاده است؛ و همچنين داناتر است به آن كس كه راه را پيدا كرده و به سوي عالم ماوراء مادّه و دنياي پست هدايت شده است.»

كلمه بلوغ يعني رسيدن به غايت و منتهاي حركت و مقصد. و اين تعبير قرآن مجيد كه ميفرمايد: ذَ' لِكَ مَبْلَغُهُم مِّنَ الْعِلْمِ بسيار عجيب است در


صفحه 80

رسانيدن منظور و مراد خداوند متعال در تعيين هويّت و ميزان ارزش مادّيّون.

يعني غايت و آخرين حدّ و مرز از كنكاش علمي، و منتهاي تلاش و تحمّل رنجشان در وصول پايۀ فهم و دانش و ادراكشان، همين عالم جسماني و مادّه است. ذهنشان به غير از جسم و طبيعت و مادّه آشنا نيست. هر لفظي را كه بشنوند، حمل بر معناي مادّي ميكنند؛ حتّي خدا و روح و نفس و فرشته و ملك را.

ميگويند: براي ما متبادر از اين عبارات و كلمات همين معاني مادّي و طبيعي است. آري! اينگونه تبادر كه از ناحيۀ جهل است، براي رسانيدن معناي حقيقي حجّت نيست؛ مثل تبادر آب شور به ذهن كسيكه آب شيرين نديده است.

اعتراضهاي ملحدان و منكران از آنستكه از همه چيز معناي مادّي ميفهمند

بيشتر اعتراض و ايراد و كفر و الحاد جاحدان و ملحدان و منكران، از همين جا برخاسته است كه: از همه چيز معناي مادّي محسوس را ميفهمند؛ و به ذهنشان، جسم و طبيعت و مادّه متبادر ميشود. فلهذا چون مشاهده ميكنند كه گفتار انبياء مطابق حسّ نيست، انكار ميكنند و تكذيب مينمايند.

مثلاً عذاب قبر و سؤال نكير و منكر را كه ميشنوند، ذهنشان فوراً به آن ميرود كه بايد فرشتگان ديده شوند و صدايشان شنيده شود. وقتي نديدند و نشنيدند گويند: نيست، چون منتهاي علم آنها مادّۀ محسوس است.

امّا انديشمندان و خردمندان ميدانند كه عالم ديگري غير از عالم محسوس نيز هست. و گفتار انبياء عظام و رسولان الهي كه با عالم مادّه منطبق نميشود، حكايت از آن عالم غير محسوس مينمايد.

أينشتين دلش بر عالم مادّه ميسوزد، و براي انهدامش نگران است. فلهذا براي فرار از تزلزل در ابديّت مادّه كه از قانون نيوتون بدست آورده است، در تشويش است! و با فرضيّۀ نسبيّت در آنجائيكه جاري نيست، و با تسليم امر


صفحه 81

محال كه عدم تناهي در فضا و عدم تناهي در مدّت است؛ خود را دلخوش و قانع ميسازد.

اي كاش كه ناموس طبيعت، و مادّۀ محسوس، و جريان قانون نسبيّت و فضاي غير متناهي، با او همراه ميشد. ولي چه بايد كرد كه كوس إِذَا الشَّمْسُ كُوِّرَتْ * وَ إِذَا النُّجُومُ انكَدَرَتْ * وَ إِذَا الْجِبَالُ سُيِّرَتْ * وَ إِذَا الْعِشَارُ عُطِّلَتْ * وَ إِذَا الوُحُوشُ حُشِرَتْ * وَ إِذَا الْبِحَارُ سُجِّرَتْ * وَ إِذَا النُّفُوسُ زُوِّجَتْ * وَ إِذَا الْمَوْءُ و دَةُ سُئلَتْ * بِأَيِّ ذَنبٍ قُتِلَتْ * وَ إِذَا الصُّحُفُ نُشِرَتْ * وَ إِذَا السَّمَآءُ كُشِطَتْ * وَ إِذَا الْجَحِيمُ سُعِّرَتْ * وَ إِذَا الْجَنَّةُ أُزْلِفَتْ * عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّآ أَحْضَرَتْ [94] برآورده خواهد شد. و اين خورشيد طلائي و جهان افروز، نورش و فروغش جمع ميشود و تيره و تاريك ميگردد. و اين ستارگان دلفريب و زيبا، از ثوابت و سيّارات، همه بی‌فروغ و تيره ميشوند. و اين كوههاي محكم و استوار روان ميگردند. و اين درياها افروخته ميشوند.


صفحه 82

و اين آسمان‌ها از جا بر افكنده و به يك سو نهاده ميشوند.

و صفير صور اسرافيل با إِذَا السَّمَآءُ انفَطَرَتْ * وَ إِذَا الْكَوَاكِبُ انتَثَرَتْ* وَ إِذَا الْبِحَارُ فُجِّرَتْ * وَ إِذَا الْقُبُورُ بُعْثِرَتْ * عَلِمَتْ نَفْسٌ مَّا قَدَّمَتْ وَ أَخَّرَتْ [95] زده خواهد شد. و اين سپهر نيلگون شكافته ميشود. و كواكب داراي قوّۀ جاذبه و دافعه همه مانند ريگهاي بيابان پخش و جدا جدا ميشوند، و همه متفرّق و متشتّت و بدون رابطه ميگردند. و درياها شكافته ميشود. و مردم سر از قبرها بيرون كرده، براي پاداش برانگيخته ميشوند. در آنجا ديگر نه قانون جاذبۀ نيوتوني به درد ميخورد، نه فرضيّۀ نسبيّت اينشتيني.

 

پاورقي


[76] ـ بطلميوس، پهلوان فرضيّۀ حركت افلاك و تداوير، چنانكه خود در تحرير «مجسطي» مينويسد، درسنۀ 885 از بخت نصّر و سنۀ 451 از مرگ اسكندر «مجسطي» را جمع كرده است. و چون زمان رصد اين مورّخه، در سال 139 ميلادي ميشود، بنابراين تا حال كه سنۀ 1409 هجريّۀ قمريّه و 1367 هجريّۀ شمسيّه و 1988 ميلادي است، 1849 سالميگذرد.

[77] ـ بطلميوس از محصّلين مدرسۀ اسكندريّه بوده، و ادارۀ خاصّي براي تعيين طول و عرض بلاد تأسيس كرد. و خلاصۀ زحمات أبَرخُس (هيپارك) را جمع آوري نموده و در كتاب «مجسطي» خود ضبط نمود. از او علاوه بر كتاب «مجسطي» كه در علم نجوم است، كتابي در هندسه و كتابي در جغرافيا باقيمانده است. تدقيقات و تحقيقات علماي نجوم در قرون اخيره، همه از روي «مجسطي» بوده است.

بطلميوس چند دليل براي كرويّت زمين ارائه كرد: يكي پنهان شدن كشتي است از نظر ساكنين سواحل؛ زيرا اگر زمين كروي نبود، ميبايست يكباره پنهان و يا آشكارا شود. دوّم: شرح دليل ارسطو راجع به مسافرت به سمت جنوب و شمال است كه هر چه به شمال نزديكتر شويم، ستارگان جنوبي پنهان، و هر چه به جنوب نزديكتر شويم، ستارگان شمالي غير مرئي ميشوند. و همچنين است دربارۀ مسافرت به مشرق و به مغرب كه در صورت اوّل ستارگان غربي غير مرئي، و در صورت دوّم ستارگان شرقي مخفي ميشوند. سوّم: طلوع و غروب خورشيد است كه در أمكنۀ مختلف، متفاوت است. زيرا اگر زمين مسطّح بود، بايد آفتاب در همه جا در يك وقت طلوع و در يك وقت غروب كند. خلاصه بطلميوس، مقام ارجمندي در رياضيّات و نجوم و جغرافيا دارد كه تفصيل آن در اين مختصر نميگنجد.

