گالری تصاویر آرشیو بانک صوت کتابخانه پرسش و پاسخ ارتباط با ما صفحه اصلی
 
اعتقادات اخلاق حکمت عرفان علمی اجتماعی تاریخ قرآن و تفسیر جنگ
کتابخانه > مباحث علمی و اجتماعی > نور ملکوت قرآن > نور ملكوت قرآن جلد 2
کتاب نورملكوت قرآن / جلد دوم / قسمت دهم / تقدم علوم اسلامی بر علوم امروزی، علوم قدیم و جدید، ابدیت دین، علوم تجربی و تعبد، حکمت، لقمان، ملاصدرا، زحمات فلاسفه، خواجه نصیر الدین، فقر فلسفه غرب

 

اخيراً در يكي از مجلاّت، مقاله‌ای تحت عنوان: بسط و قبض تئوريك شريعت انتشار يافته است؛ و با عنوان: نظريّه تكامل معرفت ديني عطف


صفحه204

تفسير شده است. [1] در اين مقاله نادرستيها و اشتباهات بسيار است. و ما به نظر خود مواضع اشتباه را بر ميشمريم:

اشكال اوّل آنست كه: نويسنده با آنكه در مواضع متعدّد ميگويد: شريعت همچون طبيعت، ثابت و لايتغيّر است و آنچه تغيير ميپذيرد فهم آدمي است از آن دو، و اين تغيّر فهم هم بنا بر ضرورت محيط و پيدايش علوم و كسر و انكسار معلومات قبلي و پديدههاي فعلي، امريست اجتناب ناپذير؛ معذلك در مقام تشريح و بيان چنين نتيجه ميدهد كه: مجموعه دانش آدمي در هر عصر ـ از فهم دانشهاي تازه پديد و اكتشافات و علوم نوخاسته و فلسفه‌هاي عصري ـ بايد ميزان و معيار او در شناخت قرآن و سنّت پيامبر قرار گيرد. و آنچه را كه فقه و فقيهان و تفسير و مفسّران و حديث و محدّثان ميفهميدند و استنباط مينمودند و مبناي كار خود قرار ميدادند بايد به متد امروزه در آيد و با سبك و اُسلوب دنيا پسندانه و مكاتب و مدارسي كه در امروز حاصل و نتيجه علوم و تحقيقات خود را ارائه ميدهند تطبيق نمايد.

و حاصل مطلب آنكه: يك عالم و يك مفسّر و يك فقيه هيچگاه نبايد بر أمر تعبّدي تكيه زند، و در علم و تفسير و فتواي خود مراعات احتمال مراحل عاليه و منازل ساميهاي را كه خود بدان دست نيافته است بنمايد، و قرآن و سنّت و اسلام را بر محور تعبّديّات بگذارد! هر چه علم روز بدان تكيه زد، بايد همان را محلّ تكيه و اعتماد دانست؛ و پويائي فقه و علم در همين است و بس. [2]


صفحه205

بنا بر روش و ممشاي اين مقاله، از ثبات دين جز اسمي باقي نخواهد ماند

بنابر اين روش و مسير، ديگر ما نه قرآني داريم و نه سنّتي، و نه فقهي داريم و نه تفسيري. زيرا كه اگر بنا شود علوم متغيّر بشري را دخالت درغايات (از عقائد و افكار و اخلاق و كردار) دهيم، دين و شريعت هيچگونه ثباتي نخواهد داشت، گرچه بگوئيم: ما دين و شريعت را ثابت و محترم ميدانيم. ولي چون كليد و مفتاح آن را به دست خود دادهايم و هر روز با پيدايش هر قانون و نظريّهاي بخواهيم آنها را تفسير كنيم، و مقتضيات زمان را دخالت در ثبات و أصالت مذهب دهيم، يكسره فاتحه نه تنها اسلام بلكه همه شريعتها را خواندهايم.

سرّ اين مطلب آنست كه: علوم بشري به هر قدر كه بالا رود و تا هراندازهاي كه اوج بگيرد محدود است و مقيّد؛ و قابل آنست كه از آن، علمي بالاتر بيايد، و عاليتر و راقيتر پا بعرصه ميدان بگذارد.

شاهد بر اين آنست كه تمام علومي كه يكي پس از ديگري آمده و هر كدام


صفحه206

ناسخ و از بين برنده علم پيشين بوده‌اند، در زمان طلوع آن علم كه هنوز كوكب طلوعش در آستانه غروب، زير افق پنهان نشده بود، دارندگان آن علم از آن چيزي را بالاتر و بهتر تصوّر نميكردند و كسي هم نميتوانست آنان را الزام كند، چون خودش به علم برتر دست نيافته بود؛ امّا همانكه آن علم ناسخ ظهور كرد، علم منسوخ جزو كهنه پارهها و مسائل خرافيّه حتّي در نزد طرفداران آن به شمار ميرفت.

امروز كه الكترون از بديهيّات علم شيمي و فيزيك به شمار ميآيد، براي ماست فقط؛ آنهم براي امروز ما نه فرداي ما.

همين فردا كه در اين باره بشر به كشف دقيق و عميقتري برسد و اصولاً اصل ذرّاتي را بدينگونه انكار كند و با تجربه و آزمايش، عجائب ديگري را از ذرّه براي ما بشكافد آنوقت ما بر فكر ديروز خود لبخند ميزنيم و خود را بر ايقان و اثبات و اصرار ديروز تمسخر ميكنيم.

علوم تجربي نميتواند تعبّد را از ميان بردارد

دين و شريعت حقّه إلهيّه از جانب خداست، و داراي أصالت و واقعيّت است، و تحقيقاً تعبّديّات آن هزار برابر اوامر و منهيّات بديهيّه آنست. و معناي دين غير از اين چيزي نيست كه: از جانب علم مطلق بر انسان و بشري كه علمش نسبي است و هر روز از درجه قابليّت رو به فعليّت ميرود، نازل شده است.

در اينصورت بشر ابداً با تمام علوم و دانشهاي تجربي، از مكانيك و فيزيك و طبيعي، و انسان شناسي و جامعه شناسي، و زمين شناسي و گياهشناسي، و حيوان شناسي و زيست شناسي، و شيمي معدني و شيمي آلي، و هيئت و غيرها ياراي آنرا ندارد كه بتواند دست به عالم ربوبي زند، و در اسرار خلقت و پنهانيهاي بيشمار كه گرداگرد او را احاطه كرده است محيط گردد؛ و تعبّد را از ميان بردارد. مگر آنكه بگوئيم: ما به علم مطلق


صفحه207

دست يافتهايم؛ و اينهم نادرست است.

تمام حكماء ديروز و دانشمندان امروز تا دم مرگ در تكاپويند، و در آنوقت اعتراف دارند كه: دستشان از دانش تهي است، و از اقيانوس اسرار و علوم بقدر قطرهاي هم دهانشان سيراب نشده است.

اوّلين چيزي را كه علوم تجربي امروز انكار ميكند وجود فرشته است، وجود جنّ است. چون نرسيده‌اند انكار ميكنند. ميگويند: ما چيزي را كه نديدهايم، نميتوانيم باور كنيم.

فردا همين علوم تجربي اگر موفّق شدند ملائكه و شياطين را ببينند آنوقت اقرار ميكنند.

حكماي الهي و رِبّيّونِ مطّلع بر حقائق و اسرار و عارفان به حريم قدس و امان خداوندي، طبق آيات قرآن كه آورندهاش مطّلع بر غيب و پنهان، و ظاهر و آشكارا بوده است، از وجود فرشتگان و شكل و شمائل آنان و مأموريّت و وظيفه ايشان، و از وجود جماعت جنّ و اشكال و اصناف آنها، مانند آفتاب روشن براي ما بيانها دارند.

ما مگر ديوانهايم اين حقائق را ناديده بگيريم آنوقت بگوئيم: چون علم جنّ شناسي هنوز در دانشگاههاي اروپا و آمريكا برقرار نشده است ما هم قبول نداريم؟!

توغّل در دانشهاي مادّي بطوريكه مادّه را با تمام آثار و خواصّ شگفتانگيزش ازلي و ابدي بداند، و آنگاه انكار عالم عِلوي و فرشتگان و نور مطلق حضرت خالق عالم حكيم و شاعر و واحدي را كه در تحت نظر و اراده مستقيم و واحد خود عالم را بگرداند، جز مادّه پرستي چيزي نيست. فلاسفه مادّي داراي همين مكتب بوده‌اند.

طبيعيّون سابق و مادّيّون امروز هم در برابر إلهيّون همين را ميگويند،


صفحه208

يعني مكتبشان همين را ميگفت و ميگويد.

ايمان به غيب و فرشتگان عالم عِلوي، شرط تقوي و رستگاري است

قرآن، كتاب حكيم و محكم و زبان بدون واسطه خالق حكيم، شرط يقين و فلاح را ايمان به غيب ميداند.

الم * ذَ' لِكَ الْكِتَـبُ لَا رَيْبَ فِيهِ هُدًي لِلْمُتَّقِينَ * الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِالْغَيْبِ وَ يُقِيمُونَ الصَّلَـٰوةَ وَ مِمَّا رَزَقْنَـهُمْ يُنفِقُونَ * وَ الَّذِينَ يُؤْمِنُونَ بِمَآ أُنزِلَ إِلَيْكَ وَ مَآ أُنزِلَ مِن قَبْلِكَ وَ بِا لاخِرَةِ هُمْ يُوقِنُونَ * أُولَـئِك عَلَي هُدًي مِّن رَّبِّهِمْ وَ أُولَـئِكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ. [3]

«ألف لام ميم، آنست اي پيامبر كتاب وحي مُنزل الهي كه لا رَطْبٍ و لايابِسٍ إلاّ فيه؛ در آن كتاب شكّي نيست؛ و هدايت است براي متّقيان.

متّقيان آنانند كه ايمان به غيب آورند و نماز را بر پا دارند و از آنچه را كه ما به ايشان روزي دادهايم انفاق كنند. و آنانند كه ايمان آورند به آنچه را كه بر تو نازل شده است و به آنچه را كه بر قبل از تو نازل شده است و به آخرت (سراي ابدي و عالم علوي و بهشت و دوزخ و نتيجه اعمال و حضور در موقف قيامت و در پيشگاه حضرت احديّت و طلوع جمال و جلال حقّ، و فرشتگان و حوريان و ملائكه عذاب و...) البتّه و البتّه يقين شديد و أكيد داشته باشند.

ايشانند فقط آنانكه هدايتي از سوي پروردگارشان بدانها رسيده است و ايشانند فقط رستگاران.»

در اين آيات بطور صريح، شرط سعادت ابدي را ايمان به غيب و عالم علوي و آخرت و تعبّد محض در برابر ما أنزلَ الله ميداند، و بلافاصله غير از اين افراد را كافر ميشمرد؛ و بر ختم دلها و گوشها و پرده و حجاب بر روي چشمهايشان حكم مينمايد، و ايعاد به عذاب عظيم ميدهد:


صفحه209

إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُوا سَوَآءٌ عَلَيْهِمْ ءَأَنذَرْتَهُمْ أَمْ لَمْ تُنذِرْهُمْ لَا يُؤْمِنُونَ * خَتَمَ اللَهُ عَلَي قُلُوبِهِمْ وَ عَلَي سَمْعِهِمْ وَ عَلَي أبْصَـرِهِمْ غِشَـوَةٌ وَ لَهُمْ عَذَابٌ عَظِيمٌ. [4]

«حقّاً و تحقيقاً آنانكه بدين گفتار ما (از ايمان به غيب و اقامه نماز و ايتاء زكوة و ايمان به تمام آنچه را كه بر تو و بر پيامبران پيش از تو فرود آمده است، و به آخرت و عالم علوي و فرشتگان) يقين ندارند كساني ميباشند كه كفر ورزيده‌اند و براي آنها تفاوتي ندارد كه تو آنها را بترساني و يا نترساني! آنها ايمان نخواهند آورد. خداوند بر دلها و بر گوش آنان مُهر زده است و بر روي ديدگانشان پرده و حائل فرا گرفته، و از براي ايشان عذاب عظيمي است.»

قرآن كريم، ايمان به فرشتگان و عالم علوي را كه روز جزاست از بِرّ (نيكي) ميشمرد:

لَيْسَ الْبِرَّ أَن تُوَلُّوا وُجُوهَكُمْ قِبَلَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ وَ لَـكِنَّ الْبِرَّ مَنْ ءَامَنَ بِاللَهِ وَ الْيَوْمِ الاخِرِ وَ الْمَلَـئِكَةِ وَ الْكِتَـبِ وَ النَّبِيّـينَ.[5]

«تنها گرداندن شما چهره‌هاي خود را به سوي مشرق و مغرب، نيكي و خوبي نيست! وليكن نيكي و خوبي آن كسي است كه: ايمان به خدا و آخرت و فرشتگان و كتاب وحي (قرآن) و حقّانيّت پيامبران بياورد.»

اتقان و إحكام كتاب الهي در آنست كه ابدي و جاويد باشد. معاني و مفاهيمش در وزش بادهاي الحاد و كفر و طوفانهاي زندقه و شبهه، استوار بماند. دست تصرّف ملحدان نتواند در آن دگرگوني ايجاد كند؛ و غبار وخيم، و غَيم تاريك نفوس شيطاني و وساوس إنسي، بر روي چهره رخشانش گرد نسخ و


صفحه210

ابطال را بپاشد.

