اخيراً در يكي از مجلاّت، مقاله‌ای تحت عنوان: بسط و قبض تئوريك شريعت انتشار يافته است؛ و با عنوان: نظريّه تكامل معرفت ديني عطف

صفحه204

تفسير شده است. [1] در اين مقاله نادرستيها و اشتباهات بسيار است. و ما به نظر خود مواضع اشتباه را بر ميشمريم:

اشكال اوّل آنست كه: نويسنده با آنكه در مواضع متعدّد ميگويد: شريعت همچون طبيعت، ثابت و لايتغيّر است و آنچه تغيير ميپذيرد فهم آدمي است از آن دو، و اين تغيّر فهم هم بنا بر ضرورت محيط و پيدايش علوم و كسر و انكسار معلومات قبلي و پديدههاي فعلي، امريست اجتناب ناپذير؛ معذلك در مقام تشريح و بيان چنين نتيجه ميدهد كه: مجموعه دانش آدمي در هر عصر ـ از فهم دانشهاي تازه پديد و اكتشافات و علوم نوخاسته و فلسفه‌هاي عصري ـ بايد ميزان و معيار او در شناخت قرآن و سنّت پيامبر قرار گيرد. و آنچه را كه فقه و فقيهان و تفسير و مفسّران و حديث و محدّثان ميفهميدند و استنباط مينمودند و مبناي كار خود قرار ميدادند بايد به متد امروزه در آيد و با سبك و اُسلوب دنيا پسندانه و مكاتب و مدارسي كه در امروز حاصل و نتيجه علوم و تحقيقات خود را ارائه ميدهند تطبيق نمايد.

و حاصل مطلب آنكه: يك عالم و يك مفسّر و يك فقيه هيچگاه نبايد بر أمر تعبّدي تكيه زند، و در علم و تفسير و فتواي خود مراعات احتمال مراحل عاليه و منازل ساميهاي را كه خود بدان دست نيافته است بنمايد، و قرآن و سنّت و اسلام را بر محور تعبّديّات بگذارد! هر چه علم روز بدان تكيه زد، بايد همان را محلّ تكيه و اعتماد دانست؛ و پويائي فقه و علم در همين است و بس. [2]

صفحه205

بنا بر روش و ممشاي اين مقاله، از ثبات دين جز اسمي باقي نخواهد ماند

بنابر اين روش و مسير، ديگر ما نه قرآني داريم و نه سنّتي، و نه فقهي داريم و نه تفسيري. زيرا كه اگر بنا شود علوم متغيّر بشري را دخالت درغايات (از عقائد و افكار و اخلاق و كردار) دهيم، دين و شريعت هيچگونه ثباتي نخواهد داشت، گرچه بگوئيم: ما دين و شريعت را ثابت و محترم ميدانيم. ولي چون كليد و مفتاح آن را به دست خود دادهايم و هر روز با پيدايش هر قانون و نظريّهاي بخواهيم آنها را تفسير كنيم، و مقتضيات زمان را دخالت در ثبات و أصالت مذهب دهيم، يكسره فاتحه نه تنها اسلام بلكه همه شريعتها را خواندهايم.

سرّ اين مطلب آنست كه: علوم بشري به هر قدر كه بالا رود و تا هراندازهاي كه اوج بگيرد محدود است و مقيّد؛ و قابل آنست كه از آن، علمي بالاتر بيايد، و عاليتر و راقيتر پا بعرصه ميدان بگذارد.

شاهد بر اين آنست كه تمام علومي كه يكي پس از ديگري آمده و هر كدام

صفحه206

ناسخ و از بين برنده علم پيشين بوده‌اند، در زمان طلوع آن علم كه هنوز كوكب طلوعش در آستانه غروب، زير افق پنهان نشده بود، دارندگان آن علم از آن چيزي را بالاتر و بهتر تصوّر نميكردند و كسي هم نميتوانست آنان را الزام كند، چون خودش به علم برتر دست نيافته بود؛ امّا همانكه آن علم ناسخ ظهور كرد، علم منسوخ جزو كهنه پارهها و مسائل خرافيّه حتّي در نزد طرفداران آن به شمار ميرفت.

امروز كه الكترون از بديهيّات علم شيمي و فيزيك به شمار ميآيد، براي ماست فقط؛ آنهم براي امروز ما نه فرداي ما.

همين فردا كه در اين باره بشر به كشف دقيق و عميقتري برسد و اصولاً اصل ذرّاتي را بدينگونه انكار كند و با تجربه و آزمايش، عجائب ديگري را از ذرّه براي ما بشكافد آنوقت ما بر فكر ديروز خود لبخند ميزنيم و خود را بر ايقان و اثبات و اصرار ديروز تمسخر ميكنيم.

علوم تجربي نميتواند تعبّد را از ميان بردارد

دين و شريعت حقّه إلهيّه از جانب خداست، و داراي أصالت و واقعيّت است، و تحقيقاً تعبّديّات آن هزار برابر اوامر و منهيّات بديهيّه آنست. و معناي دين غير از اين چيزي نيست كه: از جانب علم مطلق بر انسان و بشري كه علمش نسبي است و هر روز از درجه قابليّت رو به فعليّت ميرود، نازل شده است.

در اينصورت بشر ابداً با تمام علوم و دانشهاي تجربي، از مكانيك و فيزيك و طبيعي، و انسان شناسي و جامعه شناسي، و زمين شناسي و گياهشناسي، و حيوان شناسي و زيست شناسي، و شيمي معدني و شيمي آلي، و هيئت و غيرها ياراي آنرا ندارد كه بتواند دست به عالم ربوبي زند، و در اسرار خلقت و پنهانيهاي بيشمار كه گرداگرد او را احاطه كرده است محيط گردد؛ و تعبّد را از ميان بردارد. مگر آنكه بگوئيم: ما به علم مطلق

صفحه207

دست يافتهايم؛ و اينهم نادرست است.

تمام حكماء ديروز و دانشمندان امروز تا دم مرگ در تكاپويند، و در آنوقت اعتراف دارند كه: دستشان از دانش تهي است، و از اقيانوس اسرار و علوم بقدر قطرهاي هم دهانشان سيراب نشده است.