[78] ـ مستفاد از «گاهنامه» سيّد جلال الدّين طهراني (سنۀ 1307 ) ص 134 و 135

[79] ـتقدّم مسلمين در اكثر مسائل هيئت

بايد دانست كه هم بيضوي بودن مدار سيّارات به دور خورشيد، و هم حركت زمين به دور خورشيد از مسائلي است كه مسلمين كشف كردند. و قبل از تيكو براهه به فاصلۀ شش قرن توسّط علماء هَيَوي بزرگ عالم اسلام در قرن پنجم هجري كه قرن دهم ميلادي است كشف شده است و معلوم است در آن زمان نامي از كپلر و كپرنيك نبوده است. گوستاولوبون در كتاب «تمدّن اسلام و عرب» در باب سوّم، فصل دوّم در علم هيئت، در ص 614 از طبع دوّم گويد:

)) اگرچه همانطور كه در سابق گفته شد، تمام كتب مسلمين را در اندلس بر باد دادند ولي از كتب علماي نصاراي آن عصر هم بخوبي ميتوان پايۀ تحقيقات علمي علماي اسلام را بدست آورد. چنانكه سِدّييو از كتب پادشاه كاستيل: آلفونس دهم، و نيز از اسناد و منابع ديگري چنين نتيجه گرفته است كه بيضوي بودن مدار سيّارات و حركت زمين به دور آفتاب از جمله مسائلي است كه قبل از كپلر و كپرنيك علماي اسلام آنرا كشف كرده بودند؛ و زيجهاي آلفونس دهم كه به زيج آلفونسي مشهور ميباشند تماماً از مسلمين گرفته شده است. ((

و در ص 605 و 606 دربارۀ كشف حركت غير متشابهي كرۀ ماه گويد: )) ابن ماجور و پسرش كه از سال 883 تا سال 933 ميلادي به تحقيقات و اكتشافات علمي مشغول و تقويمهائي هم استخراج و مرتّب كردهبودند؛ فاضل أخير الذّكر بر خلاف عقيدۀ قدما خصوصاً بطلميوس اكتشاف كرده بود كه فاصلۀ قمر از آفتاب به تناقص ميرود، و نتيجۀ اكتشاف مذكور اين گرديد كه در حركات قمر جزء غير مستقلّ ثالثي (حركت غير متشابهي) پيدا شد.

... مسيو سِدّييو چند سال قبل نسخۀ خطّي بدست آورده كه از آن معلوم ميشود أبوالوفاء در قمر تغييراتي را كه ما در فوق گفتيم كاملاً كشف كرده بود. او در قمر حركتي را كه بطلميوس كشف كرده بود، نا تمام و خلاف واقع يافته بود. چنانكه بعد از اين اكتشاف ثابت نمود كه علاوه بر دو اختلاف حركتي كه در قمر بواسطۀ جاذبۀ آفتاب و بيضوي بودن مدار آن پيداست، يكي اختلاف حركت ثالثي نيز به ملاحظۀ فاصلۀ او با آفتاب وجود دارد، و اين همانست كه امروز آنرا حركت غير متشابه قمر مينامند. اكتشاف مذكور از اكتشافات _ مهمّهاي است كه آنرا به تيكو براهه كه ششصد سال بعد آمده است نسبت ميدهند. مسيو سدّييو از مقدّمات فوق چنين نتيجه ميگيرد كه در اواخر قرن دهم ميلادي، به استثناي مسائلي كه اكتشاف آنها بدون دوربين ممكن نيست، بقيّۀ مسائل هيئت بر علماي رياضي بغداد معلوم بوده است. ((

[80] ـ و قانون دوّمش اين بود كه: شعاع حامل سيّارات، در زمانهاي متساوي، مسافت متساويهاي را ميپيمايند. و قانون سوّمش اين بود كه: نسبت مجذور مدّت دوران، به مكعّب فاصلۀ وسطي، مقداري است ثابت.

[81] ترجمۀ احوال ثابت بن قرّه

ـ در «روضات الجنّات» در ترجمۀ احوال ثابت بن قرّه (طبع سنگي، ص 141 و 142 ) مفصّلاً بحث كرده است؛ و ما در اينجا بطور بسيار مختصر ميآوريم: ثابت بن قرّة ابن مروان بن ثابت صابي حرّاني، در مذهبش از صابئين بوده است. در علم طبّ و فلسفه مهارت داشت و تأليفات كثيرهاي در فنون علم دارد. كتاب اقليدس را كه حُنَين عبادي آنرا به عربي ترجمه كرد، اخذ نموده و آنرا مهذّب نمود و مشكلات آنرا توضيح داد. و از اعيان عصر خود در فضائل بود. در «رياض العلمآء» گويد: اين مرد اوّلين كسي است كه كتاب اقليدس را تحرير كرد. و نام او را خواجه نصيرالدّين طوسي در تحرير مشهور خود برده است، و گفته است كه: در نسخۀ او اشكال را حلّ كرده است. و زمانش هم عصر با حضرت امام رضا و حضرت امام جواد عليهما السّلام بوده است ـ انتهي كلام «رياض العلمآء».

و شَهرْ زوري در «تاريخ حكماء» گويد: معتضد خليفۀ عبّاسي بسيار او را گرامي ميداشت. از جمله آنكه: روزي در باغ خود گردش ميكرد، و دستش بر روي دست او بود، ناگهان دست خود را بيرون كشيد بطوريكه ثابت بن قرّه ترسيد. خليفه گفت: من خطا كردم كه دستم را بر روي دست تو نهادم؛ فإنّ العلمَ يَعلو و لا يُعلَي علَيه. «علم هميشه به بلندي ميرود، و چيزي نميتواند بر فراز و بالاي آن قرار گيرد.»

او كتاب «ذخيرة» را در طبّ نوشت. و در جميع فنون فلسفه در عصر او، همتاي او نبود. و در «وفيات الاعيان» و غيره گويند كه: مرگش در سنۀ 288 هجري بود. ثابت بن قرّه پسري داشت بنام ابراهيم كه در علم و فلسفه و در طبّ همانند پدرش بود. و او در سنۀ 0 38 بمرد. و گفته شده است كه 91 سال عمر كرد، و در شونيزي كه در بغداد است و به آن مقابر قريش گفته ميشده است و امروز به آن كاظمين گويند، به خاك سپرده شد.

و در مرگ او سيّد رضي جامع «نهج البلاغة» مرثية داليّة خود را گفت كه اوّلش اينست:

أ علِمتَ مَن حمَلوا علي الاعوادِ؟         أ رأيتَ كيف خَبا ضيآءُ النّادي؟

جبلٌ هوَي لَو خَرّ في البحرِ                 اغْتدَي مِن ثقلِه مُتتابِعَ الازبادِ

ما كنتُ أعلَم قبلَ حَطِّك في الثَّرَي          أنّ الثّري يَعلو علي الاطوادِ

«آيا دانستي كه چه شخصيّتي را بر روي چوبههاي تابوت حمل كردند؟! آيا ديدي كه چگونه نور شمع انجمن خاموش شد؟! كوهي فرو ريخت كه هر آينه اگر در دريا سقوط كرده بود، از وزانت و سنگيني آن، دريا چنان به هيجان ميآمد و موجهاي بسيار در ميآورد كه در اثر آن پيوسته كف هائي به دنبال هم بر روي آن ظاهر ميشد. من هيچگاه پيش از فرورفتن تو در زير خاك نميتوانستم تصوّر كنم كه: آيا ميشود خاك بر كوهها برتر آيد و بلندتر شود؟»

اين قصيده هشتاد بيت است، و صاحب «روضات» گويد: من از اين قصيده عاليتر و راقيتر نديدهام. و چون مردم سيّد رضي را سرزنش كردند كه چگونه سيّدي علوي، مرد كافري را كه صابي است چنين مدح ميكند و مرثيه ميسرايد؟ او در پاسخ گفت: إنّما رَثَيتُ فضلَه. «مرثيه و مدح من براي فضل او بوده است.» و در «مقامات» سيّدنا الجزائري آورده است كه: اين مرد كه كنيهاش أبا إسحق بود، با سيّد مرتضي علم الهدي مصاحبت داشت. و چون بمرد، سيّد مرتضي در مرگش بسيار غمگين شد. و گفته‌اند: پس از مرگش هر وقت سيّد مرتضي سواره از قبرش ميخواست بگذرد، مقداري قبل از مزارش پياده ميشد و تا مقداري بعد از مزارش پياده ميآمد، و سپس سوار ميشد. تا بجائيكه برادرش سيّد رضيّ بر او خرده ميگرفت. سيّد مرتضي جواب داد: إنّما اُعظِّم درجتَه في العلم وَ لستُ أنظُر إلَي دينهِ.» «من نگاهي به دين او ندارم؛ فقط تعظيم من براي مرتبت او در علم است.» و سيّد مرتضي هم در سوگ اين مرد بزرگ قصيدهاي طولاني سرود كه در ديوان او موجود است. و از جملۀ آن اين ابيات است.