معناي تصرّف در معاني آيات قرآن، و رفع يد از ظهورشان بدون قرينه يقينيّه نقليّه و يا عقليّه، اجتهاد در اصول دين است؛ نه اجتهاد در فروع دين. [6]

اجتهاد در اصول دين غلط است؛ و اجتهاد در فروع دين بايد از موازين شرعيّه كه حاملان آن خصوص فقهاء هستند تخطّي و تجاوز نكند.

تصرّف در مفاهيم آيات قرآن بر أساس مِتُد پويائي و رنسانس، كه از مقاله مزبوره دستگير ميشود، نه تنها نسخ قرآن است، بلكه مسخ قرآن است.

اشكال دوّم آنست كه: صاحب مقاله، فلسفه قديم را منزوي و منعزل ديده، و فلسفه جديد را ناسخ آن دانسته، و راهگشاي سعادت بشر به شاهراه ترقّي و تكامل توصيف كرده است.


صفحه211

ما قبل از بحث و ورود در متن مسأله، و غور و بررسي در مواضع خطا و مواقع اشتباه اين عبارات، ناگزيريم بدين نكته توجّه كنيم:

استعمال لفظ «قديم» و «جديد» از حربه‌هاي استعمار است

لفظ قديم و لفظ جديد را كه بر سر فلسفه و يا هر علمي و يا ديني و مكتبهاي و مدرسهاي در ميآورند، با گام اوّل خواسته‌اند فاتحه قديم را بخوانند، و شنونده را در اين موطن جديد، هر چه باشد وارد كنند.

و اين از مهمترين و رساترين حربه‌هاي استعمار است كه: در وهله اوّل ميخواهد به عنوان قديم و قدمت كه متضمّن معناي كهنگي و پارگي و فرسودگي است، با استعمال اين لغت، آن معني و محتوا را چنان در ذهن شنونده بزند و بكوبد، كه تا ابد آن را فراموش كرده و در زير خاك نسيان دفن كند، و هرگز اشتهاي حتّي رؤيت خارجي و تماشاي منظر ظاهري از آن را هم در سرخود نپرورد.

وقتي ميبينيم: مدارس را به قديم و جديد، يعني به مدارس طلاّب علوم دينيّه و معارف اسلاميّه، و به دانشگاههائي با متد و سبك اروپائي نام مينهند و به آنها قديمي و به اينها جديدي ميگويند، با اين عمل خود فاتحه علم و دانش، و مكتب، و حقيقت و شرف و انسانيّت، و رسول و امام و فرشته و حديث و قرآن را خوانده‌اند؛ و در عوض، مادّيّت و زرق و برق آن را ترويج كرده و مكانيزم بار آوردن نسل را تأييد نموده‌اند و بَرده و اسير فرهنگ منحطّ، و اخلاق مشؤوم ملّتهاي يهود و نصاري، از شرق و غرب كرده‌اند. يعني همينكه بگويند:

اين مدرس جديد است و آن دگر قديم، نصف راه بلكه دو ثلث آنرا براي مقاصد شوم خود طيّ كرده‌اند.

از همه قديميها قديمتر خداست؛ و از همه جديديها جديدتر خداست. او قديم و جديد ندارد، او هميشه هست. هميشه زنده و عالم و


صفحه212

محيط است. چون أصالت دارد، در مقابل بياصالتي و فرونشستگي.

پيامبر اسلام، و درس قرآن، و بحث از تاريخ اسلام، و فلسفه و علم اسلام، و حكمت و عرفان اسلام، تا بگيريد: تمام فنون متفرّع از شريعت مقدّس آن، از علم تفسير و علم حديث و حتّي علوم مقدّماتي چون منطق و عربيّت و ادبيّت كه روشنگر زبان اين پيغمبر بزرگ و اين آيت اعظم خداوندي هستند؛ همگي جديد و‌تر و تازه، چون غنچه تازه شكفته بوستان گل، معطّر و خوشبو ميباشند. اينها كهنگي بر نميدارند؛ مندرس نميشوند.

امّا آن علومي كه أصالةً روي مادّه بحث ميكند و يا بالمآل براي توسعه در مادّيّت و فقط خوب خوردن و خوب چريدن است، و از انسانيّت و كمال و حكمت الهي و عرفان خداوندي ابداً خبري نيست، اينها از بقايا و كهنگيهاي ملل و اقوام هجمي و بشر جنگلي و حيواني است كه بطرز مدرن در آمده، و وحشيّت و هجميّت كلاسيكي شده، و به نام تمدّن و تكامل، همان وساوس و پندارهاي ابليسي را در كام نوجوانان ميريزند و حلقه عبوديّت (عبوديّت نفس) را بر گردن آنها مينهند، و در قالب عنوان جديد و به نام جديد، آنان را از همه مزاياي انسانيّت محروم ميكنند. [7]


صفحه213

و بنابراين، كلمه قديم كه بر سر فلسفه و يا مدارس آورده شده است بايد به كلمه أصيل بدل شود.

علوم و معارف اسلام مندرس نميشود

و امّا اشكال و بحث ما بر سر فلسفه كه آن را كهنه وقديمي ومنعزل دانسته‌اند، اينست كه:

علم فلسفه كه به آن حكمت ميگويند و به دارندهاش فيلسوف و حكيم گويند، از ميان جميع علوم، از شريفترين علومي است كه تا بحال در تاريخ بشريّت، انسان بدان دست يافته است. زيرا علمِ انسان سازي است بقدر وسع و اندازه قدرت و توان بشري.

آيات وارده در قرآن كريم كه بشر را تشويق به آموختن علم حكمت مينمايد

در قرآن مجيد در موارد عديده سخن از حكمت به ميان آمده است،وحضرت باري تعالَي شأنُه العزيز در مقام توصيف و ستايش از پيغمبرمكرّمشوي را بدين صفت ستوده است كه: او به مردم تعليم حكمت مينمود:

هُوَ الَّذِي بَعَثَ فِي الامِّيِّــينَ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَـتِهِ وَ يُزَكِّيهِمْ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ إِن كَانُوا مِن قَبْلُ لَفِي ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ. [8]

«اوست خداوندي كه در ميان مردمِ درس نخوانده و در دامان مادر پرورش يافته، از خود آنها پيامبري را برانگيخت تا براي ايشان آيات خدا را تلاوت كند، و آنان را رشد و نموّ دهد و كتاب و حكمت را تعليمشان نمايد. و تحقيقاً پيش از اين بعثت، آن مردم در گمراهي و ضلالت آشكاري فرو رفته


صفحه214

بودند.»

در اينجا ميبينيم كه: تعليم علم حكمت را خداوند، وظيفه پيامبرش به شمار آورده است. و معلوم است كه اين حكمت غير از قرآن است، زيرا قسيم با كلمه كتاب و عطف بر آن قرار گرفته است.

و مردمي را كه پيش از بعثت بوده‌اند، بواسطه فقدان علم حكمت و رشد و تكامل انساني، در گمراهي روشن قلمداد ميكند.

و همچنين درباره دعاي حضرت ابراهيم و اسمعيل عليهما السّلام، در هنگام بنا كردن كعبه چنين بازگو ميكند كه:

رَبَّنَا وَ اجْعَلْنَا مُسلِمَيْنِ لَكَ وَ مِن ذُرِّيَّتِنَآ أُمَّةً مُّسْلِمَةً لَّكَ وَ أَرِنَا مَنَاسِكَنَا وَ تُبْ عَلَيْنَآ إِنَّكَ أَنتَ التَّوَّابُ الرَّحِيمُ. [9]

«بار پروردگارا! ما دو نفر را از تسليم شدگان امر خودت قرار بده و از ذرّيّه و نسل ما جماعتي را كه از تسليم شدگان امر تو باشند قرار بده! و دستورات عبادي را در حجّ و غير آن بما نشان بده! و نظر عطف و توجّه خاصّترا بما معطوف دار، بدرستيكه حقّاً توئي كه نظر عنايت و عطف رحمت داري!»

و پس از آن، اين پدر و پسر عظيم الشّـأن و بنده مخلَص خداوند اين دعا را ميكنند كه:

رَبَّنَا وَ ابْعَثْ فِيهِمْ رَسُولاً مِّنْهُمْ يَتْلُوا عَلَيْهِمْ ءَايَـتِكَ وَ يُعَلِّمُهُمُ الْكِتَـبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ يُزَكِّيهِمْ إِنَّكَ أَنتَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ. [10]

«بار پروردگارا! برانگيز در ميان ايشان از خودشان، پيامبري را كه آيات تو


صفحه215

را بر آنان تلاوت كند و به آنها كتاب و حكمت را بياموزد و آنان را رشد و كمال بخشد؛ حقّاً و حقيقةً توئي اي خداوند كه داراي مقام عزّت و استواري و حكمت ميباشي!» [11]


صفحه216

در اينجا ميبينيم: آن دو پيامبر بزرگوار، در چنين موقعيّت حسّاس و وضعيّت عظيمي كه به ساختمان كعبه و بالا بردن ديوار قبله مشتاقان كوي حضرت محبوب و عاشقان لقاي معشوق و دلباختگان عبور از مادّه كثيف طبيعت و قدم نهادن در ماوراي آن اشتغال دارند، بهترين دعا و نيازشان به درگاه باري تعالي آنست كه: در ميان اين مردم، پيامبر آخر زمان محمّد بن عبد الله را مبعوث فرما، تا بدانها تعليم كتاب و حكمت كند و بدينوسيله آنان را از زمره بهيميّت بيرون برده و بر أوج كمال انسانيّت نموّ دهد و تكامل بخشد. بنابراين علم حكمت چقدر با ارزش است كه حضرت ابراهيم و اسمعيل يعني بنيادگذاران توحيد و شريعت اقدس اسلام، آنرا براي يگانه ثمره عالم وجود، و ميوه دل خود كه عاليترين نمونه حيات است؛ درخواست كردند.

و بعداً بدون فاصله ميفرمايد:

وَ مَن يَرْغَبُ عَن مِّلَّةِ إِبْرَ' هِــمَ إِلَّا مَن سَفِهَ نَفْسَهُ. [12]

«و كدام كسي است كه از آئين ابراهيم روي گرداند مگر كسي كه نفس خود را در جهالت انداخته باشد؟!»

از اين آيه بدست ميآوريم كه اوّلاً: فقط سُفَهاء و فرومايگانند كه از ملّت و آئين و روش ابراهيم اعراض دارند.

و ثانياً: به قاعده عكس نقيض يعني: كُلُّ مَنْ لَمْ يَسْفَهْ نَفْسَهُ، يَرْغَبُ في مِلَّةِ إبْراهيم؛ يعني: كُلُّ عاقِلٍ يَرْغَبُ في مِلَّتِه.


صفحه217

«هر كس كه نفس خود را به جهالت نيفكنده باشد، به آئين و روش ابراهيم روي ميآورد.»

يعني: «هر مرد عاقل به سوي منهاج و روش او روي ميآورد.»

بنابراين، حكماء و فلاسفه إلهي كه بدين آئين و منهاج گرويده‌اند، در منطق قرآن عاقلانند. و كساني كه از حكمت اعراض ميكنند، سفيهان ميباشند.

و علاوه بر حضرت رسول اكرم صلّي الله عليه و آله و سلّم، به بسياري از انبياي الهي، علم حكمت داده شده است؛ مانند حضرت داود[13] و حضرت عيسي بن مريم[14]، و بلكه از آيه شريفهاي مستفاد ميشود كه: به جميع انبياء عليهم السّلام حكمت داده شده است. [15]

مضافاً بر آنكه علم حكمت را خداوند به بندگان برگزيده و عباد خجسته خود كه مورد مشيّت او هستند عنايت كرده است، و آن را خير كثير به شمار آورده است:

يُؤْتِي الْحِكْمَةَ مَن يَشَآءُ وَ مَن يُؤْتَ الْحِكْمَةَ فَقَدْ أُوتِيَ خَيْرًا كَثِيرًا. [16]

«خداوند حكمت را به هر كس كه بخواهد ميدهد. و كسي كه به وي


صفحه218

حكمت داده شده است، تحقيقاً به او خير كثيري داده شده است.»

تعريف و تمجيد اسلام از حكماي يونان، و نزول سوره لقمان

خداوند نام يكي از حكماي يونان را در قرآن برده است، و سورهاي به نام او نازل فرموده است. و در اين سوره بسياري از كلمات و مواعظ و سخنان حكمت آميز او را به عنوان درس و سرمشق جاوداني براي بشر بازگو ميكند.

نام اين مرد بزرگ لُقمان است.[17] و سوره قرآن به نام او «لقمان» نامگذاري شده است:

وَ لَقَدْ ءَاتَيْنَا لُقْمَـانَ الْحِكْمَةَ أَنِ اشْكُرْ لِلَّهِ وَ مَن يَشْكُرْ فَإِنَّمَا يَشْكُرُ لِنَفْسِهِ وَ مَن كَفَرَ فَإِنَّ اللَهَ غَنِيٌّ حَمِيدٌ. [18]

«و سوگند بخدا كه ما تحقيقاً به لقمان حكمت داديم: اينكه شكر و سپاس خدا را بجاي آور. پس مطلب اينست و بس: كسي كه شكر خداوند را بجاي آورد براي خودش بجاي آورده است؛ و كسي كه كفر ورزد (و روي احسان و


صفحه219

نعمت خداوندي پوششي بنهد) بداند كه خداوند از همه جهانيان مستغني است.»