اوّلين چيزي را كه علوم تجربي امروز انكار ميكند وجود فرشته است، وجود جنّ است. چون نرسيده‌اند انكار ميكنند. ميگويند: ما چيزي را كه نديدهايم، نميتوانيم باور كنيم.

فردا همين علوم تجربي اگر موفّق شدند ملائكه و شياطين را ببينند آنوقت اقرار ميكنند.

حكماي الهي و رِبّيّونِ مطّلع بر حقائق و اسرار و عارفان به حريم قدس و امان خداوندي، طبق آيات قرآن كه آورندهاش مطّلع بر غيب و پنهان، و ظاهر و آشكارا بوده است، از وجود فرشتگان و شكل و شمائل آنان و مأموريّت و وظيفه ايشان، و از وجود جماعت جنّ و اشكال و اصناف آنها، مانند آفتاب روشن براي ما بيانها دارند.

ما مگر ديوانهايم اين حقائق را ناديده بگيريم آنوقت بگوئيم: چون علم جنّ شناسي هنوز در دانشگاههاي اروپا و آمريكا برقرار نشده است ما هم قبول نداريم؟!

توغّل در دانشهاي مادّي بطوريكه مادّه را با تمام آثار و خواصّ شگفتانگيزش ازلي و ابدي بداند، و آنگاه انكار عالم عِلوي و فرشتگان و نور مطلق حضرت خالق عالم حكيم و شاعر و واحدي را كه در تحت نظر و اراده مستقيم و واحد خود عالم را بگرداند، جز مادّه پرستي چيزي نيست. فلاسفه مادّي داراي همين مكتب بوده‌اند.

طبيعيّون سابق و مادّيّون امروز هم در برابر إلهيّون همين را ميگويند،

صفحه208

يعني مكتبشان همين را ميگفت و ميگويد.

ايمان به غيب و فرشتگان عالم عِلوي، شرط تقوي و رستگاري است

قرآن، كتاب حكيم و محكم و زبان بدون واسطه خالق حكيم، شرط يقين و فلاح را ايمان به غيب ميداند.

الم * ذَ' لِكَ الْكِتَـبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًي لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلَـٰوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَـهُمْ يُنفِقُونَ * وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَآ أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَ بِا لاخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ * أُولَـئِك عَلَي هُدًي مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُولَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. [3]

«ألف لام ميم، آنست اي پيامبر كتاب وحي مُنزل الهي كه لا رَطْبٍ و لايابِسٍ إلاّ فيه؛ در آن كتاب شكّي نيست؛ و هدايت است براي متّقيان.

متّقيان آنانند كه ايمان به غيب آورند و نماز را بر پا دارند و از آنچه را كه ما به ايشان روزي دادهايم انفاق كنند. و آنانند كه ايمان آورند به آنچه را كه بر تو نازل شده است و به آنچه را كه بر قبل از تو نازل شده است و به آخرت (سراي ابدي و عالم علوي و بهشت و دوزخ و نتيجه اعمال و حضور در موقف قيامت و در پيشگاه حضرت احديّت و طلوع جمال و جلال حقّ، و فرشتگان و حوريان و ملائكه عذاب و...) البتّه و البتّه يقين شديد و أكيد داشته باشند.

ايشانند فقط آنانكه هدايتي از سوي پروردگارشان بدانها رسيده است و ايشانند فقط رستگاران.»

در اين آيات بطور صريح، شرط سعادت ابدي را ايمان به غيب و عالم علوي و آخرت و تعبّد محض در برابر ما أنزلَ الله ميداند، و بلافاصله غير از اين افراد را كافر ميشمرد؛ و بر ختم دلها و گوشها و پرده و حجاب بر روي چشمهايشان حكم مينمايد، و ايعاد به عذاب عظيم ميدهد:

صفحه209

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللَهُ عَلَي قُلُوبِهِمْ وَ عَلَي سَمْعِهِمْ وَ عَلَي أبْصَـرِهِمْ غِشَـوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ. [4]

«حقّاً و تحقيقاً آنانكه بدين گفتار ما (از ايمان به غيب و اقامه نماز و ايتاء زكوة و ايمان به تمام آنچه را كه بر تو و بر پيامبران پيش از تو فرود آمده است، و به آخرت و عالم علوي و فرشتگان) يقين ندارند كساني ميباشند كه كفر ورزيده‌اند و براي آنها تفاوتي ندارد كه تو آنها را بترساني و يا نترساني! آنها ايمان نخواهند آورد. خداوند بر دلها و بر گوش آنان مُهر زده است و بر روي ديدگانشان پرده و حائل فرا گرفته، و از براي ايشان عذاب عظيمي است.»

قرآن كريم، ايمان به فرشتگان و عالم علوي را كه روز جزاست از بِرّ (نيكي) ميشمرد:

لَيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَـكِنَّ الْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَهِ وَ الْيَوْمِ الاخِرِ وَ الْمَلَـئِكَةِ وَ الْكِتَـبِ وَ النَّبِيّـينَ.[5]

«تنها گرداندن شما چهره‌هاي خود را به سوي مشرق و مغرب، نيكي و خوبي نيست! وليكن نيكي و خوبي آن كسي است كه: ايمان به خدا و آخرت و فرشتگان و كتاب وحي (قرآن) و حقّانيّت پيامبران بياورد.»

اتقان و إحكام كتاب الهي در آنست كه ابدي و جاويد باشد. معاني و مفاهيمش در وزش بادهاي الحاد و كفر و طوفانهاي زندقه و شبهه، استوار بماند. دست تصرّف ملحدان نتواند در آن دگرگوني ايجاد كند؛ و غبار وخيم، و غَيم تاريك نفوس شيطاني و وساوس إنسي، بر روي چهره رخشانش گرد نسخ و

صفحه210

ابطال را بپاشد.