وَ لقدْ أتاني مِن مُصابكَ طارقٌ             لَكنّه ما كان كالطَّرّاقِ

ما كان لِلْعَينَين قبْلكَ بالْبُكا             عهدٌ و لا الْجَنبَينِ بالإقْلاقِ

و أطَقتُ حَملَ النّآئباتِ و لم يَكُن           ثِقلٌ بزُرْئِكَ بَيننا بمُطاقِ

[82] ـ در بند ششم، از بندهاي صدگانۀ دعاي جوشن است كه كفعمي در «مصباح» و «بلد الامين» از حضرت امام زين العابدين از پدرش از جدّش از رسول الله صلواتُ الله عليهم أجمعين روايت كرده است؛ و اين فقره از شرح آنرا مرحوم سبزواري، در ص 58 از كتاب خود، طبع سنگي آورده است.

[83] ـ «شرح أسماء» حكيم سبزواري قُدّس سرُّه، طبع سنگي، ص 58؛ و به دنبال نقل اين مطلب از ثابت بن قرّة، خودش گويد: و لمّا كان كلُّ جزءٍ يطلُب جميعَ الاجزآءِ طَلبًا واحدًا، و مِن المُحالِ أن يُلقيَ الجزءُ الواحدُ كلَّ جزءٍ؛ لا جرمَ طلَب أنْ يكونَ قربُه مِن جميعِ الاجزآءِ قُربًا مُتساويًا. و هذا هو طلبُ الوَسط. «و از آنجائيكه هر جزئي از اجزاء زمين بطور يكنواخت و با قوّۀ متساوي، جميع اجزاي ديگر زمين را طلب ميكند و به سوي آن ميخواهد برود، و از طرفي محال است كه هر جزئي بتواند به يكايك از تمام اجزاء برسد و تلاقي كند؛ بنابراين هر جزئي ميطلبد و دنبال ميكند كه نزديكيش با جميع اجزاء، نزديكي متساوي و به قدر واحد باشد. و اين همان طلب كردن مركز است.»

آنگاه حكيم سبزواري بنا بر فلسفۀ إلهيّين، به دنبال اين گفتارش گويد: تمام آنچه را كه از اسباب طبيعيّه براي آرامش و عدم تلاشي زمين و براي تعادل آن ذكر كرده‌اند، منافاتي ندارد كه همۀ آنها به اذن خدا باشند. زيرا كه خداوند مسبّب الاسباب است. أبَي اللهُ أن يُجريَ الاُمورَ إلاّ بِأسبابِها. همانطور كه زنده كردن عيسي عليه السّلام مردگان را، و صحّت بخشيدن داروها براي مردم مريض و بيمار؛ منافات ندارد كه به اذن خدا باشد. چون خداوند، بخشندۀ تأثير و خاصيّت است؛ لا مُؤثِّرَ في الوُجودِ إلاّ اللهُ.

[84] ـ و بنابراين آنچه در كتب فيزيك آمده است كه در مركز زمين، قوّۀ جاذبهاي است كه اشياء را به سوي خود ميكشد، خالي از حقيقت است. اين قوّۀ جاذبه در همۀ اجزاء است. و چون به طور متساوي و يكنواخت است، فلهذا هر چه به مركز زمين نزديكتر شويم؛ بواسطۀ تراكم اجزاء آن، قوّۀ آن بيشتر شده و سرعت حركت بطور مضاعف بالا ميرود. هر چيزي را در فضا رها كنيم با شتاب 2 t g 2 /1 (نصف وزن آن ضرب در مجذور زمان) به سمت سفل ميرود.

[85] ـ اينشتين در تعليقۀ كتاب، برهان اين مطلب را بدينگونه ذكر كرده است كه: )) مطابق نظريّۀ نيوتون، عدّۀ خطوط نيروئي كه از بينهايت ميآيند و به جرم m منتهي ميشوند، متناسب با جرم m است. اگر بطور متوسّط تكاثف جرمي 0 P در سراسر جهان ثابت باشد، كرهاي به حجم V داراي جرم متوسّط V 0 P خواهد بود. بنابراين تعداد خطوط نيروئي كه از سطح F كره ميگذرد و به داخل آن ميرود متناسب با V 0 P است. تعداد خطوط نيروئي كه از مساحت واحد سطح كره ميگذرد و داخل آن ميشود متناسب است با F V 0 P يا R 0 P، پس شدّت ميدان در سطح كره با افزايش شعاع آن زياد ميشود و سرانجام بينهايت خواهد شد كه محال است. ((

[86] ـ «نسبيّت و مفهوم نسبيّت» اينشتين، ترجمۀ محمّد رضا خواجه پور، ص 9 0 1 و0 11

[87] ـ «نسبيّت و مفهوم نسبيّت» ص 114 و 115

[88] ـ همان مصدر، ص 0 11

[89] ـ محدّد الجهات غير از معني فلك محدّد الجهات است، و بنابر عدم تحقيق فلك محدّد الجهات كما هو الحقّ؛ اين معني مستلزم انكار تحديد جهات نيست. و حقيقتي را كه فيزيكدانان امروزه غالباً بدان معتقدند كه: عالم از نظر مكاني محدود به حدّ معيّني نيست و أبعاد آن دائماً در حال گسترش و افزايش است، منافاتي با تحديد جهات ندارد. و برهان فلسفي بر محدوديّت جهات بر اساس مادّه و مادّي بودن موجودات است؛ و مادّه في حَدّ نفْسه محدود است گرچه در ذات خود پيوسته در حال تورّم و توسعه باشد.

[90] ـ قسمتي از آيۀ 255، از سورۀ 2: البقرة

[91] ـ آيۀ 5، از سورۀ 0 2: طه

[92] ـ عالم خبير شيخ محمّد حسين آل كاشف الغطاء در كتاب «الفردوس الاعلي» طبعسوّم ص 48 و 49 فرمايد: )) امّا عرش و كرسي در شرع مقدّس، نه در كتاب و نه در سنّت صريحاً چيزي كه دلالت نمايد آنها جسم هستند وارد نيست غير از بعضي اشارات مختصر مثل قوله تعالي: وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَـوَ' تِ وَ الارْضَ (سورۀ بقره، آيۀ 255 ) و قوله ] تعالي [: عَلَي الْعَرْشِ اسْتَوَي' (سورۀ طه، آيۀ 5 ). و مسلّماً بايد از ظاهر دلالتشان بر جسميّت صرفنظر كرد. و امّا سنّت، پس اخباري كه در السّمآء و العالم «بحار الانوار» و غيره وارد است با شديدترين وجهي از اختلاف، با هم مختلفند. در آن اخبار، برخي إشعار بر جسميّت دارند؛ و اكثرشان صريحست در عدم جسميّت: بلكه آن دوتا از مقولۀ علم و قدرت و ملك و صفات ذات مقدّسه ميباشند.