در سوره إسراء پس از هفده آيهاي را كه در توحيد و حدّ اعلاي از مراتب مكارم اخلاق، يكايك برميشمرد، به دنبال آن بدون فاصله ميفرمايد:

ذَ'لِكَ مِمَّآ أَوْحَي إِلَيْكَ رَبُّكَ مِنَ الْحِكْمَةِ وَ لَا تَجْعَلْ مَعَ اللَهِ إِلَـهًا ءَاخَرَ فَتُلْقَي فِي جَهَنَّمَ مَلُومًا مَّدْحُورًا. [19]

«اينها از آن چيزهائيست كه پروردگارت به سوي تو از حكمت وحي كرده است. و با الله معبود دگري را قرار مده كه در آنصورت بطور ملامت شده و دور افكنده گرديده، در جهنّم فرو خواهي افتاد.»

گرچه كلمه حكمتي كه در اين آيات و نظائرها بكار رفته است مراد خصوص حكمت يونان نيست، امّا از آنجائي كه اوّلاً: حكمت به معني كلّي و عامّ آن آورده شده است (و آن، به علم انسان شناسي، و موقعيّت انسان با آفرينندهاش، و ربط وي با جهان و جهانيان، و مراتب اتّصال جسم و روحش كه چگونه در هم اثر ميگذارند، و برنامه تأمين سعادت مطلق و خير وي، و به عبارت موجز به علم به حقائق اشياء بقدر قدرت بشر تفسير شده است) و ثانياً: فلسفه و حكمت يونان كه مورد تشويق و ترغيب واقع شده است، متكفّل بيان همين مطالب است؛ ميتوان ربط وثيق حقيقت حكمت را با حكمت يونان دانست.

در روايات وارده از ائمّه أهل البيت، از حكماي الهي يونان تمجيد و تحسين به عمل آمده است.

و حقّاً ايشان حقّ عظيمي بر جامعه بشريّت و عالم انسانيّت و موحّدين و


صفحه220

صاحبان فضائل و مكارم دارند كه: در وقتي كه فلسفه‌هاي سوفسطائيان غلبه كرده بود و در هر امر بديهي تشكيك ميكرد و بشريّت را به عالم موهومات و بيبند و باري سوق ميداد، و فلسفه كَلْبيان غلبه كرده بود، و دست به نَهْب و غارت اموال و اطعمه مردم زده بود، علماي عظيم و صاحب شخصيّت و موحّد يونان قيام كرده، دامن همّت به كمر زدند و با مجاهدات عظيم و تشكيل مكتبها و مدرسهاي توحيدي بر پايه برهان و شهود، شاگردان عظيمي تربيت كردند، و سير مادّيگري را در يونان به عقب راندند؛ گرچه مستلزم اشكالات، و توأم با مرارتها و تحمّل مصائب و دشواريهائي بود كه بر آنها وارد شد.

مادّيّون به پيروي أبيقور (اپيكور) فلسفهاي تأليف كرده و گفتند: سعادت انسان در لذّات نفساني اوست؛ و مانع از آن نيست مگر عفّت و حيا و نظائر آنها از اوهامي كه انسان خودش را بدانها مقيّد ساخته، و نام آنها را فضائل نهاده است.

بنابراين براي نيل به سعادت لازم است كه انسان اين فضائل را از بين ببرد. فلهذا هر جا سفره و وليمهاي سراغ ميگرفتند، هر جا كه سوري مييافتند بر آن حمله مينمودند و همهاش را ميخوردند و ميبردند.

اين امر بر اشراف يونان گران آمد كه در برابر ميهمانان، سفره را چپاول كنند. چاره را در آن دانستند كه درِ منزلهايشان افرادي را بگمارند تا نعلها و كفشهائي كه در دست داشتند بر سر آنها و بر شانه‌هايشان بكوبند. فلاسفه مادّي، و از جمله خود ابيقور، هر وقت ميديدند كه گرفتار كفشها خواهند شد فرار ميكردند؛ و گرنه حمله ور ميشدند و براي صاحبخانه چيزي باقي نميگذاشتند.

و روش كَلْبيّين همان طريقه مادّيّه محضه و الحاد صرف است كه هر شخص ملحد آنرا ميپسندد و بقدر يك بند انگشت از آن تخطّي ندارد. زيرا


صفحه221

بنابر اين فلسفه، اعتقاد به حُسن و قبح و حلال و حرام معني ندارد، و از آنچه نفس اشتها داشته باشد، هيچ مانع و رادعي ندارد. و اينست فلسفه كمونيستها.

و اگر انسان ببيند كه: بعضي از ايشان از افعال پست خودداري ميكنند و يا عبارت حيا و عفّت را بكار ميبرند، يا از روي نفاق و ريا و خودنمائي ميگويند، و يا اينكه ميان اين مرام و بعضي از تعاليم ديني در نفوسشان آميخته شده، و خودشان آگاهي به مقتضاي مرام و روششان ندارند. [20]

قيام فلاسفه إلهي يونان، عليه مادّيّون

باري سُقراط حكيم و شاگرد ارجمندش: افلاطون حكيم و شاگرد اين شاگرد: ارسطو يا ارَسْطاطاليس با تدوين علم منطق و حكمت، اساس و بنياد فلسفه مادّيّون، و كاركرد آنها را بهم زدند. و بر اساس حقّ و واقعيّت، فلسفه الهيّون را مدوّن ساخته، و نياز عالم طبيعت را به خداوند شاعر و حكيم و زنده و ازلي و ابدي و قادر كه مسبّب الاسباب و علّة العلل است، مستدلّ نمودند.

و حكمت خود را بر اساس مكارم اخلاق و فضيلت و عالم وراي مادّه و طبيعت، كه در برهان ارسطوئي و در مشاهدات إشراقيِ افلاطوني مبرهن گرديده بود، بنا كردند.

ضرر غرب در عدم توجّه به توحيد و معارف و اخلاق، بواسطه ترك فلسفه إلهي

تدريس كتب افلاطون و ارسطو در اروپا جاري و ساري بود؛ و از پايان قرون وسطي يعني قرنهاي 13 و 14 و 15 ميلادي، راجر بيكن و در قرن 17 فرانسيس بيكن و پس از او دكارت اساس فلسفه ارسطو را بهم ريختند؛ و مقارن اين احوال و از دويست سال پيش كه نيوتُن و اخيراً به دنبالش اَينشتَين


صفحه222

در عالم فيزيك ظهور كردند، و توجّه عامّه مردم از تو حيد و معارف و اخلاق و فضائل به سوي مادّيگري و زندگاني متجمّل و هوسراني و عدم ادراك شخصيّت انساني بازگشت، آن مكتب هم تعطيل شد. و امروزه در اروپا و آمريكا ديده نميشود كه فيلسوف الهي شاگردان اخلاقي و مكتبي تربيت كند، و كتب افلاطون و ارسطو را درس بدهد. و اين يك ضايعه بلكه فاجعه بزرگي است كه بدان ملّتها روي آورده است.

و جريان يك فلسفه الهي به نام فلسفه‌هاي توميستي و نئوتوميستي در غرب، و نيز وجود دو نفر فيلسوف و مورّخ فلسفه به نام كاپلستون و ژيلسون را در دوران معاصر كه هر دو كشيش و توميست و الهي هستند، نميتوان در برابر صدها مكتب فلسفه‌هاي تجربي و مادّي به حساب آورد. زيرا به حكم النّادرُ كالْمَعدوم، بقدري در مقابل كثرت مكاتب مادّيّين ضعيف است كه قابل ملاحظه نيست.

فلهذا بشرِ انسان و طالب شخصيّت، بالْخصوص با تعاليم حيات بخش حضرت مسيح علي نبيّنا و آله و عليه السّلام، چنان چهارنعل به سوي تمدّن ماشيني و علوم مكانيك و طبيعي ميرود كه خود و شخصيّت وانسانيّت و شرف و عزّت را فراموش كرده، و حتّي از دنيا هم متمتّع نميشود؛ و ماشينوار و افزارمانند در دست مكانيك واقع گرديده است. اينست نتيجه ترك تدريس حكمت يونانيان در اروپا!

گفتار آلكسيس كارل در ضرر بشريّت بواسطه تمدّن و فرهنگ جديد

دكتر آلِكسيس كارِل در مقدّمه كتاب خود: « انسان موجود ناشناخته » ميگويد:

))... زيرا انسان قادر نيست ديگر از تمدّن ماشيني در راهي كه افتاده است پيروي كند؛ براي آنكه بسوي انحطاط ميگرايد.

زيبائيهاي علومِ مادّه بيجان چنان او را خيره كرده كه از ياد برده است


صفحه223

جسم و جان او از قوانين پيچيدهاي پيروي ميكنند كه مانند قوانين جهان ستارگان تغيير ناپذيرند، و نميتوان بيآنكه خطر و زياني متوجّه شود آنها را پايمال نمود. بنابراين، شناسائي روابطي كه آدمي را ناچار به جهان و به همنوعانش ميپيوندد و آشنائي به روابط بين بافتها و روانش، ضرورت دارد.

در حقيقت، مقدّم بر هر چيز بايد به انسان پرداخت. با انحطاط او، زيبائي تمدّن ما و حتّي عظمت جهان ستارگان نيز از ميان ميرود. به خاطر اين دلائل اين كتاب نوشته شده است... [21]


صفحه224

فِرِدْريك كودِرْ كه نظر صائبش از وراء آمريكا، اروپا را نيز در بر ميگيرد، محرّك تأليف اين كتاب شده است.

بلاشكّ بسياري ملل راهي را كه آمريكاي شمالي گشوده است خواهند پيمود. تمام ممالكي كه كوركورانه روح و طرق تمدّن صنعتي را پذيرفته‌اند: انگلستان يا روسيه، آلمان يا فرانسه از همان خطراتي تهديد ميشوند كه آمريكا با آنها مواجه است.

توجّه انسانيّت بايد از ماشين و مادّه بسوي جسم و روان آدمي، و بروي كيفيّات بدني و معنوي كه بی‌آنها ماشينها و جهان نيوتن و اينشتَين وجود نخواهد داشت، معطوف گردد...

ما كم كم بضعف تمدّن خود پي ميبريم. بسيارند كسانيكه امروز رهائي از قيد بندگي اصول اجتماع امروزي را آرزو ميكنند. اين كتاب بخاطر آنان نگاشته شده است. همچنين بخاطر متفكّرين تندروي كه نه تنها بلزوم تغييراتي در شؤون سياسي و اقتصادي، بلكه به واژگوني اصول تمدّن صنعتي معتقدند و راه ديگري براي پيشرفت انسانيّت آرزو ميكنند. (( [22]

« مسترفرنكل كه از رجال انگليس است، بر تعطيل شدن فلسفه يونان در اروپا تأسّفها ميخورد و ميگويد:


صفحه225

متأخّرين از ما گرچه به درجه اعلاي از علوم و صنايع رسيده باشند، وليكن به قدر عُشْر آن مقداري را كه يونانيان رسيده‌اند، نرسيده‌اند.

بنابراين اگر آن كتب تا اين زمان باقي بود، و علوم يونان به علوم امروز مردم اضافه و ضميمه ميشد، تحقيقاً اينك دنيا بصورت بهشتي در آمده بود كه: يك وَجَب از آن يافت نميشد مگر آنكه به انواع و اقسام علوم و فضائل معمور و آباد گرديده بود. (( [23]

افلاطون پانصد سال قبل از بعثت حضرت عيسي بن مريم علي نبيّنا و آله و عليه السّلام بود. و اين جمله را كه به او نسبت داده‌اند كه گفته است: شريعت حضرت عيسي براي ضعفاء العقول است، و من كه به حقيقت پيوستهام، در تحت اين شريعت در نميآيم، كذب محض است.

چون همانطور كه گفتيم: وي قبل از بعثت حضرت مسيح بوده است. به علّت آنكه او استاد ارسطو بود، و ارسطو استاد و وزير اسكندر مقدوني بوده است؛ و زمان اسكندر مقدوني در تاريخ مضبوط است.

افلاطون داراي حكمت إشراق بود. او سرسلسله رَواقيّين است كه با رياضات و مجاهدات باطني از راه تصفيه باطن، كشف حقائق و معارف الهيّه بر او ميشده است.

ارسطو شاگرد افلاطون داراي حكمت مَشّاء بوده است، كه ابداً به باطن تكيه ننموده، بلكه فقط از نقطه نظر برهان، مسائل حكميّه را بنا نهاده است.

اسكندر پس از فتح مشرق، بندر اسكندريّه را در مصر بنا كرد، و در آنجا مدرسهاي تشكيل داد و شاگردان افلاطون در آنجا به تدريس پرداختند. و مكتبشان چون توأمي از بعضي از قوانين افلاطون و بعضي از ضمائم تازه ديگري


صفحه226

بوده است به مكتب نو افلاطوني ناميده شد.

اين مكتب باقي بود تا زمان اسلام در وقتي كه در حكومت عمر آنجا را فتح كردند، آن مكتب بر افتاد.

يكي از بزرگان اين مكتب ثاميطورس است كه اسلام آورد و به نام يحيي نحوي ناميده شد.

كتاب اُثولوجيا[24] كه كتاب مختصر و مفيدي است بر اساس حكمت اشراق ـ و بعضي اشتباهاً از ارسطو ميدانند ـ از افلوطين است كه از شاگردان اين مكتب است؛ و نسبتش به ارسطو اشتباه است.