معناي تصرّف در معاني آيات قرآن، و رفع يد از ظهورشان بدون قرينه يقينيّه نقليّه و يا عقليّه، اجتهاد در اصول دين است؛ نه اجتهاد در فروع دين. [6]

اجتهاد در اصول دين غلط است؛ و اجتهاد در فروع دين بايد از موازين شرعيّه كه حاملان آن خصوص فقهاء هستند تخطّي و تجاوز نكند.

تصرّف در مفاهيم آيات قرآن بر أساس مِتُد پويائي و رنسانس، كه از مقاله مزبوره دستگير ميشود، نه تنها نسخ قرآن است، بلكه مسخ قرآن است.

اشكال دوّم آنست كه: صاحب مقاله، فلسفه قديم را منزوي و منعزل ديده، و فلسفه جديد را ناسخ آن دانسته، و راهگشاي سعادت بشر به شاهراه ترقّي و تكامل توصيف كرده است.

صفحه211

ما قبل از بحث و ورود در متن مسأله، و غور و بررسي در مواضع خطا و مواقع اشتباه اين عبارات، ناگزيريم بدين نكته توجّه كنيم:

استعمال لفظ «قديم» و «جديد» از حربه‌هاي استعمار است

لفظ قديم و لفظ جديد را كه بر سر فلسفه و يا هر علمي و يا ديني و مكتبهاي و مدرسهاي در ميآورند، با گام اوّل خواسته‌اند فاتحه قديم را بخوانند، و شنونده را در اين موطن جديد، هر چه باشد وارد كنند.

و اين از مهمترين و رساترين حربه‌هاي استعمار است كه: در وهله اوّل ميخواهد به عنوان قديم و قدمت كه متضمّن معناي كهنگي و پارگي و فرسودگي است، با استعمال اين لغت، آن معني و محتوا را چنان در ذهن شنونده بزند و بكوبد، كه تا ابد آن را فراموش كرده و در زير خاك نسيان دفن كند، و هرگز اشتهاي حتّي رؤيت خارجي و تماشاي منظر ظاهري از آن را هم در سرخود نپرورد.

وقتي ميبينيم: مدارس را به قديم و جديد، يعني به مدارس طلاّب علوم دينيّه و معارف اسلاميّه، و به دانشگاههائي با متد و سبك اروپائي نام مينهند و به آنها قديمي و به اينها جديدي ميگويند، با اين عمل خود فاتحه علم و دانش، و مكتب، و حقيقت و شرف و انسانيّت، و رسول و امام و فرشته و حديث و قرآن را خوانده‌اند؛ و در عوض، مادّيّت و زرق و برق آن را ترويج كرده و مكانيزم بار آوردن نسل را تأييد نموده‌اند و بَرده و اسير فرهنگ منحطّ، و اخلاق مشؤوم ملّتهاي يهود و نصاري، از شرق و غرب كرده‌اند. يعني همينكه بگويند:

اين مدرس جديد است و آن دگر قديم، نصف راه بلكه دو ثلث آنرا براي مقاصد شوم خود طيّ كرده‌اند.

از همه قديميها قديمتر خداست؛ و از همه جديديها جديدتر خداست. او قديم و جديد ندارد، او هميشه هست. هميشه زنده و عالم و

صفحه212

محيط است. چون أصالت دارد، در مقابل بياصالتي و فرونشستگي.

پيامبر اسلام، و درس قرآن، و بحث از تاريخ اسلام، و فلسفه و علم اسلام، و حكمت و عرفان اسلام، تا بگيريد: تمام فنون متفرّع از شريعت مقدّس آن، از علم تفسير و علم حديث و حتّي علوم مقدّماتي چون منطق و عربيّت و ادبيّت كه روشنگر زبان اين پيغمبر بزرگ و اين آيت اعظم خداوندي هستند؛ همگي جديد و‌تر و تازه، چون غنچه تازه شكفته بوستان گل، معطّر و خوشبو ميباشند. اينها كهنگي بر نميدارند؛ مندرس نميشوند.

امّا آن علومي كه أصالةً روي مادّه بحث ميكند و يا بالمآل براي توسعه در مادّيّت و فقط خوب خوردن و خوب چريدن است، و از انسانيّت و كمال و حكمت الهي و عرفان خداوندي ابداً خبري نيست، اينها از بقايا و كهنگيهاي ملل و اقوام هجمي و بشر جنگلي و حيواني است كه بطرز مدرن در آمده، و وحشيّت و هجميّت كلاسيكي شده، و به نام تمدّن و تكامل، همان وساوس و پندارهاي ابليسي را در كام نوجوانان ميريزند و حلقه عبوديّت (عبوديّت نفس) را بر گردن آنها مينهند، و در قالب عنوان جديد و به نام جديد، آنان را از همه مزاياي انسانيّت محروم ميكنند. [7]

صفحه213

و بنابراين، كلمه قديم كه بر سر فلسفه و يا مدارس آورده شده است بايد به كلمه أصيل بدل شود.

علوم و معارف اسلام مندرس نميشود

و امّا اشكال و بحث ما بر سر فلسفه كه آن را كهنه وقديمي ومنعزل دانسته‌اند، اينست كه:

علم فلسفه كه به آن حكمت ميگويند و به دارندهاش فيلسوف و حكيم گويند، از ميان جميع علوم، از شريفترين علومي است كه تا بحال در تاريخ بشريّت، انسان بدان دست يافته است. زيرا علمِ انسان سازي است بقدر وسع و اندازه قدرت و توان بشري.

آيات وارده در قرآن كريم كه بشر را تشويق به آموختن علم حكمت مينمايد

در قرآن مجيد در موارد عديده سخن از حكمت به ميان آمده است،وحضرت باري تعالَي شأنُه العزيز در مقام توصيف و ستايش از پيغمبرمكرّمشوي را بدين صفت ستوده است كه: او به مردم تعليم حكمت مينمود:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الامِّيِّــينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَـتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ. [8]

«اوست خداوندي كه در ميان مردمِ درس نخوانده و در دامان مادر پرورش يافته، از خود آنها پيامبري را برانگيخت تا براي ايشان آيات خدا را تلاوت كند، و آنان را رشد و نموّ دهد و كتاب و حكمت را تعليمشان نمايد. و تحقيقاً پيش از اين بعثت، آن مردم در گمراهي و ضلالت آشكاري فرو رفته

صفحه214

بودند.»