و بالجمله امعان نظر در اخبار و كلمات علماء و مفسّرين هيچ از حيرت انسان نميكاهد و انسان را بيشتر در شكّ و تحيّر فرو ميبرد. امّا آنچه را كه من در اين موضوع دقيق و سرّ عميق و بحث پيچيده به اسرار عالم غيب و حجابهاي خفاء ميبينم آنستكه مراد از كرسي، فضاء محيط به تمام عالم اجسام است از آسمانها و زمينها و ستارگان و فلك‌ها و خورشيدها. چرا كه اين عوالم جسمانيّه ضرورةً و قطعاً داراي فضائي ميباشند كه آنها را دربر گرفته و بر آنها احاطه دارد؛ چه آنكه آن فضاء را متناهي بدانيم بنا بر تناهي ابعاد، يا غيرمتناهي يعني مجهول النّهايه بدانيم بنا بر صحّت عدم تناهي معلولات علّت غير متناهيه. و اين فضاء محيط به عوالم اجسام عبارت است از كرسي؛ وَسِعَ كُرْسِيُّهُ السَّمَـوَ'تِ وَ الارْضَ. و همانست كه در زبان شرع از آن به عالم مُلك تعبير ميشود؛ تَبَـٰرَكَ الَّذِي بِيَدِهِ الْمُلْكُ. سپس اين فضاء و آنچه در آنست را، ميگرداند و حمل ميكند قوّۀ مدبّرۀ متصرّفۀ در آنها، و آن از اجسام نيست بلكه نسبت آن قوّه به اجسام، نسبت روح به جسم است و در جسم است. و اين عبارت است از عرش كه بر كرسي محيط است و آنرا حمل ميكند، و تدبير و تصرّف كرسي با آنست كه به هر صورت در كرسي متصرّف است. و آن قوّه به هشت ركن قيام دارد كه هر يك از آنها متكفّل تدبير جهتي از جهات ميباشند. بنابراين، آن قوا، آن عرشي را كه محيط به كرسي و آنچه در آنست ميباشد حمل ميكنند، و عبارتند از حملۀ عرش؛ وَ يَحْمِلُ عَرْشَ رَبِّكَ فَوْقَهُمْ يَوْمَئذٍ ثَمَـٰـنِيَةٌ. و شايد اين هشت تا، اشاره به صفات ثمانيه باشند: علم، _ قدرت، حيات، وجود، اراده، سمع، بصر، و ادراك.

فعليهذا اين قواي هشتگانه نظر به نسبتشان به تدبير عالم اجسام و آسمان و زمين و آنچه در آسمان و زمين است عرش اُولي؛ و نظر به نسبتشان به ذات مقدّسه و اينكه آنها صفات آن ذاتند عرش اعلي و ملئكۀ كروبيّين ناميده ميشوند. بنابراين عرش اعلي و ادني همان عالم ملكوت است. از اين گذشته بالاتر از قوّۀ مدبّرۀ اجسام، عالم عقول و مجرّدات ميباشند و ملئكۀ روحانيّين قرار دارند؛ و اين عبارت است از عالم جبروت. و سپس محيط است به اين عالم، و مدبّر است و متّصل است به آن، عالم اسماء و صفات و اشراقات و تجلّيات؛ و آن عبارت است از عالم لاهوت. فعليهذا عوالم اربعه منتظم ميگردد بدينصورت: عالم لاهوت، سپس عالم جبروت، سپس عالم ملكوت كه عرش است، سپس عالم ملك كه كرسي است، يعني عالم اجسام و جسمانيّات. ((

[93] ـ آيۀ 29 و 0 3، از سورۀ 53: النّجم

[94] ـ آيات 1 تا 14، از سورۀ 81: التّكوير: «در آن وقتي كه نور خورشيد جمع شود و تاريك گردد. و در آن وقتي كه ستارگان تيره و تار شوند. و در آن وقتي كه كوهها روان گردند. و در آن وقتي كه شتران مادۀ عشار (كه ده ماهه آبستن هستند و داراي قيمت و ارزش بسيارند، از شدّت ترس) رها شوند و به دور افكنده شوند. و در آن وقتي كه حيوانات وحشي در عرصۀ قيامت محشور گردند. و در آن وقتي كه درياها برافروخته شده و شعله برآرند. ودر آن وقتي كه نفوس با همتاي خود و هم جنس خود پيوند يابند. و در آن وقتي كه از دختران بيگناه زنده به گور كرده پرسش بعمل آيد كه: به چه جرم و گناهي كشته شده‌اند؟ و در آن وقتي كه نامههاي اعمال را بگشايند. و در آن وقتي كه آسمان را از جاي خود بركنند و به يك سو پرتاب كنند. و در آن وقتي كه جهنّم سوزان را سخت برافروزند. و در آن وقتي كه بهشت را نزديك نمايند. در آن روز موقف قيامت است، هر كس آنچه را كه خودش قبلاً حاضر كرده است خواهد دانست.»

[95] ـ آيات 1 تا 5، از سورۀ 82: الانفطار: «در آن زماني كه آسمان شكافته شود، و در آن زماني كه ستارگان فرو ريزند، و در آن زماني كه درياها شكاف بردارند، و در آن زماني كه قبرها واژگون گردد (تا مردم سر برآرند) هر نفس از انسان ميداند كه: چه چيز را جلوتر از خود فرستاده است؛ و چه چيز را از پس خود فرستاده است.»

      
  