كتب يونان را از طبّ و فلسفه و هيئت و هندسه، در زمان حضرت امام رضا و امام جواد عليهما السّلام از يوناني به عربي توسّط حُنَين عبادي ترجمه كردند. ثابت بن قُرَّة، اصول اقليدِس را تحرير كرد؛ و اوّلين كسي است كه آنرا مهذّب نموده و مشكلاتش را توضيح داده است.

گرچه اين كتب كه به عربي ترجمه شد، توسّط خلفاي عبّاسي و به امر آنها صورت گرفت، وليكن هيچ دليل و شاهدي در دست نيست كه انگيزهاش معارضه و مبارزه با ائمّه عليهم السّلام بوده باشد.

زيرا طبّ و فلسفه و هندسه و امثالها از علومي است كه نه تنها مخالفتي با مكتب أهل البيت نداشت، بلكه موافق هم بود. برهان و منطق، گفتار راستين پيشوايان دين را بهتر واضح ميكند. آنها مدّعاي خطائي نداشتند، تا از منطق و قياس در هراس باشند.


صفحه227

حقّ بزرگ فلاسفه اسلام در پاسداري از توحيد و قرآن

جمعي از شاگردان حضرت صادق عليه السّلام همچون محمّدبن نُعمان معروف به أحْوَل و مؤمن الطّاق، و هِشام بن حَكَم اهل برهان و جدل بوده‌اند؛ بالاخصّ از شرح حالات هشام بن حكم بدست ميآيد كه وي فلسفه ديده و خوانده است. آنان با منطق و برهان قويّ خود، در اشاعه و اثبات مكتب ولايت پافشاريها نمودند.

جمع كردن صدر المتأ لّهين بين عقل و شرع و شهود

حكمت مَشّاء و كتب ارسطو پيوسته در مدارس و مساجد بحث و تدريس ميشد؛ تا معلّم ثاني: فارابي، و شيخ الرّئيس أبوعلي سينا كتب مستقلّي در فلسفه نوشتند، و جِيلاً بعد جيلٍ و عصراً بعد عصر دانشمنداني نظير ابن فَهد و ابن مِسكَوَيه و ابن رُشد و خواجه نصيرالدّين طوسي[25]


صفحه228

و ميرفندرسك و ميرداماد پيدا شدند، و عالم اسلام و توحيد و نبوّت و امامت و


صفحه229

معاد و اخلاق و مكارم از فضائل را به نور معارف خود در تفسير قرآن، و بيان حقائق علمي و فلسفي آن روشن كردند؛ تا نوبت رسيده به أفضل الحكماء و أشرف الفلاسفة الاقدمين من المتقدّمين و المتأخّرين، صاحب مكتب اشراق و داراي معارف مشّاء، جامع بين عرفان و برهان، و ميان صفاي باطن و قوّت برهان: صدر المتألّهين شيرازي أعلَي اللهُ درجتَه وَ جَزاهُ اللهُ عنِ الإسلامِ و المُسلمينَ، و عنِ التّفقّهِ و التّفكّرِ و العلمِ خيرَ جزآءِ المعلِّمين.

وي با هوش و استعداد بينظير و نبوغ ذاتي و اكتسابي، عمري را زاهدانه و عارفانه زيست. ميان مكتب مشّائيّين و اشراقيّين و اهل تفسير و حديث جمع كرد. و با احترام و اكرام به صاحب شريعت، و قرآن و مقام ولايت كبري براي حلّ معضَلات از روايت، و تفسير مشكلِ از آيات، و براي ايصال به اعلي درجه يقين و ورود به مقام صِدّيقين، با دو بال علم و عمل، پاي در عرصه ميدان مجاهده و شهود نهاد. و با برهان قويّ مسائل فلسفه را حلّ كرد، و بر مسائل حكمت يونان كه اصولش از دويست مسأله تجاوز نميكرد پانصد مسأله مبتكرانه افزود و مسائل حكمت را به هفتصد مسأله رسانيد.

صدر المتألّهين اصول فلسفه يونان را در هم ريخت، و خود مؤسّس فلسفهاي نوين گرديد. و معجوني مطبوع كه هم حكم فطرت باشد و هم حكم عقل و هم حكم شرع، از ميان هزاران كتاب فلسفه و حديث و تفسير بدست فكر صائب خود بساخت، و در كام عاشقان عرفان و مشتاقان استدلال و برهان و شيفتگان از متشرّعين و اهل ايمان ريخت. و با تأليف كتب عديده كه اهمّ آنها «أسْفار أربعه» است، حيات نويني به علم و برهان، و به يقين و عرفان، و به شرع و ايقان بخشيد، و ملجأ و مأوائي براي حكماي راستين در دفع شبهات ملحدين و منكرين از مادّيّين و زنادقه و منحرفين از ولايت مطلقه كلّيّه گشت، و سندي براي قرآن گرديد؛ بطوريكه چهارصد سال است همه از سفره گسترده


صفحه230

وي ميخورند و از شراب معين او ميآشامند و از بركات نفس قدسيّه و رحمات كتابهاي مؤلَّفه او بهرمند ميشوند. [26]

لزوم زنده داشتن تدريس «أسفار أربعه» در حوزه‌هاي علميّه

تهيدستي فلسفۀ غرب و فلاسفۀ غربي

و تا بحال در حوزه‌هاي مقدّسه علميّه طلاّب علوم دينيّه، اين كتاب رائج و دارج است؛ و بحمدالله و المنّة به رغم أنف طرفداران مكتب مادّه و پيروان زندقه، و شيفتگان فلسفه غرب كه محتوائي در بر ندارد، اين سِفْر عظيم و اين نامه مبين، بحث و تدريس ميشود و روز به روز بر رونقش افزوده ميگردد، و با


صفحه231

اتّكائش بر أصالت توحيد، تهي بودن فلسفه بيگانگان مشهودتر ميشود. و فعلاً حوزه‌هاي گرم تدريسِ اين كتاب چه در نجف اشرف و چه در بلده طيّبه قم و چه در دارالعلم اصفهان و چه در مشهد مقدّس رضوي و سائر اماكن علم و مراكز دانش، ديدگان خفّاش صفت معاندان اسلام را كور كرده است.

آيا در اينصورت جاي تأسّف نيست كه ما زوال تدريس و بحث از اين سِفْر گرامي را در حوزه‌هاي علميّه بنام فلسفه كهن آرزو كنيم؛[27] و از علم بيمحتواي بيكن و فلسفه ميان تهي كانت و دكارت دم زنيم؟! و يا مثلاً با توأم كردن فقه و فلسفه جديد از افكار فِرويْد و بِرْتْرانْد راسِل مدد بجوئيم؟ و عمل لواطِ قوم


صفحه232

لوط را كه قبيحترين كردار تاريخ بشريّت است مجاز بدانيم؟ و همانند انگلستان از مجلس اعيان بگذرانيم، و علناً همجنس بازي را امضا كنيم؟

آيا بسط و قبض تئوريك شريعت، از اينجاها سر در نميآورد؟ آيا ورود فلسفه جديد در حوزه علميّه، و تعطيل تدريس فلسفه حياتبخش و سعادتآفرين، نتيجه هزارسال افكار علمائي چون بوعليّ و فارابي و ميرداماد در قالب فكر بكر ملاّصدراي شيرازي، غير از اين نتيجه ميدهد؟!

مرحوم آية الحقّ و سند الفلاسفة، حكيم اعظم آيةالله مُفخَّم: حاج ميرزا مهدي آشتياني أعلي الله درجته كه فيلسوفي عظيم و نابغهاي در حكمت و فلسفه بود، براي معالجه و عمليّه جرّاحي به كشور آلمان رفت، در موقع مراجعت به طهران ميگفت: چون در بيمارستان آلمان بستري شدم، فيلسوفان آنجا همگي بواسطه شهرت من، بديدن من آمدند. من با آنها در اصول مسائل فلسفي مذاكره كردم؛ ديدم حقّاً آنها از يك طلبه ابتدائي حوزه‌هاي ما اطّلاعاتشان كمتر است. [28]

قول به عدم احتياج به علوم عقليّه، همانند قول عمر: «حَسْبُنا كتابُ الله» است

امّا گفتار كساني كه ميگويند: ما به علوم عقليّه و حكمت نياز نداريم، زيرا آنچه از علوم عقليّه كه در اخبار ائمّه عليهم السّلام وارد شده است كه ما از اخبار استفاده ميكنيم! و آنچه وارد نشده است ما به آن نيازي نداريم؛ عيناً مانند گفتار عُمر است كه به عَمروعاص، حاكم از جانب خود در مصر نوشت:


صفحه233

وَ أمّا الْكُتُبُ الَّتي ذَكَرْتَها فَإنْ كانَ فيها ما وافَقَ كِتابَ اللَهِ، فَفي كِتابِ اللَهِ عَنْهُ غِنًي؛ وَ إنْ كانَ فيها ما يُخالِفُ كِتابَ اللَهِ، فَلا حاجَةَ إلَيْهِ، فَتَقَدَّمْ بِإعْدامِها!

«و امّا كتابهائي را كه نام بردي، پس اگر در ميان آنها چيزي هست كه با كتاب خدا موافق باشد، بنابراين بواسطه داشتن كتاب خدا از آنها مستغني هستيم؛ و اگر در ميان آنها چيزي هست كه با كتاب خدا مخالف باشد پس نيازي به آن نيست؛ بنابراين در نابود كردن آنها اقدام كن!»

فَشَرَعَ عَمْرُو بْنُ عاصٍ في تَفْريقِها عَلَي حَمّاماتِ الاسْكَنْدَرِيَّةِ وَ إحْراقِها في مَواقِدِها. [29]و [30]

«بنابر اين دستور، عمرو بن عاص، آن كتابها را در حمّامهاي اسكندريّه پخش كرد، و همه را در تونهاي آنها آتش زد.»

اين گفتار، سدّ باب تحقيق و تدقيق، و نشر علوم و فرهنگ دنيا و آخرت است، و عيناً مانند گفتار ديگر عمر است كه: حَسْبُنا كِتابُ اللَهِ «كتاب خدا ما را بس است.»

در قرآن اگر مفسّري و پاسداري چون عترت نباشد، دستاويز هر شخص جنايتكار ميشود؛ و با آيات قرآن نيز استشهاد و احتجاج بر حكومت جائره خود مينمايد. و فهميدن روايات ائمّه عليهم السّلام هم، چون داراي مرتبه واحدي نيستند و بسياري از آنها بر علوم دقيقه عقليّه استناد دارند، اگر علوم


صفحه234

عقليّه راهگشاي آن دقائق و معارف عظيم نباشد، نتيجه‌اش جمود بر ظواهر، نظير تشبيه و تعطيل و تجسيم و جبر و تفويض، و يا مانند شيخيّه و أخباريها دريافت معاني سخيفه و دَنيّه از كتاب الله؛ و مفاهيم سطحي و بدون ارزش از روايات ميگردد؛ و حاشاه و حاشاهم عن ذلك.

 

 

پاورقي


*- باید دانست : یکی از جهات تعلّل ، آن بود که در ثلث اوّل کتاب نیز مطالبی عنوان شده است که در فهمیدن مطالب دیگر خالی از اهمّیّت نبوده است .

[1] ـ «كيهان فرهنگي»، شمارۀ ترتيب 0 5 و 52، ارديبهشت ماه 1367 و تيرماه 1367 شمسي، شمارۀ 2 و شمارۀ 4

[2] ـ مستشار عبدالحليم جُندي كه يكي از اركان مجلس اعلاي شؤون اسلامي مصر است، در كتاب ارزشمند خود به نام «الإمام جعفرٌ الصّادق» ص 294 و 295، با چند جمله كوتاه، بنياد اين نوع تفكّر و انديشه را منهدم ساخته است. وي ميگويد:

))و در جانب مشاهدات واقعيّه و تحقيقِ پاك تجربه و استخلاص (نتيجه گيري) صادق و صحيح ـ كه مدار علوم امروزي اروپائي است ـ فقه اسلام ضمانت جديدي را اضافه ميكند و آن عبارت است از اعتبار اجتهاد در حدّ سعي و كوششي كه به حقّ برسد؛ نه آنكه برسد براي حقّ. (لِبُلوغِ الحقِّ؛ لا بُلوغًا لَه.) بنابراين، در آنجا عوامل دگري است كه گاهي وجود دارد، و يا آنكه عقل دگري آن را ادراك ميكند و آن را در مكاني نزديكتر به سَداد و صحّت قرار ميدهد، و يا آن را بطوري قرار ميدهد كه به سداد و صحّت برسد. و اين احتمال كه ملازم با اجتهاد است، احتمال تداخل عناصر را ميدهد. فلهذا نتائج، نسبي است، تا تجربه براي ما يقين آورد كه آنها ابداً قابل تخلّف نيستند. و اين مسأله در فقه به نسبيّت باقي ميماند تا به حكمي كه شارع آن را تشريع نموده است برسد. پس شرع خدا كه مجتهدين، اراده وصولش را دارند ثابت است. ((

[3] ـ آيات 1 تا 5، از سوره 2: البقرة

[4] ـ آيه 6 و 7، از سوره 2: البقرة

[5] ـ صدر آيه 177، از سوره 2: البقرة

[6] ـ در اينجا لازم است عبارتي را كه در تعليقه ص 58، از كتاب «راه طيّ شده» ذكر كرده است بياوريم. مؤلّف كتاب كه خود از مخالفان فلسفه و حكمت يونان است، ميگويد:

)) در اينجا بطور معترضه گفته شود كه براي بشر، دين و علم در عين ارتباط و احتياجي كه بيكدگر دارند لازم است هر يك استقلال خود را حفظ كنند. مطالب و احكام دين هر قدر با بصيرت و دقّت و روي موازين علمي شناخته شود و عمل گردد البتّه بهتر است؛ ولي چون علم قهراً دچار اشتباه و نقص است و دائماً در حال اصلاح و تكميل ميباشد، نميتواند ملاك قاطع ثابت دين باشد. و دين را نبايد در قالب معلومات زمان اسير و ميخكوب نمود. ((

اين گفتار بسيار روشن و صحيح است. و امّا گفتار صاحب مقاله بسط و قبض تئوريك شريعت، درست مخالف اينست. او صريحاً ميگويد:

)) دين و علم مانند دو وارده فكري و مانند دو ميهمان، هر كدام در ديگري اثر ميگذارد و علم، هندسه دين را عوض ميكند، و بطور كلّي ثبات و أصالتي در معلومات ديني نيست. و پيوسته بر عهده علماست كه هندسه تفكّر ديني خود را با هندسه معلومات روزانه و علوم جديده تطبيق دهند. ((

[7] ـ دوست دانشمند و معظّم ما، مرحوم شهيد حاج شيخ مرتضي مطهّري رحمة الله تعالي عليه، در كتاب «انسان كامل» ص 248 و 249 ميگويد: )) يك دانشمند ايتاليائي است به نام ماكياول كه اساس فلسفهاش بر سيادت است. ميگويد: در دنيا چيزي كه بايد ملحوظ شود سيادت است. هيچ چيز ديگر قيمت ندارد مگر آنكه مقدّمه براي وصول به سيادت باشد. دروغ، فريب، خدعه، مكر در راه وصول به سيادت مباح است.