در اينجا ميبينيم كه: تعليم علم حكمت را خداوند، وظيفه پيامبرش به شمار آورده است. و معلوم است كه اين حكمت غير از قرآن است، زيرا قسيم با كلمه كتاب و عطف بر آن قرار گرفته است.

و مردمي را كه پيش از بعثت بوده‌اند، بواسطه فقدان علم حكمت و رشد و تكامل انساني، در گمراهي روشن قلمداد ميكند.

و همچنين درباره دعاي حضرت ابراهيم و اسمعيل عليهما السّلام، در هنگام بنا كردن كعبه چنين بازگو ميكند كه:

رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسلِمَيْنِ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنَآ أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. [9]

«بار پروردگارا! ما دو نفر را از تسليم شدگان امر خودت قرار بده و از ذرّيّه و نسل ما جماعتي را كه از تسليم شدگان امر تو باشند قرار بده! و دستورات عبادي را در حجّ و غير آن بما نشان بده! و نظر عطف و توجّه خاصّترا بما معطوف دار، بدرستيكه حقّاً توئي كه نظر عنايت و عطف رحمت داري!»

و پس از آن، اين پدر و پسر عظيم الشّـأن و بنده مخلَص خداوند اين دعا را ميكنند كه:

رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَـتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. [10]

«بار پروردگارا! برانگيز در ميان ايشان از خودشان، پيامبري را كه آيات تو

صفحه215

را بر آنان تلاوت كند و به آنها كتاب و حكمت را بياموزد و آنان را رشد و كمال بخشد؛ حقّاً و حقيقةً توئي اي خداوند كه داراي مقام عزّت و استواري و حكمت ميباشي!» [11]

صفحه216

در اينجا ميبينيم: آن دو پيامبر بزرگوار، در چنين موقعيّت حسّاس و وضعيّت عظيمي كه به ساختمان كعبه و بالا بردن ديوار قبله مشتاقان كوي حضرت محبوب و عاشقان لقاي معشوق و دلباختگان عبور از مادّه كثيف طبيعت و قدم نهادن در ماوراي آن اشتغال دارند، بهترين دعا و نيازشان به درگاه باري تعالي آنست كه: در ميان اين مردم، پيامبر آخر زمان محمّد بن عبد الله را مبعوث فرما، تا بدانها تعليم كتاب و حكمت كند و بدينوسيله آنان را از زمره بهيميّت بيرون برده و بر أوج كمال انسانيّت نموّ دهد و تكامل بخشد. بنابراين علم حكمت چقدر با ارزش است كه حضرت ابراهيم و اسمعيل يعني بنيادگذاران توحيد و شريعت اقدس اسلام، آنرا براي يگانه ثمره عالم وجود، و ميوه دل خود كه عاليترين نمونه حيات است؛ درخواست كردند.

و بعداً بدون فاصله ميفرمايد:

وَ مَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَ' هِــمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ. [12]

«و كدام كسي است كه از آئين ابراهيم روي گرداند مگر كسي كه نفس خود را در جهالت انداخته باشد؟!»

از اين آيه بدست ميآوريم كه اوّلاً: فقط سُفَهاء و فرومايگانند كه از ملّت و آئين و روش ابراهيم اعراض دارند.

و ثانياً: به قاعده عكس نقيض يعني: كُلُّ مَنْ لَمْ يَسْفَهْ نَفْسَهُ، يَرْغَبُ في مِلَّةِ إبْراهيم؛ يعني: كُلُّ عاقِلٍ يَرْغَبُ في مِلَّتِه.

صفحه217

«هر كس كه نفس خود را به جهالت نيفكنده باشد، به آئين و روش ابراهيم روي ميآورد.»

يعني: «هر مرد عاقل به سوي منهاج و روش او روي ميآورد.»

بنابراين، حكماء و فلاسفه إلهي كه بدين آئين و منهاج گرويده‌اند، در منطق قرآن عاقلانند. و كساني كه از حكمت اعراض ميكنند، سفيهان ميباشند.

و علاوه بر حضرت رسول اكرم صلّي الله عليه و آله و سلّم، به بسياري از انبياي الهي، علم حكمت داده شده است؛ مانند حضرت داود[13] و حضرت عيسي بن مريم[14]، و بلكه از آيه شريفهاي مستفاد ميشود كه: به جميع انبياء عليهم السّلام حكمت داده شده است. [15]

مضافاً بر آنكه علم حكمت را خداوند به بندگان برگزيده و عباد خجسته خود كه مورد مشيّت او هستند عنايت كرده است، و آن را خير كثير به شمار آورده است:

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ وَ مَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا. [16]

«خداوند حكمت را به هر كس كه بخواهد ميدهد. و كسي كه به وي

صفحه218

حكمت داده شده است، تحقيقاً به او خير كثيري داده شده است.»

تعريف و تمجيد اسلام از حكماي يونان، و نزول سوره لقمان

خداوند نام يكي از حكماي يونان را در قرآن برده است، و سورهاي به نام او نازل فرموده است. و در اين سوره بسياري از كلمات و مواعظ و سخنان حكمت آميز او را به عنوان درس و سرمشق جاوداني براي بشر بازگو ميكند.

نام اين مرد بزرگ لُقمان است.[17] و سوره قرآن به نام او «لقمان» نامگذاري شده است:

وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا لُقْمَـانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ. [18]

«و سوگند بخدا كه ما تحقيقاً به لقمان حكمت داديم: اينكه شكر و سپاس خدا را بجاي آور. پس مطلب اينست و بس: كسي كه شكر خداوند را بجاي آورد براي خودش بجاي آورده است؛ و كسي كه كفر ورزد (و روي احسان و

صفحه219

نعمت خداوندي پوششي بنهد) بداند كه خداوند از همه جهانيان مستغني است.»