فهرست
  بحث چهارم: قرآن روشن كنندۀ همه چيز است، و قابل نسخ نيست.. و تفسير آية: وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِت
  چگونه قرآن واضح كنندۀ هر پنهان، و حلاّل هر مشكل است؟.
  نقل مرحوم فيض كلامي را از بعضي از اهل معرفت در اينكه قرآن تِبيان هر چيز است..
  كسيكه به علوم كلّيّه راه يابد معناي تبيانِ قرآن لِكُلِّ شَيْءٍ را ميفهمد.
  سبب عجز همگان از آوردن مثل قرآن، كلّيّت معاني و علوم آنست..
  تَحدّي قرآن به نزول مانند قرآن، و يا ده سوره و يا يك سوره مثل قرآن.
  فقط اولياء إلهي از حقائق و تأويل قرآن مطّلع ميباشند.
  منكران قرآن، يا با وصول به علوم كلّيّه و يا با رفتن از دنيا قرآن را درمييابند.
  آيات دالّه بر آنكه قرآن از جانب خداوند است..
  خطبۀ أميرالمؤمنين عليه السّلام در جامعيّت قرآن.
  انقسامهاي مختلف قرآن، در خطبۀ حضرت..
  انقسام قرآن به حرام و حلال، و فرائض و فضائل.
  ناسخ و منسوخ، و رُخصت و عزيمت قرآن.
  خاصّ و عامّ، و عِبَر وامثال قرآن.
  مُرسل و محدود، و محكم و متشابه و مجمل و مبيّن قرآن.
  مجمل و مبيّن قرآن.
  ثبوت در كتاب و نَسخ در سنّت، و ثبوت در سنّت و نسخ در كتاب..
  واجب موقّت، و معصيت كبيره و صغيره، در قرآن.
  معناي «مَقبولٌ في أدناه» و «مُوسَّعٌ في أقصاه» در قرآن.
  روايات وارده در اينكه: قرآن تبيان و روشنگر همه چيز است..
  امر قرآن در معالجۀ امراض مختفيۀ انسان، عجيب است..
  قرآن، آدمي را به آخرين درجه از مقام انسانيّت ميرساند.
  وَ إِنَّهُ لَكِتَـابٌ عَزِيزٌ * لَا يَأْتِيهِ الْبَـاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ
  معناي عزّت قرآن كه بهيچوجه منفعل نميشود و شكست ناپذير است..
  روايات واردۀ ديگر، در عظمت مقام قرآن.
  درجات و مراتب آيات قرآن، و منازل بهشت..
  عدد مجموع آيات قرآني (ت)
  كلّيّت قرآن موجب استدلال هر كسي به آن است؛ إنَّ الْقُرْءانَ حَمّالٌ ذُو وُجوهٍ.
  رسالت قرآن، انسان سازي است؛ نه حلّ مسائل علمي..
  استدلال بر حركت وضعي زمين با آونگ فوكو (ت)
  تصريح به مسائل علمي موجب تشويش مردم و بازماندن قرآن از أداء رسالت خود ميگردد
  تطبيق آيات قرآن بر علوم عصر، راه صحيحي نيست..
  تئوريها ثبات ندارند، و پيوسته محكوم تئوريهاي ديگرند.
  حكومت دو هزار سالۀ فرضيّۀ بطلميوس بر عقول منجّمين عالم.
  اختلاف نظر منجّمين در اصول علم هيئت، در قرون اخيره.
  تقدّم مسلمين در اكثر مسائل هيئت (ت)
  كشف قوّ? جاذبۀ زمين، قريب هزار سال قبل از نيوتون بوده است..
  ترجمۀ احوال ثابت بن قرّه (ت)
  معتقد بودن ثابت بن قُرّة به جاذبۀ زمين.
  إشكال علماء طبيعي بعد از نيوتون، بر عموميّت قانون جاذبۀ وي..
  إشكال اَينشتين بر عموميّت قوّۀ جاذبۀ نيوتون.
  اعتراف اينشتين بر عدم دليل تجربي و نظري بر غير متناهي بودن فضا
  معناي عرش و كرسيّ..
  استعمال اصطلاح «فضاي لايتناهي» از اسلام نيست..
  >> در تفسير آية: ذَ' لِكَ مَبْلَغُهُم مِنَ الْعِلْمِ.
  اعتراضهاي ملحدان و منكران از آنستكه از همه چيز معناي مادّي ميفهمند.
  در موقف قيامت براي مادّيّين مشهود ميشود كه قوانين طبيعت همگي حقّ بوده، و آن نسبت ثبات و أصالتي كه
  اختلاف آراء و نظريّه‌ها پايان ندارد
  اختلاف آراء فلاسفۀ مادّيـّين در حقيقت مادّه 84.
  از جمله مسائل مورد اختلاف و بحث، مسألۀ اصل نوع انسان است..
  قول به منتهي شدن انسان به آدم و حوّا، و هر يك از حيوانات به اصل خود (فيكسيسم)
  قول به منتهي شدن انسان و تمام انواع حيوانات به يك نوع واحد(تكامل، ترانسفورميسم)
  گفتار فرضيّۀ قائلين به تکامل؛ و عدم و جود حلقۀ مفقوده.
  قائلين به نظريّۀ ترانسفورميسم قبل از داروين.
  كووِيۀ فرانسوي (واضع علم تشريح تطبيقي) از مدافعين فيكسيسم بوده است..
  داروين، خود مسيحيِ متديّن و خداشناس بود؛ ولي نظريّۀ او مستمسك مادّيّين شد.
  مختصري از ترجمۀ احوال مرحوم آية الله شيخ محمّد جواد بلاغي نجفي (ت)
  آيات قرآن دلالتي بر اشتقاق زوجۀ آدم از او ندارد
  رواياتي كه دلالت دارد بر آنكه حوّا از ضلع چپ آدم آفريده شده، معتبر نيست..
  صراحت قرآن بر خلقت آدم از خاك.
  شرح حال مرحوم آية الله شيخ محمّد حسين مسجد شاهي (ت)
  نقد أبوالمجد بر فلسفۀ داروين.
  حرمت استعمال علامتهاي مختصّۀ به غير مسلمين (ت)
  مقالات و رسائل شبلي شميّل مصري در طرفداري از نظريّۀ نشو و ارتقاء
  أشعار شبلي شميّل دربارۀ رسول اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم.
  مقالات شبلي شميّل در جواب از شبهات و إشكالات كرومر به دين اسلام.
  بحث و إشكال در مورد فرضيّۀ داروين.
  فرضيّۀ داروين مستلزم اثبات نظريّۀ مادّيّين نيست..
  در حكمت متعاليه، آفريدن خدا از راه سنّت تكامل و يا از غير آن يكسان است..
  قائل شدن به خداي محصور در نظام مادّه، همان مادّيگري است..
  بر فرض پيدا شدن حلقۀ مفقوده، باز سنّت تكامل اثبات نميشود
  كلام ابن سينا در لزوم ممكن دانستن مطالبي كه بر امتناعش برهان اقامه نشده است..
  امكان ثبوتي و دليل اثباتي براي خلقت دفعي و إعجازي انسان.
  خلقت عيسي إعجازي بود، همانند خلقت آدم كه از خاك بود
  آياتي از قرآن در ردّ سه طائفه از مسيحيان كه به اُلوهيّت عيسي معتقد بودند.
  آيات قرآن، نظريّۀ ترانسفورميستها را دربارۀ آدم ردّ ميكند.
  اشكالات وارده بر بعضي از قائلين به تكامل، در بحث از آيات خلقت إعجازي عيسي..
  دلالت آية: وَ بَدَأَ خَلْقَ الإنسَـانِ مِن طِينٍ، بر سرشت آدم از گل.
  آية: ثُمَّ سَوَّيـهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِن رُوحِهِ، دلالت بر عقيدۀ تكامل ندارد
  آيات سورۀ مؤمنون به مثابۀ آيات سورۀ سجده، دلالت بر پيدايش آدم از خاك دارد
  آية: ثُمَّ جَعَلْنَـاهُ نُطْفَةً، دلالت بر خلقت آدم از عصارهاي از گل دارد
  استدلال بعضي از قائلين به تكامل، به آيات قرآن پايهاي ندارد
  استدلال واهي بعضي بر نظريّۀ نشو و ارتقاء، با تمسّك به آيات سورۀ مؤمنون.
  دانشمندان ژئولوژي، دليل مُتقني بر اتّصال اين نسل به امّتهاي گذشته ندارند.
  روايات وارده در اينكه خداوند قبل از آدم، دوره‌هائي از آدم آفريده است..
  مراد از آدم در قرآن، آدم شخصي است نه آدم نوعي..
  آيات قرآن كريم كه ظهور در شخصي بودن آدم دارند.
  ظاهر قرآن، نكاح اولاد آدم در ميان خودشان بوده است..
  حرمت نكاح خواهران و دختران فطري نيست، بلكه طبق مصالح مجتمع است..
  ردّ علاّمۀ طباطبائي قدَّس الله نفسَه، بر فرضيّۀ تبدّل انواع.
  مجموع ادلّۀ علوم طبيعي، تطوّر انواع را ثابت ميكند نه تبدّل را
  گفتار طبيعيّون در بازگشت عمر انسان به صدها ميليون سال پيش، پايۀ تحقيقي ندارد (ت)
  ردّ علاّمۀ طباطبائي (قدّه) بر مؤلّف كتاب «خلقت انسان» در نظريّۀ تبدّل انواع.