فيلسوفي است آلماني به نام نيچه كه در آخر عمرش هم ديوانه شد؛ اين مرد اصل قدرت را در اخلاق مطرح كرد، و اصل اخلاق را قدرت دانست.

دو نفر فيلسوف غربي يكي دكارت فرانسوي و ديگري بيكن انگليسي در حدود چهار قرن پيش از اين نظريّهاي در باب علم دادند و گفتند: شرافت و فضيلت علم براي بهرهمندي از طبيعت است. فلهذا شرافت علم را از اصالتش انداختند. گرچه اين نظريّه موجب آبادي طبيعت به دست انسان شد ولي همين نظريّه، انسان را به دست خود انسان خراب و فاسد نمود. ((

[8] ـ آيه 2، از سوره 62: الجمعة

[9] ـ آيه 128، از سوره 2: البقرة

[10] ـ آيه 129، از سوره 2: البقرة

برخي از روايات وارده در شأن حكمت

[11] ـ خطيب بغدادي در كتاب «تقييد العلم» ص 146 و 147 با سند متّصل خود روايت ميكند از محمّد بن جُحَادة از أنس بن مالك كه رسول خدا صلّي الله عليه و آله فرمود: لاتَطْرَحوا الدُّرَّ في أَفْواهِ الْكِلابِ. «دانههاي دُرّ را در دهان سگها نيفكنيد!» ابن بكّار ميگويد: من اينطور ميدانم كه مراد پيامبر علم بوده است. انتهي.

در «مستدرك نهج البلاغة» تأليف شيخ هادي كاشف الغطاء، ص 158 آورده است كه: قالَ أميرُالْمُؤْمِنينَ عَلَيْهِ السَّلامُ: الْحِكْمَةُ ضآلَّةُ الْمُؤْمِنِ، وَ السَّعيدُ مَنْ وَعَظَ بِغَيْرِهِ. (وَالْمَرْويُّ في «النَّهْج»): الْحِكْمَةُ ضآلَّةُ الْمُؤْمِنِ؛ فَخُذِ الْحِكَمَةَ وَ لَوْ مِنْ أَهْلِ النِّفاقِ. وَ في «تُحَف العقول»: فلْيطْلُبْها وَ لَوْ في أيْدي أهْلِ الشَّرِّ. «حكمت گم شده مؤمن است، و خوشبخت كسي است كه از كردار دگران پند گيرد. (و در «نهج البلاغة» وارد است كه ): حكمت گم شده مؤمن است؛ پس حكمت را درياب گرچه دارندهاش از اهل نفاق باشد. و در «تحف العقول» وارد است: پس بايد مؤمن حكمت را فرا گيرد گرچه در دست اهل شرّ باشد.» و أيضاً در «مستدرك» ص 178 آورده است كه آنحضرت فرمود: الْحِكْمَةُ ضآلَّةُ الْمُؤْمِنِ ، فَاطْلُبوها وَلَوْ عِنْدَ الْمُشْرِكِ ، تَكونوا أحَقَّ بها وَ أهْلَها. «حكمت گم شده مؤمن است، پس آن را طلب كنيد گرچه در نزد مرد مشرك باشد؛ در اينصورت كه حكمت به شما رسيد، شما بدان علم سزاوارتر از مشركين هستيد، و اهل حكمت ميباشيد.» تا اينجا تمام شد گفتار صاحب «مستدرك نهج البلاغة».

و حكيم محدّث مفسّر عالم كبير اسلام ملاّ محمّد محسن فيض كاشاني قدَّس اللهُ نفسَه در كتاب «المَحجّة البيضآء» ج 1، ص 91 آورده است كه: وَ قالَ عيسَي عَلَي نَبِيِّنا وَ ءَالِهِ وَ عَلَيْهِ السَّلامُ: لا تَضَعوا الْحِكْمَةَ عِنْدَ غَيْرِ أهْلِها فَتَظْلِموها، وَ لا تَمنَعوها أهْلَها فَتَظْلِموهُمْ! كونوا كالطَّبيبِ الرَّفيقِ يَضَعُ الدَّوآءَ في مَوْضِعِ الدّآءِ. وَ في لَفْظٍ ءَاخَرَ: مَنْ وَضَعَ الْحِكْمَةَ في غَيْرِ أهْلِها جَهِلَ؛ وَ مَنْ مَنَعَها أهْلَها ظَلَمَ. إنَّ لِلْحِكْمَةِ حَقًّا، وَ إنَّ لَها أهْلاً؛ فَأعْطِ كُلَّ ذي حَقٍّ حَقَّهُ! «حضرت عيسي عليه السّلام فرمود: حكمت را در نزد غير اهلش ننهيد كه به حكمت ستم كرده‌اید؛ و از اهلش دريغ مداريد كه به آنان ستم نموده‌اید! شما همچون طبيب مساعد و همراه باشيد كه دارو را در جاي درد ميگذارد. و در عبارت دگر است: كسيكه حكمت را در غير اهلش بگذارد نادان است، و كسيكه از اهلش باز دارد ظالم است. حكمت حقّي دارد، حكمت اهلي دارد؛ بنابراين هر حقّي را به صاحب حقّ بازگردان.»

[12] ـ صدر آيه 0 13، از سوره 2: البقرة

[13] ـ قسمتي از آيه 251، از سوره 2: البقرة: وَ قَتَلَ دَاوُودُ جَالُوتَ وَ ءَاتَـٰهُ اللَهُ الْمُلْكَ وَالْحِكْمَةَ وَ عَلَّمَهُو مِمَّا يَشَآءُ. «و داود جالوت را كشت و خداوند به او سلطنت و حكمت داد؛ و از آنچه را كه خودش اراده نموده بود، به وي تعليم كرد.»

[14] ـ آيه 48، از سوره 3: ءَال عمران: وَ يُعَلِّمُهُ الْكِتَـٰبَ وَ الْحِكْمَةَ وَ التَّوْرَيٰةَ وَ الإنجِيلَ. «وخداوند به عيسي بن مريم كتاب و حكمت و تورات و انجيل را تعليم نمود.»

[15] ـ صدر آيه 81، از سوره 3: ءَال عمران: وَ إِذْ أَخَذَ اللَهُ مِيثَـٰقَ النَّبپّــنَ لَمَآ ءَاتَيْتُكُم مِّن كِتَـٰبٍ وَ حِكْمَةٍ. «و ياد بياور زماني را كه خدا از پيامبران عهد و ميثاق گرفت كه من حقّاً به شما كتاب و حكمت را دادم.»

[16] ـ قسمتي از آيه 269، از سوره 2: البقرة

[17] ـ مرحوم آية الله الخبير حاج شيخ أبوالحسن شعراني در تعليقۀ خود بر تفسير «منهج الصّادقين» ج 7، ص 242 از طنطاوي نقل كرده كه يونانيان، لقمان را از خود ميدانستند. و در اين باره شيخ طنطاوي در تفسير «جواهر» ج 15، ص 125 و 126 آورده است كه يونانيان لقمان را از خود ميدانستند و نام او را ايثوب ذكر نموده‌اند. و كتابي از او در دست است كه با حكمتهائي كه مفسّران از او نقل كرده‌اند مشابهت دارد.

و شهر زوري در «نزهة الارواح و روضة الافراح» (تاريخ حكماء) ص 72 آورده است كه انباز قلس كه از قدماي حكماي يونان و مقدّم بر سقراط و افلاطون است، شاگرد لقمان بوده و حكمت را نزد او در شام آموخته است.

و نيز اين مطلب را قاضي أبوالقاسم صاعد بن أحمد بن صاعد أندلسي متوفّي سنۀ 462 هجري در كتاب خود «طبقات الاُمم» آورده، و ترجمۀ آن كتاب را دانشمند محترم، فلكي خبير و رياضي دان عصر ما مرحوم حاج سيّد جلال الدّين طهراني به ضميمۀ گاهنامۀ خود (سنۀ 0 131 شمسي) ص 176 آورده است.

[18] ـ آيه 12، از سوره 31: لقمان

[19] ـ آيه 39، از سوره 17: الإسرآء

[20] ـ «نقد فلسفه داروين» ج 2، ص 227 و 228؛ و علّت اشتهارشان به كلبيّون آنست كه: صاحبان سفره و موائد، اين نوع از فلاسفه را، سگ ميخواندند و آنها را با استخوان ميزدند و ميراندند؛ و يا آنكه ايشان همانند سگها بر سفرهها حمله ميكردند. (تعليقه)

[21] ـ احمد امين مصري در كتاب «يوم الإسلام» پس از شرح مشبعي درباره عدم كفايت تمدّن غرب و لزوم اعتقاد به روحانيّت شرق، و خسارتهاي وارده به عالم در اثر انغمار در اخلاق و تربيت غربيها، در ص 175 و 176 ميگويد: )) و اگر ما به ظاهر حكم ميكرديم، ميگفتيم: مادّيّت سالمي كه در برابر عقل خاضع ميشود و راه حيات را مظفّرانه باز مينمايد و بر جهان غلبه و سيطره پيدا ميكند، از روحانيّتي كه فاسد شده است، و از مبادي قويّي كه تعفّن پيدا نموده است بهتر است. امّا اين انصاف در حكم نيست. نتيجه اين مادّيّت چيست؟ اين مادّيّت پيروز سر از كجا برون نموده است؟ اين مدنيّتي است كه جهان را به دهشت افكنده است و آن را همچون كوه آتشفشاني نموده است كه نزديك است منفجر گردد. اين مدنيّت هر روز در پي اختراع جديدي است كه عالم را به فناء تهديد مينمايد. بنابراين، نتيجه قوّت چيست در صورتيكه شكننده و كوبنده باشد؟ و نتيجه قصر زيبا كدام است در صورتيكه ساكنانش در فزع و وحشت به سر برند؟ اگر شما از ملّت اروپا بپرسيد كه: شما راضي هستيد زندگاني متجمّلانه و مُترَفانه داشته باشيد، امّا فرزندان خود را در جنگها از دست بدهيد؛ و يا زندگي متوسّطي داشته باشيد و هيچيك از فرزندانتان در جنگ هلاك نشود، كدام يك را انتخاب ميكنند؟

من در قيمت و ارزش اين تمدّن مغرب زمين در شكّ هستم؛ چون شرور حاصله از آن را براي عالم، در برابر خيرات حاصله از آن براي عالم مقايسه مينمايم. آلات و ادوات و مخترعاتي كه به وجود ميآيد در مقابل جانهائي كه درو ميشود و آرامش و آسايشي كه بهباد ميرود، و غلبه قليلي از مردم بر مردم كثيري كه اهل جهان را تشكيل داده‌اند، چه قيمتي دارد؟ اين عدّه قليل كه پيوسته اكثريّت را به عذاب ميكشند و خونشان را ميريزند! و اين به جهت آنست كه ميگويند: إِنْ هِيَ إِلَّا حَيَاتُنَا الدُّنْيَا نَمُوتُ وَ نَحْيَا وَ مَا نَحْنُ بِمَبْعُوثِينَ. «هيچ نيست مگر همين زندگاني شهوي پست كه ما ميميريم و زنده ميشويم؛ و نيستيم ما از مبعوث شدگان.» ((

[22] ـ «انسان موجود ناشناخته» ترجمه دكتر پرويز دبيري، صفحه ح و صفحه ط، از مقدّمه خود مؤلّف: دكتر آلكسيس كارل

[23] ـ «نقد فلسفه داروين» ج 1، ص 47 و 48

[24] ـ اثولوجيا در لغت لاتين به معناي الهيّات بالمعني الاخصّ است، و چون حكمت يونان را كه به عربي انتقال دادند از يونانيان اخذ شد و به لغت لاتين مدوّن بود، لهذا اين علم هم در ميان فلاسفه بهمان نام باقي ماند.