در سوره إسراء پس از هفده آيهاي را كه در توحيد و حدّ اعلاي از مراتب مكارم اخلاق، يكايك برميشمرد، به دنبال آن بدون فاصله ميفرمايد:

ذَ'لِكَ مِمَّآ أَوْحَي إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَهِ إِلَـهًا ءَاخَرَ فَتُلْقَي فِي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَّدْحُورًا. [19]

«اينها از آن چيزهائيست كه پروردگارت به سوي تو از حكمت وحي كرده است. و با الله معبود دگري را قرار مده كه در آنصورت بطور ملامت شده و دور افكنده گرديده، در جهنّم فرو خواهي افتاد.»

گرچه كلمه حكمتي كه در اين آيات و نظائرها بكار رفته است مراد خصوص حكمت يونان نيست، امّا از آنجائي كه اوّلاً: حكمت به معني كلّي و عامّ آن آورده شده است (و آن، به علم انسان شناسي، و موقعيّت انسان با آفرينندهاش، و ربط وي با جهان و جهانيان، و مراتب اتّصال جسم و روحش كه چگونه در هم اثر ميگذارند، و برنامه تأمين سعادت مطلق و خير وي، و به عبارت موجز به علم به حقائق اشياء بقدر قدرت بشر تفسير شده است) و ثانياً: فلسفه و حكمت يونان كه مورد تشويق و ترغيب واقع شده است، متكفّل بيان همين مطالب است؛ ميتوان ربط وثيق حقيقت حكمت را با حكمت يونان دانست.

در روايات وارده از ائمّه أهل البيت، از حكماي الهي يونان تمجيد و تحسين به عمل آمده است.

و حقّاً ايشان حقّ عظيمي بر جامعه بشريّت و عالم انسانيّت و موحّدين و

صفحه220

صاحبان فضائل و مكارم دارند كه: در وقتي كه فلسفه‌هاي سوفسطائيان غلبه كرده بود و در هر امر بديهي تشكيك ميكرد و بشريّت را به عالم موهومات و بيبند و باري سوق ميداد، و فلسفه كَلْبيان غلبه كرده بود، و دست به نَهْب و غارت اموال و اطعمه مردم زده بود، علماي عظيم و صاحب شخصيّت و موحّد يونان قيام كرده، دامن همّت به كمر زدند و با مجاهدات عظيم و تشكيل مكتبها و مدرسهاي توحيدي بر پايه برهان و شهود، شاگردان عظيمي تربيت كردند، و سير مادّيگري را در يونان به عقب راندند؛ گرچه مستلزم اشكالات، و توأم با مرارتها و تحمّل مصائب و دشواريهائي بود كه بر آنها وارد شد.

مادّيّون به پيروي أبيقور (اپيكور) فلسفهاي تأليف كرده و گفتند: سعادت انسان در لذّات نفساني اوست؛ و مانع از آن نيست مگر عفّت و حيا و نظائر آنها از اوهامي كه انسان خودش را بدانها مقيّد ساخته، و نام آنها را فضائل نهاده است.

بنابراين براي نيل به سعادت لازم است كه انسان اين فضائل را از بين ببرد. فلهذا هر جا سفره و وليمهاي سراغ ميگرفتند، هر جا كه سوري مييافتند بر آن حمله مينمودند و همهاش را ميخوردند و ميبردند.

اين امر بر اشراف يونان گران آمد كه در برابر ميهمانان، سفره را چپاول كنند. چاره را در آن دانستند كه درِ منزلهايشان افرادي را بگمارند تا نعلها و كفشهائي كه در دست داشتند بر سر آنها و بر شانه‌هايشان بكوبند. فلاسفه مادّي، و از جمله خود ابيقور، هر وقت ميديدند كه گرفتار كفشها خواهند شد فرار ميكردند؛ و گرنه حمله ور ميشدند و براي صاحبخانه چيزي باقي نميگذاشتند.

و روش كَلْبيّين همان طريقه مادّيّه محضه و الحاد صرف است كه هر شخص ملحد آنرا ميپسندد و بقدر يك بند انگشت از آن تخطّي ندارد. زيرا

صفحه221

بنابر اين فلسفه، اعتقاد به حُسن و قبح و حلال و حرام معني ندارد، و از آنچه نفس اشتها داشته باشد، هيچ مانع و رادعي ندارد. و اينست فلسفه كمونيستها.

و اگر انسان ببيند كه: بعضي از ايشان از افعال پست خودداري ميكنند و يا عبارت حيا و عفّت را بكار ميبرند، يا از روي نفاق و ريا و خودنمائي ميگويند، و يا اينكه ميان اين مرام و بعضي از تعاليم ديني در نفوسشان آميخته شده، و خودشان آگاهي به مقتضاي مرام و روششان ندارند. [20]

قيام فلاسفه إلهي يونان، عليه مادّيّون

باري سُقراط حكيم و شاگرد ارجمندش: افلاطون حكيم و شاگرد اين شاگرد: ارسطو يا ارَسْطاطاليس با تدوين علم منطق و حكمت، اساس و بنياد فلسفه مادّيّون، و كاركرد آنها را بهم زدند. و بر اساس حقّ و واقعيّت، فلسفه الهيّون را مدوّن ساخته، و نياز عالم طبيعت را به خداوند شاعر و حكيم و زنده و ازلي و ابدي و قادر كه مسبّب الاسباب و علّة العلل است، مستدلّ نمودند.

و حكمت خود را بر اساس مكارم اخلاق و فضيلت و عالم وراي مادّه و طبيعت، كه در برهان ارسطوئي و در مشاهدات إشراقيِ افلاطوني مبرهن گرديده بود، بنا كردند.

ضرر غرب در عدم توجّه به توحيد و معارف و اخلاق، بواسطه ترك فلسفه إلهي

تدريس كتب افلاطون و ارسطو در اروپا جاري و ساري بود؛ و از پايان قرون وسطي يعني قرنهاي 13 و 14 و 15 ميلادي، راجر بيكن و در قرن 17 فرانسيس بيكن و پس از او دكارت اساس فلسفه ارسطو را بهم ريختند؛ و مقارن اين احوال و از دويست سال پيش كه نيوتُن و اخيراً به دنبالش اَينشتَين

صفحه222

در عالم فيزيك ظهور كردند، و توجّه عامّه مردم از تو حيد و معارف و اخلاق و فضائل به سوي مادّيگري و زندگاني متجمّل و هوسراني و عدم ادراك شخصيّت انساني بازگشت، آن مكتب هم تعطيل شد. و امروزه در اروپا و آمريكا ديده نميشود كه فيلسوف الهي شاگردان اخلاقي و مكتبي تربيت كند، و كتب افلاطون و ارسطو را درس بدهد. و اين يك ضايعه بلكه فاجعه بزرگي است كه بدان ملّتها روي آورده است.