  ردّ بي‌اساس مؤلّفِ «خلقت انسان» گفتار استاد را در نظريّۀ تبدّل انواع.
  إشكالهاي كتاب «خلقت انسان» بر استادْ علاّمه بي‌اساس است..
  اشتباهات كتاب «خلقت انسان» در استناد به آيات قرآن.
  تشويش صاحب «خلقت انسان» در ردّ استاد علاّمه به دليل واهي..
  شخصي بودن آدم، دليل متقني است بر ردّ نظريّۀ تكامل.
  اتّهامات كتاب «خلقت انسان» به كتاب توراتِ موافق با قرآن.
  در توراتْ تحريف واقع شده، ولي جميع آن تحريف شده نيست..
  موارد تحريف شدۀ تورات مشخّص است؛ مانند آنچه دربارۀ علّت بيرون شدن آدم از بهشت آمده است (ت)
  تورات كتاب آسماني است، و در آن حكم خدا و هدايت و نور است..
  معناي «اسرائيليّات»، و غلط انداز بودن اين تعبير در روش تفسيري دفعي بودن خلقت آدم از گل.
  طريق تشخيص اسرائيليّات از روايات معتبره، صحّت سند روايت است..
  معرّفي إجمالي «تنقيح المقال» و برخي كتب رجالي ديگر (ت)
  عمل به روايت صحيحة السّند واجب است، گرچه مطابق با بعضي از مطالب تورات باشد.
  خطبۀ «نهج البلاغة» در خلقت آدم از گل.
  روايات ديگري دربارۀ خلقت آدم از گل.
  اشتباهات ديگر كتاب «خلقت انسان».
  استوار نبودن استدلال كتاب «خلقت انسان» به آيات قرآن.
  علاّمۀ طباطبائي به دو علّت، كلمۀ «ثُمّ» را در «ثُمَّ صَوَّرْنَـاكُمْ» براي تراخي ميدانند.
  اشتباهات مؤلّف كتاب «راه طيّ شده» در بعضي از مطالب آن.
  إشكال علاّمۀ طباطبائي بر كتاب «راه طيّ شده».
  الحِكمةُ ضآلّةُ المُؤمن (ت)
  إشكال اوّل: «أصالت و ابديّت دين إلهي و محدوديّت فهم بشري».
  بنا بر روش و ممشاي اين مقاله، از ثبات دين جز اسمي باقي نخواهد ماند
  علوم تجربي نميتواند تعبّد را از ميان بردارد
  ايمان به غيب و فرشتگان عالم عِلوي، شرط تقوي و رستگاري است..
  إشكال دوّم: «عظمت و تقدّم علوم اسلامي بر علوم امروزي».
  استعمال لفظ «قديم» و «جديد» از حربه‌هاي استعمار است..
  علوم و معارف اسلام مندرس نميشود
  آيات وارده در قرآن كريم كه بشر را تشويق به آموختن علم حكمت مينمايد
  برخي از روايات وارده در شأن حكمت (ت)
  تعريف و تمجيد اسلام از حكماي يونان، و نزول سوره لقمان.
  قيام فلاسفه إلهي يونان، عليه مادّيّون.
  ضرر غرب در عدم توجّه به توحيد و معارف و اخلاق، بواسطه ترك فلسفه إلهي..
  گفتار آلكسيس كارل در ضرر بشريّت بواسطه تمدّن و فرهنگ جديد
  حقّ بزرگ فلاسفه اسلام در پاسداري از توحيد و قرآن.
  مراتب علمي و عملي حكيم خواجه نصيرالدّين طوسي (ت)
  جمع كردن صدر المتأ لّهين بين عقل و شرع و شهود
  لزوم زنده داشتن تدريس «أسفار أربعه» در حوزه‌هاي علميّه.
  تهيدستي فلسفۀ غرب و فلاسفۀ غربي..
  قول به عدم احتياج به علوم عقليّه، همانند قول عمر: «حَسْبُنا كتابُ الله» است..
  اهتمام شديد حوزه نجف در تدريس فلسفه و عرفان.
  عبارات مقاله بسط و قبض تئوريك شريعت در ردّ فلسفه إلهي..
  بحث در إلهيّات و فلسفه ما بعد الطّبيعة، ربطي به بحث در طبيعيّات ندارد
  فلسفه مابعدالطّبيعة بر اساس قواعد ثابت منطقي است و طبيعيّات اثري در آن ندارد
  اشكال وارد بر صاحب مقاله، در جدا كردن وظائف طبيعت از ماوراي طبيعت..
  علماءِ اسلام، برجسته ترين دانشمندان، و پدران علوم طبيعي هستند
  جابر بن حيّان، ذوالنّون مصري و أبو زكريّاي رازي، پايه گذاران علم شيمي هستند
  گفتار عبدالحليم جُندي در كتاب «الإمام جعفرٌ الصّادق» دربارۀ تأسيس آن حضرت علوم اسلامي را (ت)
  پيشگامي مسلمين و عظمت آنان در علم فيزيك..
  تبرّز و ظهور أبوريحان بيروني، در مسائل فيزيك و هيئت و نجوم
  ترازوي أبوريحان بيروني، و تحقيقات او درباره چاه آرتزين.
  عبدالحليم جندي: تمام علوم اصلي اروپا به امام جعفر صادق عليه السّلام منتهي ميگردد (ت)
  قانون ظروف مرتبطه در علم فيزيك، كشف أبوريحان است..
  نبوغ أبوريحان در فلكيّات و علم نجوم
  مزيّت علوم اسلامي و مسلمين در طريقۀ علمي خود (ت)
  اصول علم نقشه كشي از ابتكارهاي أبوريحان است..
  أبوريحان قائل به سكون زمين نبوده است..
  استخراج جَيب (سينوس) يك درجه، از اكتشافات أبوريحان است..
  اكتشافات جديد أبوريحان در مسائل رياضي و هيئت..
  برتري مسلمين در علوم، به جهت «اسلوب تجربي» آنان بود (ت)
  خواجه نصيرالدّين طوسي: مدوِّن زيج إيلخاني..
  تأثير علوم و فرهنگ و تمدّن اسلام در علوم اروپائي(ت)
  تقدّم مسلمين در علم طبّ و داروسازي..
  فوائد و مزاياي طبّ قديم و ضررهاي پزشكي امروز.
  مضرّات پزشكي جديد كه بر اساس تكنولوژي امروز ترتيب يافته است..
  اختراع دستگاه‌هاي جديد در پزشكي، از حذاقت طبيب ميكاهد
  إشكال سوّم: «اساس حوزه‌هاي علميّه بر قرآن و عرفان است».
  مطلب أوّل: مراد و مقصود از علمي كه در اسلام بدان توصيه شده است كدام است؟.
  مدّت عمر انسان محدود است و بايد صرف آموختن علم مفيد كند
  اللَهُمَّ إنّي أَعوذُ بِكَ مِن عِلمٍ لا يَنفَعُ.
  وسعت علوم موجب انتخاب بهترين آنهاست..
  لزوم تحصيل علوم أهمّ و ترك علوم مهمّه، به ضرورت تنگي وقت..
  مراد از علم نافع و علمي كه شارع بدان ترغيب نموده است..
  إنّمَا الْعِلمُ ثَلاثةٌ: ءَايةٌ مُحْكَمَةٌ، أَوْ فَريضَةٌ عادِلَةٌ، أَوْ سُنَّةٌ قآئِمَة.
  اشرف و افضل علوم، علم معرفة الله است..
  «اي دل به هرزه دانش و عمرت به باد رفت».
  علوم طبيعي، حسّي و خيالي بوده و در آنها اثري از تكامل نفس نيست..
  توسعه علوم تجربي بدون ربط با خدا، بر ضرر بشريّت است..
  آلكسيس كارل: رهروان طريق دانش از پيش نميدانند به كجا كشانده ميشوند!
  مطلب دوّم: حوزه‌هاي علميّه بر چه اساس تشكيل شده است؟.
  علّت تشكيل حوزه‌هاي علميّه دينيّه، وصول به اهداف عاليه قرآن بوده است..
  علّت تأسيس دانشسراي عالي و دانشكدۀ إلهيّات و معقول و منقول، مبارزه با حوزۀ علميّه بود
  خواسته استعمار، از ميان رفتن قرآن است..
  مطلب سوّم: انتظار حوزه علميّه از مربيّان و گردانندگان آن چيست؟.
  حوزههاي علميّه براي تربيت فقيه عارف بالله است..
  علوم دينيّه بايستي براي راهيابي به عرفان خداوند باشد تا دل از انوار إلهي منوَّر گردد
  لا يَحِلُّ الْفُتْيا لِمَن لا يَسْتَفْتِي مِنَ اللهِ عَزَّوجَلَّ بِصَفآءِ سِرِّه
  علم مجازي همچون ناودانِ سوراخ است، و علم حقيقي همچون آب حيات..
  روايات دربارۀ صاحبان علوم ظاهري و مجازي..
  «كليد گنج سعادت قبول اهل دل است».
  إشكال چهارم: «إعراض روشنفكران از مباني اسلامي، در اثر فرهنگ خارجي».
  پاسخ گفتار مقاله بسط و قبض، گفتار مؤلّف كتاب «راه طيّ شده» است..
  علوم و معارف اسلامي در عصر مشروطيّت و بعد از آن، در حدّ كمال بوده است..
  إشكال پنجم: «مجاز و استعارۀ قرآن، عين صدق و بلاغت است».
  إشكال بر صاحب مقاله، عدم فرق ميان مجاز و دروغ است..
  بحث دربارۀ معناي حقيقي و مجازي، و صدق و كذب..
  تعريف و أقسام استعاره (ت)