[25] ـ مراتب علمي و عملي حكيم خواجه نصيرالدّين طوسي

در اينجا لازم است مدح و تمجيدي را كه آيه الهي در ادبيّت و عربيّت و فقه و اصول و حكمت، نادره زمان آية الله: حاج ميرزا أبوالفضل طهراني فرزند آية الله ميرزا أبوالقاسم كلانتر (صاحب تقريرات مباحث الفاظ شيخ انصاري) و پدر آية الله حاج ميرزا محمّد ثقفي صاحب تفسير فارسي «روان جاويد»، أعلي اللهُ مقامَهم در كتاب نفيس و پرمايه خود: «شفآء الصّدور في شرح زيارة عاشور» در ذيل فقره: وَ الْعَنْ يَزيدَ بْنَ مُعاويَةَ در ص 4 0 3 و 5 0 3 بالمناسبه درباره خواجه نصيرالدّين طوسي ذكر كرده است بياوريم تا حال خواجه كه يكي از فلاسفه اسلام است روشن گردد. او ميگويد:

)) استاد البشر خواجه نصير رضي الله عنه، مؤالف و مخالف طوعاً و كرهاً او را به استادي مسلّم دارند. گاهي أفضل المحقّقين لقبش ميدهند و وقتي عقل حادي عشرش ميخوانند، و جائي سلطان الفقهاء و الحكماء و الوزرائش مينامند؛ چنانچه در اجازه شهيد ثاني براي حسين بن عبدالصّمد والد شيخ بهائيست. و موضعي درحقّ او ميگويند: أفضلُ أهلِ عَصرِه في العُلومِ العَقليّةِ وَالنَّقليَّة؛ چنانچه علاّمه و محقّق ثاني در حقّ وي شهادت داده‌اند. و گاهي درباره او ميگويند: أفضلُ مَن شاهَدْناه في الاخلاق؛ چنانچه علاّمه در اجازه بني زُهره فرموده. و مصنّف «زيج خاقاني» كه به نام ميرزا اُلُغ بيك تصنيف كرده ثنائي بليغ بر او كرده كه علم و علماء را از خود مسرور و خرسند نموده. و چه خوب ميگويد استاد اعظم آقاي بهبهاني (قدّه) در تعليقه رجال ميرزا: لا يَحتاجُ إلَي التّعريفِ، لِغايةِ شُهرتِه ؛ مَعَ أنّ كلَّ ما يُقالُ فيه فهوَ دونَ رُتبَتِه. والحقّ هزار غزالي و بهتر از غزالي، خوشه چين خرمن تحقيقات آن محقّق نامدار و علاّمه بزرگوار بايد باشند. بلكه اگر به انصاف نظر كني و عصبيّت را به جانبي بگذاري تواني گفت كه: حضرت خواجه رضي الله عنه افضل علماي بني آدم است از بَدو دنيا إلي يومِنا هذا. و بس است در فضل او كه علماي فرنگ در ردّ اسلام و انكار اعجاز قرآن بجهت عجز از اتيان بمثل او نقض كرده‌اند كه: مثل خواجه در مِجَسْطي نيامده. و در «كشف الظّنون» و غير او وي را اوّل مرتبه طبقه اُولَي از مصنّفين قرار داده و اعتراف كرده كه او را بر جميع اهل علم از هر ملّتي حقّي است ظاهر كه رعايت او واجب است. و درجه فضل و تحقيق او به جائي رسيده كه به يك اشكال بر عبارت «تجريد» او در مبحث ماهيّت كه توهّم كرده‌اند، ملاّ سعد تفتازاني راضي نشده كه كلمه مخالفِ تحقيق از او صادر شود، و ميگويد: اين مصدِّق نسبت اين كتاب است به غير آن محقّق؛ با اينكه شأن كتاب «تجريد» أجلّ از آنست كه منسوب به غير او شود. اين كلام تفتازاني است با ظهور عداوت و منافست او با حضرت خواجه كه هنوز أتباع او از صدمه بنان و بيان و ضرب سيف و سنان او در ناله و خروشند، و الحمدُللَّه علَي وُضوحِ الحُجّة. و صفدي در «شرحُ لاميّةِ العجم» خواجه را از كساني شمرده كه هيچكس به رتبه ايشان نرسيده در فنّ مِجسطي؛ و تخصيص به جهت عناد است.

خجسته رهنموني ذوفنوني كه در هر فنّ بود چون مرد يك فنّ

لِمؤلّفِه:

في كُلِّ فَنٍّ بارِعٌ كَأنَّهُ         لَمْ يَتَّخِذْ سَواءٌ إلاّ فَنَّهُ

بالجمله فضائل اين بحر موّاج كه در ظلمات جهالت سراج وهّاج است بيش از آنست كه در اين صفحه بگنجد.

و يا عَجبًا مِنّي اُحاوِلُ وَصفَهُ         و قَدْ فَنيَتْ فيه القَراطيسُ والصُّحُفُ

و نِعْمَ ما قيلَ:

كتاب فضل ترا آب بحر كافي نيست         كه ‌تر كني سرانگشت و صفحه بشماري ((

[26] ـ مقام و منزلت صدر المتألّهين را ميتوان از يك رباعي كه استادش در علم معقول، أفضل الحكماءِ المتشرّعين: ميرداماد رضوان الله عليه درباره او سروده است بدست آورد:

صدرا جاهت گرفت باج از گردون         اقرار به بندگيت كرد افلاطون

در مكتب تحقيق نيايد چون تو           يك سر زگريبان طبيعت بيرون

چند بيتي هم ملاّ عبد الرّزّاق لاهيجي كه هم شاگرد و هم دامادش بوده است ـ صاحب كتاب «گوهر مراد» و «شوارق الالهام» ـ در مدحش سروده است:

فلاطون زمان استاد عالم                      كه با او دل نيارد ياد عالم

جهان فضل را مهر دل افروز           شب جهل از فروغش طلعت روز

چو او در مُلك دانش صدر گرديد             هلال دانه دانش بدر گرديد

به يُمن نسبت او خاك شيراز               بهاي خون صد يونان دهد باز

نيارد مثل او در دانش و هوش             فلك گو تا ابد ميگرد و ميكوش

از ملاّ صدرا شعر عربي زياد نقل شده است وليكن شعر فارسي نقل نشده مگر دو بيت كه در «مجمع الفصحآء» مذكور است:

آنانكه ره دوست گزيدند همه                     در كوي شهادت آرميدند همه

در معركه دو كون، فتح از عشق است         هر چند سپاه او شهيدند همه

البتّه در «تفسير سوره سجده» ص 0 1 ابياتي در عظمت قرآن، و در ص 34 ابياتي در عظمت رسول خدا و ربطش با روز جمعه به فارسي ذكر نموده است و گفته است: اين اشعار را خودم در وقت حال سرودهام.

[27] ـ بايد دانست كه: فلسفه و حكمت فعلي در «أسفار أربعه» بكلّي با حكمت يونان مغايرت دارد. ملاّ صدرا، تار و پود آن فلسفه را از ميان برداشت. و اين حكمت، فلسفه حقيقي و واقعي است روي اساس برهان كه عقل آن را امضا ميكند و پشتوانه دين مقدّس اسلام و شرع مبين است. عبدالحليم جُندي در كتاب «الإمام جعفرٌ الصّادق» ص 293 گويد: )) وزير صنعاني كه فوتش در سنه 0 84 و صاحب كتاب «ترجيحُ أساليبِ القرءَان علي أساليبِ اليونان» است چنين ميگويد كه: ائمّه اهل بيت، منطق يوناني و ارسطاطاليسي را نميدانستند، و ادلّه خود را در توحيد، در صور منطقيّه نميريختند؛ و فقط در منهج قرآني كه اساس آن اعتبار است مشي ميكردند. و امام عليّ در خُطب و مواعظ خود آن منطق را نميدانست. و ائمّه، ادلّه توحيد را بدون ترتيب مقدّمات منطق و بدون تقسيمات متكلّمين بيان مينموده‌اند. وزير صنعاني چنين مقرّر ميدارد كه: اسلوب مسلمين، ارجح و احجَي است از اسلوب منطقيّين، چرا كه اين اسلوب انبياء و اولياء و ائمّه و سلف است در نظر و مناظره؛ امّا بعضي از متكلّمين و انواع مبتدعه در جهت خلاف با اين اسلوب بوده‌اند، بنابراين، تكلّف ورزيده و تعمّق نموده، و از معاني جليّه با عبارات خفيّه تعبير آورده‌اند. ((

عبدالحليم در ص 279 گويد: )) راجر بيكن كه مرگش در سنه 1294 ميلادي است ميگويد: لَوْ اُتيحَ لِيَ الامرُ لَحرَقتُ كُتبَ أرسْطو كلَّها لاِنّ دِراستَها يُمكِنُ أنْ تُؤَدّيَ إلَي ضِياعِ الوَقتِ ، و إحداثِ الخَطَإِ، و نَشْرِ الجَهالةِ. ((

[28] ـ تولّد ايشان در سنه 6 0 13 و فوتشان در سنه 1372 هجري قمري است. و مؤلَّفاتشان عبارت است از: حاشيه اسفار ملاّصدرا، حاشيه رسائل شيخ مرتضي انصاري، و تعليقه بر شرح منظومه منطق و حكمت سبزواري، و شرح شفاي ابن سينا، و شرح كفايه آخوند ملاّ محمّد كاظم خراساني، و شرح مكاسب شيخ انصاري، و رسالهاي در جبر و تفويض، و رسالهاي در علم اجمالي، و رسالهاي در طلب و اراده، و رسالهاي در وحدت وجود، و رسالهاي در قاعده لايَصدرُ عن الواحدِ إلاّ الواحدُ.

[29] ـ «الغدير» ج 6، ص 298 و ص 00 3

[30] ـ مرحوم آية الله حاج شيخ مرتضي مطهّري، كتابي دارد به نام «كتابسوزي ايران و مصر» و در آنجا از شواهدي عديده اثبات ميكند كه: كتابسوزي ايران و مصر شايعهاي است كه امروزه اروپائيان براي جلوه دادن مخالفت اسلام با علم و فرهنگ انتشار داده‌اند.

      
  