و جريان يك فلسفه الهي به نام فلسفه‌هاي توميستي و نئوتوميستي در غرب، و نيز وجود دو نفر فيلسوف و مورّخ فلسفه به نام كاپلستون و ژيلسون را در دوران معاصر كه هر دو كشيش و توميست و الهي هستند، نميتوان در برابر صدها مكتب فلسفه‌هاي تجربي و مادّي به حساب آورد. زيرا به حكم النّادرُ كالْمَعدوم، بقدري در مقابل كثرت مكاتب مادّيّين ضعيف است كه قابل ملاحظه نيست.

فلهذا بشرِ انسان و طالب شخصيّت، بالْخصوص با تعاليم حيات بخش حضرت مسيح علي نبيّنا و آله و عليه السّلام، چنان چهارنعل به سوي تمدّن ماشيني و علوم مكانيك و طبيعي ميرود كه خود و شخصيّت وانسانيّت و شرف و عزّت را فراموش كرده، و حتّي از دنيا هم متمتّع نميشود؛ و ماشينوار و افزارمانند در دست مكانيك واقع گرديده است. اينست نتيجه ترك تدريس حكمت يونانيان در اروپا!

گفتار آلكسيس كارل در ضرر بشريّت بواسطه تمدّن و فرهنگ جديد

دكتر آلِكسيس كارِل در مقدّمه كتاب خود: « انسان موجود ناشناخته » ميگويد:

))... زيرا انسان قادر نيست ديگر از تمدّن ماشيني در راهي كه افتاده است پيروي كند؛ براي آنكه بسوي انحطاط ميگرايد.

زيبائيهاي علومِ مادّه بيجان چنان او را خيره كرده كه از ياد برده است

صفحه223

جسم و جان او از قوانين پيچيدهاي پيروي ميكنند كه مانند قوانين جهان ستارگان تغيير ناپذيرند، و نميتوان بيآنكه خطر و زياني متوجّه شود آنها را پايمال نمود. بنابراين، شناسائي روابطي كه آدمي را ناچار به جهان و به همنوعانش ميپيوندد و آشنائي به روابط بين بافتها و روانش، ضرورت دارد.

در حقيقت، مقدّم بر هر چيز بايد به انسان پرداخت. با انحطاط او، زيبائي تمدّن ما و حتّي عظمت جهان ستارگان نيز از ميان ميرود. به خاطر اين دلائل اين كتاب نوشته شده است... [21]

صفحه224

فِرِدْريك كودِرْ كه نظر صائبش از وراء آمريكا، اروپا را نيز در بر ميگيرد، محرّك تأليف اين كتاب شده است.

بلاشكّ بسياري ملل راهي را كه آمريكاي شمالي گشوده است خواهند پيمود. تمام ممالكي كه كوركورانه روح و طرق تمدّن صنعتي را پذيرفته‌اند: انگلستان يا روسيه، آلمان يا فرانسه از همان خطراتي تهديد ميشوند كه آمريكا با آنها مواجه است.

توجّه انسانيّت بايد از ماشين و مادّه بسوي جسم و روان آدمي، و بروي كيفيّات بدني و معنوي كه بی‌آنها ماشينها و جهان نيوتن و اينشتَين وجود نخواهد داشت، معطوف گردد...

ما كم كم بضعف تمدّن خود پي ميبريم. بسيارند كسانيكه امروز رهائي از قيد بندگي اصول اجتماع امروزي را آرزو ميكنند. اين كتاب بخاطر آنان نگاشته شده است. همچنين بخاطر متفكّرين تندروي كه نه تنها بلزوم تغييراتي در شؤون سياسي و اقتصادي، بلكه به واژگوني اصول تمدّن صنعتي معتقدند و راه ديگري براي پيشرفت انسانيّت آرزو ميكنند. (( [22]

« مسترفرنكل كه از رجال انگليس است، بر تعطيل شدن فلسفه يونان در اروپا تأسّفها ميخورد و ميگويد:

صفحه225

متأخّرين از ما گرچه به درجه اعلاي از علوم و صنايع رسيده باشند، وليكن به قدر عُشْر آن مقداري را كه يونانيان رسيده‌اند، نرسيده‌اند.

بنابراين اگر آن كتب تا اين زمان باقي بود، و علوم يونان به علوم امروز مردم اضافه و ضميمه ميشد، تحقيقاً اينك دنيا بصورت بهشتي در آمده بود كه: يك وَجَب از آن يافت نميشد مگر آنكه به انواع و اقسام علوم و فضائل معمور و آباد گرديده بود. (( [23]

افلاطون پانصد سال قبل از بعثت حضرت عيسي بن مريم علي نبيّنا و آله و عليه السّلام بود. و اين جمله را كه به او نسبت داده‌اند كه گفته است: شريعت حضرت عيسي براي ضعفاء العقول است، و من كه به حقيقت پيوستهام، در تحت اين شريعت در نميآيم، كذب محض است.

چون همانطور كه گفتيم: وي قبل از بعثت حضرت مسيح بوده است. به علّت آنكه او استاد ارسطو بود، و ارسطو استاد و وزير اسكندر مقدوني بوده است؛ و زمان اسكندر مقدوني در تاريخ مضبوط است.

افلاطون داراي حكمت إشراق بود. او سرسلسله رَواقيّين است كه با رياضات و مجاهدات باطني از راه تصفيه باطن، كشف حقائق و معارف الهيّه بر او ميشده است.

ارسطو شاگرد افلاطون داراي حكمت مَشّاء بوده است، كه ابداً به باطن تكيه ننموده، بلكه فقط از نقطه نظر برهان، مسائل حكميّه را بنا نهاده است.