  استعمال لفظ در معناي مجازي كمتر از استعمال آن در معناي حقيقي نيست..
  كلمات أعلامِ از محقّقين دربارۀ مجازات قرآن.
  كنايه و مجاز، بليغ‌تر از تصريح و حقيقت هستند
  نسبت ميان حقيقت و مجاز با صدق و كذب، عموم و خصوص من وجه است..
  كلام و إشكال در فهم صاحب مقاله از مجازات قرآن.
  شواهدي از سكّاكي در استعمال أفعال در معناي مجازيِ: ارادۀ افعال.
  در بعضي از موارد، حمل لفظ بر معناي حقيقي بعيدتر است از معناي مجازي..
  إشكال ششم: «تعدّي از ظهورات قرآن، إسقاط حجّيّت قرآنست».
  تفسير «پرتوي از قرآن» جن زدگي را به بيماري صرع و يا ميكربي تفسير نموده است..
  تفسير و توجيهي كه براي «يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَـانُ مِنَ الْمَسِّ» نموده‌اند
  نواحي چهارگانۀ إشكال بر صاحب مقاله در اين مبحث..
  ناحيۀ اوّل: كشف پزشكي توان نفي علل ماوراء طبيعت، و يا مقابلۀ با ظاهر قرآن را ندارد
  صاحب تفسير «المَنار» تأثير جنّ را در مرض صرع انكار دارد
  شيطانزدگي إجمالاً در مورد جنون متحقّق است..
  إشكال استاد علاّمۀ طباطبائي بر آنكه: استناد جنون به خدا إشكال دارد
  گفتار صاحب تفسير «روح المعاني» دربارۀ مسّ شيطان، قريب به نظريّۀ علاّمه است..
  استشهادات تفسير «روح المعاني» بر تخبّط از شيطان و جنزدگي..
  آيۀ «وَ مَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِن سُلْطَـانٍ» دليل بر عدم تخبّط انسان از مسّ شيطان نيست..
  ناحيۀ دوّم: قرآن ميگويد: انس و جنّ دو گروه با شعور و قابل خطاب و تفهيمند
  انسان و جنّ، دو موجود مادّي و داراي پيامبر مشتركي از انسان هستند
  شرح حال جنّ، در سورۀ جنّ از قرآن كريم
  آيات قرآن راجع به اسلام و كفر جنّيان.
  به تمام افراد جنّ مثل انسان تكليف ميشود؛ و جهنّم و بهشت پاداش عمل است..
  انسان از جنّ قويتر است؛ لهذا پيامبر جنّيان از انسان است..
  مفسّر قرآن بايد عارف به لسان قرآن باشد
  مفسّر عاليقدر اسلام: علاّمۀ طباطبائي در شهرهاي عرب مشهورتر است از ايران.
  پناه بردن به خدا از شرّ وسوسه‌هاي شياطين جنّي و إنسيّ..
  تعويذ رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم به معوِّذتين و آية الكرسيّ..
  نمونه‌هائي از مشاهدۀ خارجي جنّيان در زمان ما
  داستان إحضار جنّ توسّط آقاي بحريني در محضر حضرت علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  مشاهدۀ آثار جنّيان در مشهد مقدّس توسّط آية الله حاج شيخ محمّد كاظم دامغاني..
  ناحيۀ سوّم: حجّيّت ظهورات قرآن بنابر ا صل عقلائي غير قابل ترديد
  مَن فَسَّرَ الْقُرءانَ بِرَأيِهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النّارِ.
  روايات وارده در عدم جواز تفسير به رأي، فوق حدّ تواتر است..
  ناحيۀ چهارم: تأويل و توجيه علوم غيبيّه، در اصل همان روح مكتب مادّيّون است..
  حكمت و عرفان و شرع، همگي از يك منبع‌اند و متّفقاً دلالت بر يك چيز دارند
  إشكال هفتم: «برهان علاّمۀ طباطبائي در استناد علل طبيعي به علل مجرّده».
  كلام استاد علاّمۀ طباطبائي در وجود سلسله علل طوليّه بين خداوند و موجودات طبيعيّه.
  إشكال صاحب مقاله بر گفتار حضرت استاد علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  جهات عديدۀ إشكال بر صاحب مقاله.
  جهت اوّل: حقّانيّتِ حقّ، مشروط به پذيرش همگان و نداشتن مخالف نيست..
  كلام استوار، گفتاري است كه بر اصل برهان و اوّليّات پيريزي شود
  جهت دوّم: علل طوليّه در حوادث، مستفاد از آيات قرآن است..
  قرآن براي حوادث، علل طبيعي قائل است و همه را مستند به خدا ميداند
  قرآن، علل طبيعيّه را در تحت علل مجرّده و مستند به آنها ميداند
  تمام امور و حوادث در تحت نظر و تدبير فرشتگان است به امر خداوند
  ملائكه‌اي كه قرآن كريم نسبت تدبير امور را به آنها ميدهد
  أصناف فرشتگان مأمور به شؤون مختلف جهان، و تفسير «وَ النَّـازِعَـاتِ غَرْقًا ».
  ملائكه واسطۀ بين خداوند و مخلوقات هستند در بدء و عود
  وجود ملائكه عنوان وساطت بين خدا و خلق را دارد، بدون منافات با استناد به علل مادّيّه.
  فرشتگان، واسطۀ محضه هستند؛ و در عمل هيچگونه استقلال و استكبار ندارند
  بين وساطت ملائكه در تدبير امور و بين عبادت و تسبيح آنان تنافي نيست..
  تفسير «وَ الصَّـافَّـاتِ صَفًّا» كه مراد ملائكۀ وحي هستند
  مراد از «وَ الْمُرْسَلَـاتِ عُرْفًا» نيز ملائكۀ وحي ميباشند
  وظائف و شؤون ديگر ملائكۀ سماوي، در تعبيرات قرآن كريم
  معاونت فرشتگان در غزوۀ بدر، و در قضيّۀ افشاء سرّ رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم
  كيفيّت تمثّل ملائكه بر حسب اختلاف اذهان، مختلف است..
  جهت سوّم: منطق قويم و مقدّمات برهاني شخص حكيم، براي همه الزام آور است..
  سرباز زدن از اصول عقليّۀ برهانيّه، اعتراف به جهالت و كوردلي است..
  إشكال هشتم: «منطق قرآن، حجّيّت عقل و يقين است نه فرضيّه‌هاي وهمي».
  إشكال صاحب مقاله بر علاّم? طباطبائي (قدّه) در حفظ ظاهر شرع و تقديم آن بر فرضيّه‌هاي علمي..
  تجربيّات علمي، تكامل انواع را نشان ميدهد؛ نه تطوّر و تبدّلشان را
  تئوريها تا با ادلّۀ مُتقنه به ثبوت نرسند فرضيّه‌اند نه قانون.
  قطع و يقين، ذاتاً حجّت است؛ و عقل امر به پيروي از آن دارد
  عقل قبل از شرع حجّت است؛ و خدا دو حجّت دارد
  روايات وارده در تقدّم عقل بر شرع..
  عقل، اوّلين حجّت ميان خدا و بندگان است..
  حجّت خدا بر بندگان، پيغمبر است و حجّت در ميان بندگان و خدا، عقل.
  روايت نفيس حضرت موسي بن جعفر عليهما السّلام در حجّيّت عقل.
  تتمّۀ روايت حضرت در أفضليّت عقل: ما عُبِدَ اللهُ بِشَيءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ.
  شرح و تفسير بعضي از فقرات حديث..
  شخص حكيم و واقعگرا، عقل و يقين را به فرضيّه‌هاي غير برهاني نميفروشد
  إشكال نهم: «فطرت، راه تكويني كمال؛ و أحكام فطري رسانندۀ به كمالند».
  عدم فهم معناي فطرت و فطري بودن أحكام، در مقالۀ بسط و قبض تئوريك شريعت..
  معناي فطري بودن أحكام دين مقدّس اسلام
  تفسير آية: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا
  تفسير علاّمۀ طباطبائي قدَّس اللهُ سرَّه، مراحل فطرت را در سنّت ديني..
  معني و مراد از فطرت بنابر تفسير حضرت علاّمۀ طباطبائي قدَّس اللهُ سرَّه، در بحث مستقلّ «الميزان».
  تمام موجودات بسوي غايت و كمال نوعي خود در حركتند
  سير كمالي انسان، ضرورةً در اجتماع متحقّق ميگردد
  مردم بر اثر عقائد مختلفه أحكام و سنّتهاي متفاوتي را پيريزي ميكنند
  عالم تشريع و شريعت بايد منطبق بر عالم تكوين و فطرت باشد
  مراد از فطرت و اسلام و دين الله و سبيل الله، نزد علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  أحكام شرع گرچه اعتباري هستند ولي بر اساس عقل و وصول انسان به كمال هستند