فهرست
  بحث چهارم: قرآن روشن كنندۀ همه چيز است، و قابل نسخ نيست.. و تفسير آية: وَ نَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِت
  چگونه قرآن واضح كنندۀ هر پنهان، و حلاّل هر مشكل است؟.
  نقل مرحوم فيض كلامي را از بعضي از اهل معرفت در اينكه قرآن تِبيان هر چيز است..
  كسيكه به علوم كلّيّه راه يابد معناي تبيانِ قرآن لِكُلِّ شَيْءٍ را ميفهمد.
  سبب عجز همگان از آوردن مثل قرآن، كلّيّت معاني و علوم آنست..
  تَحدّي قرآن به نزول مانند قرآن، و يا ده سوره و يا يك سوره مثل قرآن.
  فقط اولياء إلهي از حقائق و تأويل قرآن مطّلع ميباشند.
  منكران قرآن، يا با وصول به علوم كلّيّه و يا با رفتن از دنيا قرآن را درمييابند.
  آيات دالّه بر آنكه قرآن از جانب خداوند است..
  خطبۀ أميرالمؤمنين عليه السّلام در جامعيّت قرآن.
  انقسامهاي مختلف قرآن، در خطبۀ حضرت..
  انقسام قرآن به حرام و حلال، و فرائض و فضائل.
  ناسخ و منسوخ، و رُخصت و عزيمت قرآن.
  خاصّ و عامّ، و عِبَر وامثال قرآن.
  مُرسل و محدود، و محكم و متشابه و مجمل و مبيّن قرآن.
  مجمل و مبيّن قرآن.
  ثبوت در كتاب و نَسخ در سنّت، و ثبوت در سنّت و نسخ در كتاب..
  واجب موقّت، و معصيت كبيره و صغيره، در قرآن.
  معناي «مَقبولٌ في أدناه» و «مُوسَّعٌ في أقصاه» در قرآن.
  روايات وارده در اينكه: قرآن تبيان و روشنگر همه چيز است..
  امر قرآن در معالجۀ امراض مختفيۀ انسان، عجيب است..
  قرآن، آدمي را به آخرين درجه از مقام انسانيّت ميرساند.
  وَ إِنَّهُ لَكِتَـابٌ عَزِيزٌ * لَا يَأْتِيهِ الْبَـاطِلُ مِن بَيْنِ يَدَيْهِ وَ لَا مِنْ خَلْفِهِ
  معناي عزّت قرآن كه بهيچوجه منفعل نميشود و شكست ناپذير است..
  روايات واردۀ ديگر، در عظمت مقام قرآن.
  درجات و مراتب آيات قرآن، و منازل بهشت..
  عدد مجموع آيات قرآني (ت)
  كلّيّت قرآن موجب استدلال هر كسي به آن است؛ إنَّ الْقُرْءانَ حَمّالٌ ذُو وُجوهٍ.
  رسالت قرآن، انسان سازي است؛ نه حلّ مسائل علمي..
  استدلال بر حركت وضعي زمين با آونگ فوكو (ت)
  تصريح به مسائل علمي موجب تشويش مردم و بازماندن قرآن از أداء رسالت خود ميگردد
  تطبيق آيات قرآن بر علوم عصر، راه صحيحي نيست..
  تئوريها ثبات ندارند، و پيوسته محكوم تئوريهاي ديگرند.
  حكومت دو هزار سالۀ فرضيّۀ بطلميوس بر عقول منجّمين عالم.
  اختلاف نظر منجّمين در اصول علم هيئت، در قرون اخيره.
  تقدّم مسلمين در اكثر مسائل هيئت (ت)
  كشف قوّ? جاذبۀ زمين، قريب هزار سال قبل از نيوتون بوده است..
  ترجمۀ احوال ثابت بن قرّه (ت)
  معتقد بودن ثابت بن قُرّة به جاذبۀ زمين.
  إشكال علماء طبيعي بعد از نيوتون، بر عموميّت قانون جاذبۀ وي..
  إشكال اَينشتين بر عموميّت قوّۀ جاذبۀ نيوتون.
  اعتراف اينشتين بر عدم دليل تجربي و نظري بر غير متناهي بودن فضا
  معناي عرش و كرسيّ..
  استعمال اصطلاح «فضاي لايتناهي» از اسلام نيست..
  در تفسير آية: ذَ' لِكَ مَبْلَغُهُم مِنَ الْعِلْمِ.
  اعتراضهاي ملحدان و منكران از آنستكه از همه چيز معناي مادّي ميفهمند.
  در موقف قيامت براي مادّيّين مشهود ميشود كه قوانين طبيعت همگي حقّ بوده، و آن نسبت ثبات و أصالتي كه
  اختلاف آراء و نظريّه‌ها پايان ندارد
  اختلاف آراء فلاسفۀ مادّيـّين در حقيقت مادّه 84.
  از جمله مسائل مورد اختلاف و بحث، مسألۀ اصل نوع انسان است..
  قول به منتهي شدن انسان به آدم و حوّا، و هر يك از حيوانات به اصل خود (فيكسيسم)
  قول به منتهي شدن انسان و تمام انواع حيوانات به يك نوع واحد(تكامل، ترانسفورميسم)
  گفتار فرضيّۀ قائلين به تکامل؛ و عدم و جود حلقۀ مفقوده.
  قائلين به نظريّۀ ترانسفورميسم قبل از داروين.
  كووِيۀ فرانسوي (واضع علم تشريح تطبيقي) از مدافعين فيكسيسم بوده است..
  داروين، خود مسيحيِ متديّن و خداشناس بود؛ ولي نظريّۀ او مستمسك مادّيّين شد.
  مختصري از ترجمۀ احوال مرحوم آية الله شيخ محمّد جواد بلاغي نجفي (ت)
  آيات قرآن دلالتي بر اشتقاق زوجۀ آدم از او ندارد
  رواياتي كه دلالت دارد بر آنكه حوّا از ضلع چپ آدم آفريده شده، معتبر نيست..
  صراحت قرآن بر خلقت آدم از خاك.
  شرح حال مرحوم آية الله شيخ محمّد حسين مسجد شاهي (ت)
  نقد أبوالمجد بر فلسفۀ داروين.
  حرمت استعمال علامتهاي مختصّۀ به غير مسلمين (ت)
  مقالات و رسائل شبلي شميّل مصري در طرفداري از نظريّۀ نشو و ارتقاء
  أشعار شبلي شميّل دربارۀ رسول اكرم صلّي الله عليه وآله وسلّم.
  مقالات شبلي شميّل در جواب از شبهات و إشكالات كرومر به دين اسلام.
  بحث و إشكال در مورد فرضيّۀ داروين.
  فرضيّۀ داروين مستلزم اثبات نظريّۀ مادّيّين نيست..
  در حكمت متعاليه، آفريدن خدا از راه سنّت تكامل و يا از غير آن يكسان است..
  قائل شدن به خداي محصور در نظام مادّه، همان مادّيگري است..
  بر فرض پيدا شدن حلقۀ مفقوده، باز سنّت تكامل اثبات نميشود
  كلام ابن سينا در لزوم ممكن دانستن مطالبي كه بر امتناعش برهان اقامه نشده است..
  امكان ثبوتي و دليل اثباتي براي خلقت دفعي و إعجازي انسان.
  خلقت عيسي إعجازي بود، همانند خلقت آدم كه از خاك بود
  آياتي از قرآن در ردّ سه طائفه از مسيحيان كه به اُلوهيّت عيسي معتقد بودند.
  آيات قرآن، نظريّۀ ترانسفورميستها را دربارۀ آدم ردّ ميكند.
  اشكالات وارده بر بعضي از قائلين به تكامل، در بحث از آيات خلقت إعجازي عيسي..
  دلالت آية: وَ بَدَأَ خَلْقَ الإنسَـانِ مِن طِينٍ، بر سرشت آدم از گل.
  آية: ثُمَّ سَوَّيـهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِن رُوحِهِ، دلالت بر عقيدۀ تكامل ندارد
  آيات سورۀ مؤمنون به مثابۀ آيات سورۀ سجده، دلالت بر پيدايش آدم از خاك دارد
  آية: ثُمَّ جَعَلْنَـاهُ نُطْفَةً، دلالت بر خلقت آدم از عصارهاي از گل دارد
  استدلال بعضي از قائلين به تكامل، به آيات قرآن پايهاي ندارد
  استدلال واهي بعضي بر نظريّۀ نشو و ارتقاء، با تمسّك به آيات سورۀ مؤمنون.
  دانشمندان ژئولوژي، دليل مُتقني بر اتّصال اين نسل به امّتهاي گذشته ندارند.
  روايات وارده در اينكه خداوند قبل از آدم، دوره‌هائي از آدم آفريده است..
  مراد از آدم در قرآن، آدم شخصي است نه آدم نوعي..
  آيات قرآن كريم كه ظهور در شخصي بودن آدم دارند.
  ظاهر قرآن، نكاح اولاد آدم در ميان خودشان بوده است..
  حرمت نكاح خواهران و دختران فطري نيست، بلكه طبق مصالح مجتمع است..
  ردّ علاّمۀ طباطبائي قدَّس الله نفسَه، بر فرضيّۀ تبدّل انواع.
  مجموع ادلّۀ علوم طبيعي، تطوّر انواع را ثابت ميكند نه تبدّل را
  گفتار طبيعيّون در بازگشت عمر انسان به صدها ميليون سال پيش، پايۀ تحقيقي ندارد (ت)
  ردّ علاّمۀ طباطبائي (قدّه) بر مؤلّف كتاب «خلقت انسان» در نظريّۀ تبدّل انواع.
  ردّ بي‌اساس مؤلّفِ «خلقت انسان» گفتار استاد را در نظريّۀ تبدّل انواع.
  إشكالهاي كتاب «خلقت انسان» بر استادْ علاّمه بي‌اساس است..
  اشتباهات كتاب «خلقت انسان» در استناد به آيات قرآن.
  تشويش صاحب «خلقت انسان» در ردّ استاد علاّمه به دليل واهي..
  شخصي بودن آدم، دليل متقني است بر ردّ نظريّۀ تكامل.
  اتّهامات كتاب «خلقت انسان» به كتاب توراتِ موافق با قرآن.
  در توراتْ تحريف واقع شده، ولي جميع آن تحريف شده نيست..
  موارد تحريف شدۀ تورات مشخّص است؛ مانند آنچه دربارۀ علّت بيرون شدن آدم از بهشت آمده است (ت)
  تورات كتاب آسماني است، و در آن حكم خدا و هدايت و نور است..
  معناي «اسرائيليّات»، و غلط انداز بودن اين تعبير در روش تفسيري دفعي بودن خلقت آدم از گل.
  طريق تشخيص اسرائيليّات از روايات معتبره، صحّت سند روايت است..
  معرّفي إجمالي «تنقيح المقال» و برخي كتب رجالي ديگر (ت)
  عمل به روايت صحيحة السّند واجب است، گرچه مطابق با بعضي از مطالب تورات باشد.
  خطبۀ «نهج البلاغة» در خلقت آدم از گل.
  روايات ديگري دربارۀ خلقت آدم از گل.
  اشتباهات ديگر كتاب «خلقت انسان».
  استوار نبودن استدلال كتاب «خلقت انسان» به آيات قرآن.
  علاّمۀ طباطبائي به دو علّت، كلمۀ «ثُمّ» را در «ثُمَّ صَوَّرْنَـاكُمْ» براي تراخي ميدانند.
  اشتباهات مؤلّف كتاب «راه طيّ شده» در بعضي از مطالب آن.
  إشكال علاّمۀ طباطبائي بر كتاب «راه طيّ شده».
  الحِكمةُ ضآلّةُ المُؤمن (ت)
  إشكال اوّل: «أصالت و ابديّت دين إلهي و محدوديّت فهم بشري».
  بنا بر روش و ممشاي اين مقاله، از ثبات دين جز اسمي باقي نخواهد ماند
  علوم تجربي نميتواند تعبّد را از ميان بردارد
  ايمان به غيب و فرشتگان عالم عِلوي، شرط تقوي و رستگاري است..
  إشكال دوّم: «عظمت و تقدّم علوم اسلامي بر علوم امروزي».
  استعمال لفظ «قديم» و «جديد» از حربه‌هاي استعمار است..
  علوم و معارف اسلام مندرس نميشود
  آيات وارده در قرآن كريم كه بشر را تشويق به آموختن علم حكمت مينمايد
  برخي از روايات وارده در شأن حكمت (ت)
  تعريف و تمجيد اسلام از حكماي يونان، و نزول سوره لقمان.
  قيام فلاسفه إلهي يونان، عليه مادّيّون.
  ضرر غرب در عدم توجّه به توحيد و معارف و اخلاق، بواسطه ترك فلسفه إلهي..
  گفتار آلكسيس كارل در ضرر بشريّت بواسطه تمدّن و فرهنگ جديد
  حقّ بزرگ فلاسفه اسلام در پاسداري از توحيد و قرآن.
  >> مراتب علمي و عملي حكيم خواجه نصيرالدّين طوسي (ت)
  جمع كردن صدر المتأ لّهين بين عقل و شرع و شهود
  لزوم زنده داشتن تدريس «أسفار أربعه» در حوزه‌هاي علميّه.
  تهيدستي فلسفۀ غرب و فلاسفۀ غربي..
  قول به عدم احتياج به علوم عقليّه، همانند قول عمر: «حَسْبُنا كتابُ الله» است..
  اهتمام شديد حوزه نجف در تدريس فلسفه و عرفان.
  عبارات مقاله بسط و قبض تئوريك شريعت در ردّ فلسفه إلهي..
  بحث در إلهيّات و فلسفه ما بعد الطّبيعة، ربطي به بحث در طبيعيّات ندارد
  فلسفه مابعدالطّبيعة بر اساس قواعد ثابت منطقي است و طبيعيّات اثري در آن ندارد
  اشكال وارد بر صاحب مقاله، در جدا كردن وظائف طبيعت از ماوراي طبيعت..
  علماءِ اسلام، برجسته ترين دانشمندان، و پدران علوم طبيعي هستند
  جابر بن حيّان، ذوالنّون مصري و أبو زكريّاي رازي، پايه گذاران علم شيمي هستند
  گفتار عبدالحليم جُندي در كتاب «الإمام جعفرٌ الصّادق» دربارۀ تأسيس آن حضرت علوم اسلامي را (ت)
  پيشگامي مسلمين و عظمت آنان در علم فيزيك..
  تبرّز و ظهور أبوريحان بيروني، در مسائل فيزيك و هيئت و نجوم
  ترازوي أبوريحان بيروني، و تحقيقات او درباره چاه آرتزين.
  عبدالحليم جندي: تمام علوم اصلي اروپا به امام جعفر صادق عليه السّلام منتهي ميگردد (ت)
  قانون ظروف مرتبطه در علم فيزيك، كشف أبوريحان است..
  نبوغ أبوريحان در فلكيّات و علم نجوم
  مزيّت علوم اسلامي و مسلمين در طريقۀ علمي خود (ت)