اسكندر پس از فتح مشرق، بندر اسكندريّه را در مصر بنا كرد، و در آنجا مدرسهاي تشكيل داد و شاگردان افلاطون در آنجا به تدريس پرداختند. و مكتبشان چون توأمي از بعضي از قوانين افلاطون و بعضي از ضمائم تازه ديگري

صفحه226

بوده است به مكتب نو افلاطوني ناميده شد.

اين مكتب باقي بود تا زمان اسلام در وقتي كه در حكومت عمر آنجا را فتح كردند، آن مكتب بر افتاد.

يكي از بزرگان اين مكتب ثاميطورس است كه اسلام آورد و به نام يحيي نحوي ناميده شد.

كتاب اُثولوجيا[24] كه كتاب مختصر و مفيدي است بر اساس حكمت اشراق ـ و بعضي اشتباهاً از ارسطو ميدانند ـ از افلوطين است كه از شاگردان اين مكتب است؛ و نسبتش به ارسطو اشتباه است.

كتب يونان را از طبّ و فلسفه و هيئت و هندسه، در زمان حضرت امام رضا و امام جواد عليهما السّلام از يوناني به عربي توسّط حُنَين عبادي ترجمه كردند. ثابت بن قُرَّة، اصول اقليدِس را تحرير كرد؛ و اوّلين كسي است كه آنرا مهذّب نموده و مشكلاتش را توضيح داده است.

گرچه اين كتب كه به عربي ترجمه شد، توسّط خلفاي عبّاسي و به امر آنها صورت گرفت، وليكن هيچ دليل و شاهدي در دست نيست كه انگيزهاش معارضه و مبارزه با ائمّه عليهم السّلام بوده باشد.

زيرا طبّ و فلسفه و هندسه و امثالها از علومي است كه نه تنها مخالفتي با مكتب أهل البيت نداشت، بلكه موافق هم بود. برهان و منطق، گفتار راستين پيشوايان دين را بهتر واضح ميكند. آنها مدّعاي خطائي نداشتند، تا از منطق و قياس در هراس باشند.

صفحه227

حقّ بزرگ فلاسفه اسلام در پاسداري از توحيد و قرآن

جمعي از شاگردان حضرت صادق عليه السّلام همچون محمّدبن نُعمان معروف به أحْوَل و مؤمن الطّاق، و هِشام بن حَكَم اهل برهان و جدل بوده‌اند؛ بالاخصّ از شرح حالات هشام بن حكم بدست ميآيد كه وي فلسفه ديده و خوانده است. آنان با منطق و برهان قويّ خود، در اشاعه و اثبات مكتب ولايت پافشاريها نمودند.

جمع كردن صدر المتأ لّهين بين عقل و شرع و شهود

حكمت مَشّاء و كتب ارسطو پيوسته در مدارس و مساجد بحث و تدريس ميشد؛ تا معلّم ثاني: فارابي، و شيخ الرّئيس أبوعلي سينا كتب مستقلّي در فلسفه نوشتند، و جِيلاً بعد جيلٍ و عصراً بعد عصر دانشمنداني نظير ابن فَهد و ابن مِسكَوَيه و ابن رُشد و خواجه نصيرالدّين طوسي[25]

صفحه228

و ميرفندرسك و ميرداماد پيدا شدند، و عالم اسلام و توحيد و نبوّت و امامت و

صفحه229

معاد و اخلاق و مكارم از فضائل را به نور معارف خود در تفسير قرآن، و بيان حقائق علمي و فلسفي آن روشن كردند؛ تا نوبت رسيده به أفضل الحكماء و أشرف الفلاسفة الاقدمين من المتقدّمين و المتأخّرين، صاحب مكتب اشراق و داراي معارف مشّاء، جامع بين عرفان و برهان، و ميان صفاي باطن و قوّت برهان: صدر المتألّهين شيرازي أعلَي اللهُ درجتَه وَ جَزاهُ اللهُ عنِ الإسلامِ و المُسلمينَ، و عنِ التّفقّهِ و التّفكّرِ و العلمِ خيرَ جزآءِ المعلِّمين.

وي با هوش و استعداد بينظير و نبوغ ذاتي و اكتسابي، عمري را زاهدانه و عارفانه زيست. ميان مكتب مشّائيّين و اشراقيّين و اهل تفسير و حديث جمع كرد. و با احترام و اكرام به صاحب شريعت، و قرآن و مقام ولايت كبري براي حلّ معضَلات از روايت، و تفسير مشكلِ از آيات، و براي ايصال به اعلي درجه يقين و ورود به مقام صِدّيقين، با دو بال علم و عمل، پاي در عرصه ميدان مجاهده و شهود نهاد. و با برهان قويّ مسائل فلسفه را حلّ كرد، و بر مسائل حكمت يونان كه اصولش از دويست مسأله تجاوز نميكرد پانصد مسأله مبتكرانه افزود و مسائل حكمت را به هفتصد مسأله رسانيد.

صدر المتألّهين اصول فلسفه يونان را در هم ريخت، و خود مؤسّس فلسفهاي نوين گرديد. و معجوني مطبوع كه هم حكم فطرت باشد و هم حكم عقل و هم حكم شرع، از ميان هزاران كتاب فلسفه و حديث و تفسير بدست فكر صائب خود بساخت، و در كام عاشقان عرفان و مشتاقان استدلال و برهان و شيفتگان از متشرّعين و اهل ايمان ريخت. و با تأليف كتب عديده كه اهمّ آنها «أسْفار أربعه» است، حيات نويني به علم و برهان، و به يقين و عرفان، و به شرع و ايقان بخشيد، و ملجأ و مأوائي براي حكماي راستين در دفع شبهات ملحدين و منكرين از مادّيّين و زنادقه و منحرفين از ولايت مطلقه كلّيّه گشت، و سندي براي قرآن گرديد؛ بطوريكه چهارصد سال است همه از سفره گسترده

صفحه230

وي ميخورند و از شراب معين او ميآشامند و از بركات نفس قدسيّه و رحمات كتابهاي مؤلَّفه او بهرمند ميشوند. [26]