  عمل لواط خلاف فطرت انسان، و در جميع شرايع حرام است..
  در سنّت تكوين و فطرت، هرگونه آميزش از غير طريق زناشوئي ممنوع است..
  ردّ فتواي مشهور مالكيّه، به آياتي است كه دربارۀ قوم لوط وارد شده است..
  وقاحت و قباحت وطي زنان از غير محلّ توالد و تناسل.
  «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَ نَّي' شِئْتُمْ» دلالت بر جواز وطي زنان از غير محلّ تناسل ندارد
  ايجاد امراض مهلكه از جمله ايدز در نتيجۀ آميزش غير مشروع..
  زنا همچون لواط، خلاف فطرت و ممنوع است..
  غيرت بر ناموس و محافظت زنان و حجاب بانوان، از احكام اوّليّه است..
  أشعار وافي عراقي دربارۀ غيرت مردان و حجاب بانوان.
  شراب خوردن ضدّ حكم فطرت و عقل مستقلّ و شرع قويم است..
  صراحت آيات كريمۀ قرآن بر حرمت شرب خمر.
  رباخواري از مصاديق روشن أحكام ضدّ فطرت است..
  عبارات اكيد و شديد قرآن مجيد در حرمت ربا
  شرح نفيس علاّمه آية الله طباطبائي در پيرامون ربا و آيۀ ربا
  إفادات علاّمۀ طباطبائي در عموميّت مفاد «فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُوا إِلَي اللَهِ».
  لطائف آيات وارده در حرمت ربا به نظر آية الله علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  فطرت، راه تكويني هر انسان به سوي كمال مطلوب خود ميباشد
  بحث متين علاّمۀ طباطبائي (قدّه) در ملاك تشخيص أحكام فطرت و مسائل فطريّه.
  «تنبيهات»؛ تنبيه اوّل: وصول به جزئيّات أحكام فطرت براي عامّۀ بشر غير مقدور است..
  عقل، أحكام كلّي فطرت را ادراك ميكند
  تنبيه دوّم: فطرت، مطابق با عقل انساني است نه عقل حيواني..
  تنبيه سوّم: دو قاعدۀ ملازمۀ بين أحكام عقليّه و شرعيّه، در أحكام فطري نيز صادقاند
  تنبيه چهارم: أحكام اضطراريّه همانند غير آنها فطري هستند
  جميع أحكام اوّليّه و ثانويّۀ اضطراريّه، أحكام فطرت محسوب ميشوند
  تنبيه پنجم: فرق حقيقت علم و اخلاق، فرق امور حقيقيّه و اعتباريّه است..
  مطالب صاحب مقالۀ بسط و قبض در كتاب «دانش و ارزش».
  إشكال صاحب مقاله بر حضرت علاّمه در خلط ميان «هست» و «بايد».
  مطالب كتاب «دانش و ارزش» در بيان عبارات حضرت علاّمۀ طباطبائي (قدّه) دربارۀ ادراكات اعتباري..
  إشكال مؤلّف كتاب «دانش و ارزش» بر علاّمه، ناشي از عدم فهم معناي «اعتباري» است..
  تشريح و تحقيق در معناي اعتباريّات و قيامشان به حقائق..
  در نزدعلاّمه، هر اعتباري بر حقيقتي استوار است..
  امور اعتباريّه محلّشان ذهن است ولي حكايت از خارج ميكنند
  حقائق خارجيّه، در امور اعتباريّۀ ذهنيّه مؤثّر هستند
  خبط مؤلّف «دانش و ارزش» در عدم حجّيّت قياسي كه بر پايۀ برهان عقلي باشد
  تنبيه ششم: موضوع اوّل: تفسير نادرست آيۀ فطرت، از مؤلّف «دانش و ارزش».
  عقل مستقلّ، حكم به لزوم متابعت از فطرت مينمايد
  معناي فطرت، بنابر اصل اشتقاق لغت عرب..
  كلام اساطين عربيّت: راغب و ابن أثير و زمخشري در معناي فطرت..
  در امور اعتباري، فرقي بين «بايدها» و «نبايدها» نيست..
  موضوع دوّم: ادّعاي مؤلّف «دانش و ارزش» مبني بر عدم استنتاج بايدها و نبايدهاي قرآن از مسائل علمي..
  اخلاقيّاتي در قرآن كريم كه مستند به مسائل علمي است..
  تفاوت مرد و زن در أحكام و تكاليف، بر اساس اختلاف سازمان وجودي و طبيعي آنهاست..
  خبط و مغالطۀ صاحب كتاب «دانش و ارزش» در سبب اختلاف حقوق مرد و زن.
  إشكال دهم: «نظريّۀ تبدّل انواع، صرف فرضيّه بوده و دليل قطعي ندارد».
  صاحب مقالۀ بسط و قبض تئوريك شريعت، قائل به مذهب داروين است..
  نظريّۀ تكامل در انواع، فرضيّه‌اي است كه به ثبوت علمي نرسيده است..
  داروين در ارائه منتهي شدن انسان به بوزينه دليل قطعي ندارد
  آنچه در نزد مسلمين از مشابهت بين انسان و بوزينه ثابت است، بيشتر از آنستكه از داروين نقل شده است؛ ب
  بيان حضرت صادق عليه السّلام در «توحيد مفضّل» در شگفتي خلقت بوزينه.
  در اشتراكات بوزينه با انسان، بنا به نقل «حيوة الحيوان» دَميري..
  «أبوقَيس» ميمون يزيد (ت)
  شخص حكيم و واقعگرا، عقل و يقين را به فرضيّههاي غير برهاني نميفروشد
  مطايبه مؤلّف با كسي كه قائل به انتهاء نسل بشر به ميمون بود
  در مقاله بسط و قبض به قرآن كريم و حجّيّت آن و ابدي بودن آن ايراد شده است..
  كتاب «آيات شيطاني» و نوشته‌هائي نظير «مقالۀ بسط و قبض» از يك چشمه آب ميخورند
  از تحريف ظاهر قرآن بدتر، تحريف معني و مراد آنست..
  احتجاج قيس بن سعد بن عبادة با معاويه در مدينه.
  برشمردن قيس براي معاويه، فضائل أميرالمؤمنين عليه السّلام را
  غضب نمودن معاويه و امرنمودن او به سبّ أميرالمؤمنين عليه السّلام
  بحث ابن عبّاس با معاويه در مدينه درباره حجّيّت قرآن.
  والي ساختن معاويه، زياد را بر عراقين، و سخت شدن امر بر شيعيان.
  بني اُميّه قيامشان براي از ريشه بركندن قرآن بوده است..
  «تو مترس از نسخ دين اي مصطفي».
  خداوند براي هر پيغمبري در راه رسيدن به مقصود، مشكلاتي ايجاد مينموده است..
  قرآن و پاسداران آن، أبدي هستند
  حكومت يزيد استبداد محض، و براي هدم قرآن بود
  به منجنيق بستن مسجد الحرام توسّط لشكريان يزيد (ت)
  اهتمام شديد يزيد در رواج منكرات و إشاعۀ فحشاء.
  أشعار يزيد در مدينه در وصف شراب، در حضور امام حسين عليه السّلام
  أشعار كفر آميز يزيد در هجاء رسول الله و تمسخر به يوم المعاد
  زدن يزيد با چوب بر دندانهاي سيّد الشّهداء عليه السّلام، و اعتراض أبو بَرزة أسلمي..
  مسلم بن عقبة سه روز مدينه را بر لشكريان يزيد مباح كرد (ت)
  يزيد هم طبق منطق عمر، حقّانيّت را بر اصل قدرت و شمشير ميداند
  تكريم و تعظيم يزيد از عبيدالله بن زياد لعنة الله عليهما
  تمثّل يزيد به ابيات ابن زِبَعْرَي، صريح در كفر اوست..
  گفتار يزيد و عمرو بن سعيد صريح است در كشته شدن امام حسين از روي كينۀ جاهليّت..
  جنايات معاويه و يزيد، و واقعۀ حرّه (ت)
  كلمات و گفتار دختر عقيل بن أبيطالب پس از شنيدن خبر شهادت سيّد الشّهداء عليه السّلام
  هدف معاويه و يزيد و حزب آنها از متابعانشان در دنيا، هدم شرف قرآن است..
  كلام بيروني در علّت كوبيدن بني اُميّه، شكل نعل اسب را بر در منازل خود
  كلام عِماره (فقيه يمني) در عداوت بني اُميّه با آل رسول.
  كلمات برير بن خضير با عبدالله بن سمير، در شب عاشورا
  خواندن سر بريدۀ امام حسين عليه السّلام بر بالاي نيزه، آيۀ كهف را
  نامۀ شيخ صدوق در جواب سلطان ركن الدّولة، دربارۀ تلاوت رأس مطهّر (ت)
  اشعار مراثي حجّة الإسلام نيّر در عظمت بُراق عشق أباعبدالله الحسين عليه السّلام

کلیه حقوق در انحصارپرتال متقین میباشد. استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است

© 2008 All rights Reserved. www.Motaghin.com


Links | Login | SiteMap | ContactUs | Home
عربی فارسی انگلیسی