لزوم زنده داشتن تدريس «أسفار أربعه» در حوزه‌هاي علميّه

تهيدستي فلسفۀ غرب و فلاسفۀ غربي

و تا بحال در حوزه‌هاي مقدّسه علميّه طلاّب علوم دينيّه، اين كتاب رائج و دارج است؛ و بحمدالله و المنّة به رغم أنف طرفداران مكتب مادّه و پيروان زندقه، و شيفتگان فلسفه غرب كه محتوائي در بر ندارد، اين سِفْر عظيم و اين نامه مبين، بحث و تدريس ميشود و روز به روز بر رونقش افزوده ميگردد، و با

صفحه231

اتّكائش بر أصالت توحيد، تهي بودن فلسفه بيگانگان مشهودتر ميشود. و فعلاً حوزه‌هاي گرم تدريسِ اين كتاب چه در نجف اشرف و چه در بلده طيّبه قم و چه در دارالعلم اصفهان و چه در مشهد مقدّس رضوي و سائر اماكن علم و مراكز دانش، ديدگان خفّاش صفت معاندان اسلام را كور كرده است.

آيا در اينصورت جاي تأسّف نيست كه ما زوال تدريس و بحث از اين سِفْر گرامي را در حوزه‌هاي علميّه بنام فلسفه كهن آرزو كنيم؛[27] و از علم بيمحتواي بيكن و فلسفه ميان تهي كانت و دكارت دم زنيم؟! و يا مثلاً با توأم كردن فقه و فلسفه جديد از افكار فِرويْد و بِرْتْرانْد راسِل مدد بجوئيم؟ و عمل لواطِ قوم

صفحه232

لوط را كه قبيحترين كردار تاريخ بشريّت است مجاز بدانيم؟ و همانند انگلستان از مجلس اعيان بگذرانيم، و علناً همجنس بازي را امضا كنيم؟

آيا بسط و قبض تئوريك شريعت، از اينجاها سر در نميآورد؟ آيا ورود فلسفه جديد در حوزه علميّه، و تعطيل تدريس فلسفه حياتبخش و سعادتآفرين، نتيجه هزارسال افكار علمائي چون بوعليّ و فارابي و ميرداماد در قالب فكر بكر ملاّصدراي شيرازي، غير از اين نتيجه ميدهد؟!

مرحوم آية الحقّ و سند الفلاسفة، حكيم اعظم آيةالله مُفخَّم: حاج ميرزا مهدي آشتياني أعلي الله درجته كه فيلسوفي عظيم و نابغهاي در حكمت و فلسفه بود، براي معالجه و عمليّه جرّاحي به كشور آلمان رفت، در موقع مراجعت به طهران ميگفت: چون در بيمارستان آلمان بستري شدم، فيلسوفان آنجا همگي بواسطه شهرت من، بديدن من آمدند. من با آنها در اصول مسائل فلسفي مذاكره كردم؛ ديدم حقّاً آنها از يك طلبه ابتدائي حوزه‌هاي ما اطّلاعاتشان كمتر است. [28]

قول به عدم احتياج به علوم عقليّه، همانند قول عمر: «حَسْبُنا كتابُ الله» است

امّا گفتار كساني كه ميگويند: ما به علوم عقليّه و حكمت نياز نداريم، زيرا آنچه از علوم عقليّه كه در اخبار ائمّه عليهم السّلام وارد شده است كه ما از اخبار استفاده ميكنيم! و آنچه وارد نشده است ما به آن نيازي نداريم؛ عيناً مانند گفتار عُمر است كه به عَمروعاص، حاكم از جانب خود در مصر نوشت:

صفحه233

وَ أمّا الْكُتُبُ الَّتي ذَكَرْتَها فَإنْ كانَ فيها ما وافَقَ كِتابَ اللَهِ، فَفي كِتابِ اللَهِ عَنْهُ غِنًي؛ وَ إنْ كانَ فيها ما يُخالِفُ كِتابَ اللَهِ، فَلا حاجَةَ إلَيْهِ، فَتَقَدَّمْ بِإعْدامِها!

«و امّا كتابهائي را كه نام بردي، پس اگر در ميان آنها چيزي هست كه با كتاب خدا موافق باشد، بنابراين بواسطه داشتن كتاب خدا از آنها مستغني هستيم؛ و اگر در ميان آنها چيزي هست كه با كتاب خدا مخالف باشد پس نيازي به آن نيست؛ بنابراين در نابود كردن آنها اقدام كن!»

فَشَرَعَ عَمْرُو بْنُ عاصٍ في تَفْريقِها عَلَي حَمّاماتِ الاسْكَنْدَرِيَّةِ وَ إحْراقِها في مَواقِدِها. [29]و [30]

«بنابر اين دستور، عمرو بن عاص، آن كتابها را در حمّامهاي اسكندريّه پخش كرد، و همه را در تونهاي آنها آتش زد.»

اين گفتار، سدّ باب تحقيق و تدقيق، و نشر علوم و فرهنگ دنيا و آخرت است، و عيناً مانند گفتار ديگر عمر است كه: حَسْبُنا كِتابُ اللَهِ «كتاب خدا ما را بس است.»

در قرآن اگر مفسّري و پاسداري چون عترت نباشد، دستاويز هر شخص جنايتكار ميشود؛ و با آيات قرآن نيز استشهاد و احتجاج بر حكومت جائره خود مينمايد. و فهميدن روايات ائمّه عليهم السّلام هم، چون داراي مرتبه واحدي نيستند و بسياري از آنها بر علوم دقيقه عقليّه استناد دارند، اگر علوم

صفحه234

عقليّه راهگشاي آن دقائق و معارف عظيم نباشد، نتيجه‌اش جمود بر ظواهر، نظير تشبيه و تعطيل و تجسيم و جبر و تفويض، و يا مانند شيخيّه و أخباريها دريافت معاني سخيفه و دَنيّه از كتاب الله؛ و مفاهيم سطحي و بدون ارزش از روايات ميگردد؛ و حاشاه و حاشاهم عن ذلك.