  اصول علم نقشه كشي از ابتكارهاي أبوريحان است..
  أبوريحان قائل به سكون زمين نبوده است..
  استخراج جَيب (سينوس) يك درجه، از اكتشافات أبوريحان است..
  اكتشافات جديد أبوريحان در مسائل رياضي و هيئت..
  برتري مسلمين در علوم، به جهت «اسلوب تجربي» آنان بود (ت)
  خواجه نصيرالدّين طوسي: مدوِّن زيج إيلخاني..
  تأثير علوم و فرهنگ و تمدّن اسلام در علوم اروپائي(ت)
  تقدّم مسلمين در علم طبّ و داروسازي..
  فوائد و مزاياي طبّ قديم و ضررهاي پزشكي امروز.
  مضرّات پزشكي جديد كه بر اساس تكنولوژي امروز ترتيب يافته است..
  اختراع دستگاه‌هاي جديد در پزشكي، از حذاقت طبيب ميكاهد
  إشكال سوّم: «اساس حوزه‌هاي علميّه بر قرآن و عرفان است».
  مطلب أوّل: مراد و مقصود از علمي كه در اسلام بدان توصيه شده است كدام است؟.
  مدّت عمر انسان محدود است و بايد صرف آموختن علم مفيد كند
  اللَهُمَّ إنّي أَعوذُ بِكَ مِن عِلمٍ لا يَنفَعُ.
  وسعت علوم موجب انتخاب بهترين آنهاست..
  لزوم تحصيل علوم أهمّ و ترك علوم مهمّه، به ضرورت تنگي وقت..
  مراد از علم نافع و علمي كه شارع بدان ترغيب نموده است..
  إنّمَا الْعِلمُ ثَلاثةٌ: ءَايةٌ مُحْكَمَةٌ، أَوْ فَريضَةٌ عادِلَةٌ، أَوْ سُنَّةٌ قآئِمَة.
  اشرف و افضل علوم، علم معرفة الله است..
  «اي دل به هرزه دانش و عمرت به باد رفت».
  علوم طبيعي، حسّي و خيالي بوده و در آنها اثري از تكامل نفس نيست..
  توسعه علوم تجربي بدون ربط با خدا، بر ضرر بشريّت است..
  آلكسيس كارل: رهروان طريق دانش از پيش نميدانند به كجا كشانده ميشوند!
  مطلب دوّم: حوزه‌هاي علميّه بر چه اساس تشكيل شده است؟.
  علّت تشكيل حوزه‌هاي علميّه دينيّه، وصول به اهداف عاليه قرآن بوده است..
  علّت تأسيس دانشسراي عالي و دانشكدۀ إلهيّات و معقول و منقول، مبارزه با حوزۀ علميّه بود
  خواسته استعمار، از ميان رفتن قرآن است..
  مطلب سوّم: انتظار حوزه علميّه از مربيّان و گردانندگان آن چيست؟.
  حوزههاي علميّه براي تربيت فقيه عارف بالله است..
  علوم دينيّه بايستي براي راهيابي به عرفان خداوند باشد تا دل از انوار إلهي منوَّر گردد
  لا يَحِلُّ الْفُتْيا لِمَن لا يَسْتَفْتِي مِنَ اللهِ عَزَّوجَلَّ بِصَفآءِ سِرِّه
  علم مجازي همچون ناودانِ سوراخ است، و علم حقيقي همچون آب حيات..
  روايات دربارۀ صاحبان علوم ظاهري و مجازي..
  «كليد گنج سعادت قبول اهل دل است».
  إشكال چهارم: «إعراض روشنفكران از مباني اسلامي، در اثر فرهنگ خارجي».
  پاسخ گفتار مقاله بسط و قبض، گفتار مؤلّف كتاب «راه طيّ شده» است..
  علوم و معارف اسلامي در عصر مشروطيّت و بعد از آن، در حدّ كمال بوده است..
  إشكال پنجم: «مجاز و استعارۀ قرآن، عين صدق و بلاغت است».
  إشكال بر صاحب مقاله، عدم فرق ميان مجاز و دروغ است..
  بحث دربارۀ معناي حقيقي و مجازي، و صدق و كذب..
  تعريف و أقسام استعاره (ت)
  استعمال لفظ در معناي مجازي كمتر از استعمال آن در معناي حقيقي نيست..
  كلمات أعلامِ از محقّقين دربارۀ مجازات قرآن.
  كنايه و مجاز، بليغ‌تر از تصريح و حقيقت هستند
  نسبت ميان حقيقت و مجاز با صدق و كذب، عموم و خصوص من وجه است..
  كلام و إشكال در فهم صاحب مقاله از مجازات قرآن.
  شواهدي از سكّاكي در استعمال أفعال در معناي مجازيِ: ارادۀ افعال.
  در بعضي از موارد، حمل لفظ بر معناي حقيقي بعيدتر است از معناي مجازي..
  إشكال ششم: «تعدّي از ظهورات قرآن، إسقاط حجّيّت قرآنست».
  تفسير «پرتوي از قرآن» جن زدگي را به بيماري صرع و يا ميكربي تفسير نموده است..
  تفسير و توجيهي كه براي «يَتَخَبَّطُهُ الشَّيْطَـانُ مِنَ الْمَسِّ» نموده‌اند
  نواحي چهارگانۀ إشكال بر صاحب مقاله در اين مبحث..
  ناحيۀ اوّل: كشف پزشكي توان نفي علل ماوراء طبيعت، و يا مقابلۀ با ظاهر قرآن را ندارد
  صاحب تفسير «المَنار» تأثير جنّ را در مرض صرع انكار دارد
  شيطانزدگي إجمالاً در مورد جنون متحقّق است..
  إشكال استاد علاّمۀ طباطبائي بر آنكه: استناد جنون به خدا إشكال دارد
  گفتار صاحب تفسير «روح المعاني» دربارۀ مسّ شيطان، قريب به نظريّۀ علاّمه است..
  استشهادات تفسير «روح المعاني» بر تخبّط از شيطان و جنزدگي..
  آيۀ «وَ مَا كَانَ لِيَ عَلَيْكُم مِن سُلْطَـانٍ» دليل بر عدم تخبّط انسان از مسّ شيطان نيست..
  ناحيۀ دوّم: قرآن ميگويد: انس و جنّ دو گروه با شعور و قابل خطاب و تفهيمند
  انسان و جنّ، دو موجود مادّي و داراي پيامبر مشتركي از انسان هستند
  شرح حال جنّ، در سورۀ جنّ از قرآن كريم
  آيات قرآن راجع به اسلام و كفر جنّيان.
  به تمام افراد جنّ مثل انسان تكليف ميشود؛ و جهنّم و بهشت پاداش عمل است..
  انسان از جنّ قويتر است؛ لهذا پيامبر جنّيان از انسان است..
  مفسّر قرآن بايد عارف به لسان قرآن باشد
  مفسّر عاليقدر اسلام: علاّمۀ طباطبائي در شهرهاي عرب مشهورتر است از ايران.
  پناه بردن به خدا از شرّ وسوسه‌هاي شياطين جنّي و إنسيّ..
  تعويذ رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم به معوِّذتين و آية الكرسيّ..
  نمونه‌هائي از مشاهدۀ خارجي جنّيان در زمان ما
  داستان إحضار جنّ توسّط آقاي بحريني در محضر حضرت علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  مشاهدۀ آثار جنّيان در مشهد مقدّس توسّط آية الله حاج شيخ محمّد كاظم دامغاني..
  ناحيۀ سوّم: حجّيّت ظهورات قرآن بنابر ا صل عقلائي غير قابل ترديد
  مَن فَسَّرَ الْقُرءانَ بِرَأيِهِ فَلْيَتَبَوَّأْ مَقْعَدَهُ مِنَ النّارِ.
  روايات وارده در عدم جواز تفسير به رأي، فوق حدّ تواتر است..
  ناحيۀ چهارم: تأويل و توجيه علوم غيبيّه، در اصل همان روح مكتب مادّيّون است..
  حكمت و عرفان و شرع، همگي از يك منبع‌اند و متّفقاً دلالت بر يك چيز دارند
  إشكال هفتم: «برهان علاّمۀ طباطبائي در استناد علل طبيعي به علل مجرّده».
  كلام استاد علاّمۀ طباطبائي در وجود سلسله علل طوليّه بين خداوند و موجودات طبيعيّه.
  إشكال صاحب مقاله بر گفتار حضرت استاد علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  جهات عديدۀ إشكال بر صاحب مقاله.
  جهت اوّل: حقّانيّتِ حقّ، مشروط به پذيرش همگان و نداشتن مخالف نيست..
  كلام استوار، گفتاري است كه بر اصل برهان و اوّليّات پيريزي شود
  جهت دوّم: علل طوليّه در حوادث، مستفاد از آيات قرآن است..
  قرآن براي حوادث، علل طبيعي قائل است و همه را مستند به خدا ميداند
  قرآن، علل طبيعيّه را در تحت علل مجرّده و مستند به آنها ميداند
  تمام امور و حوادث در تحت نظر و تدبير فرشتگان است به امر خداوند
  ملائكه‌اي كه قرآن كريم نسبت تدبير امور را به آنها ميدهد
  أصناف فرشتگان مأمور به شؤون مختلف جهان، و تفسير «وَ النَّـازِعَـاتِ غَرْقًا ».
  ملائكه واسطۀ بين خداوند و مخلوقات هستند در بدء و عود
  وجود ملائكه عنوان وساطت بين خدا و خلق را دارد، بدون منافات با استناد به علل مادّيّه.
  فرشتگان، واسطۀ محضه هستند؛ و در عمل هيچگونه استقلال و استكبار ندارند
  بين وساطت ملائكه در تدبير امور و بين عبادت و تسبيح آنان تنافي نيست..
  تفسير «وَ الصَّـافَّـاتِ صَفًّا» كه مراد ملائكۀ وحي هستند
  مراد از «وَ الْمُرْسَلَـاتِ عُرْفًا» نيز ملائكۀ وحي ميباشند
  وظائف و شؤون ديگر ملائكۀ سماوي، در تعبيرات قرآن كريم
  معاونت فرشتگان در غزوۀ بدر، و در قضيّۀ افشاء سرّ رسول الله صلّي الله عليه وآله وسلّم
  كيفيّت تمثّل ملائكه بر حسب اختلاف اذهان، مختلف است..
  جهت سوّم: منطق قويم و مقدّمات برهاني شخص حكيم، براي همه الزام آور است..
  سرباز زدن از اصول عقليّۀ برهانيّه، اعتراف به جهالت و كوردلي است..
  إشكال هشتم: «منطق قرآن، حجّيّت عقل و يقين است نه فرضيّه‌هاي وهمي».
  إشكال صاحب مقاله بر علاّم? طباطبائي (قدّه) در حفظ ظاهر شرع و تقديم آن بر فرضيّه‌هاي علمي..
  تجربيّات علمي، تكامل انواع را نشان ميدهد؛ نه تطوّر و تبدّلشان را
  تئوريها تا با ادلّۀ مُتقنه به ثبوت نرسند فرضيّه‌اند نه قانون.
  قطع و يقين، ذاتاً حجّت است؛ و عقل امر به پيروي از آن دارد
  عقل قبل از شرع حجّت است؛ و خدا دو حجّت دارد
  روايات وارده در تقدّم عقل بر شرع..
  عقل، اوّلين حجّت ميان خدا و بندگان است..
  حجّت خدا بر بندگان، پيغمبر است و حجّت در ميان بندگان و خدا، عقل.
  روايت نفيس حضرت موسي بن جعفر عليهما السّلام در حجّيّت عقل.
  تتمّۀ روايت حضرت در أفضليّت عقل: ما عُبِدَ اللهُ بِشَيءٍ أفضَلَ مِنَ العَقلِ.
  شرح و تفسير بعضي از فقرات حديث..
  شخص حكيم و واقعگرا، عقل و يقين را به فرضيّه‌هاي غير برهاني نميفروشد
  إشكال نهم: «فطرت، راه تكويني كمال؛ و أحكام فطري رسانندۀ به كمالند».
  عدم فهم معناي فطرت و فطري بودن أحكام، در مقالۀ بسط و قبض تئوريك شريعت..
  معناي فطري بودن أحكام دين مقدّس اسلام
  تفسير آية: فَأَقِمْ وَجْهَكَ لِلدِّينِ حَنِيفًا فِطْرَتَ اللَهِ الَّتِي فَطَرَ النَّاسَ عَلَيْهَا
  تفسير علاّمۀ طباطبائي قدَّس اللهُ سرَّه، مراحل فطرت را در سنّت ديني..
  معني و مراد از فطرت بنابر تفسير حضرت علاّمۀ طباطبائي قدَّس اللهُ سرَّه، در بحث مستقلّ «الميزان».
  تمام موجودات بسوي غايت و كمال نوعي خود در حركتند
  سير كمالي انسان، ضرورةً در اجتماع متحقّق ميگردد
  مردم بر اثر عقائد مختلفه أحكام و سنّتهاي متفاوتي را پيريزي ميكنند
  عالم تشريع و شريعت بايد منطبق بر عالم تكوين و فطرت باشد
  مراد از فطرت و اسلام و دين الله و سبيل الله، نزد علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  أحكام شرع گرچه اعتباري هستند ولي بر اساس عقل و وصول انسان به كمال هستند
  عمل لواط خلاف فطرت انسان، و در جميع شرايع حرام است..
  در سنّت تكوين و فطرت، هرگونه آميزش از غير طريق زناشوئي ممنوع است..
  ردّ فتواي مشهور مالكيّه، به آياتي است كه دربارۀ قوم لوط وارد شده است..
  وقاحت و قباحت وطي زنان از غير محلّ توالد و تناسل.
  «فَأْتُوا حَرْثَكُمْ أَ نَّي' شِئْتُمْ» دلالت بر جواز وطي زنان از غير محلّ تناسل ندارد
  ايجاد امراض مهلكه از جمله ايدز در نتيجۀ آميزش غير مشروع..
  زنا همچون لواط، خلاف فطرت و ممنوع است..
  غيرت بر ناموس و محافظت زنان و حجاب بانوان، از احكام اوّليّه است..
  أشعار وافي عراقي دربارۀ غيرت مردان و حجاب بانوان.
  شراب خوردن ضدّ حكم فطرت و عقل مستقلّ و شرع قويم است..
  صراحت آيات كريمۀ قرآن بر حرمت شرب خمر.
  رباخواري از مصاديق روشن أحكام ضدّ فطرت است..
  عبارات اكيد و شديد قرآن مجيد در حرمت ربا
  شرح نفيس علاّمه آية الله طباطبائي در پيرامون ربا و آيۀ ربا
  إفادات علاّمۀ طباطبائي در عموميّت مفاد «فَلَهُ مَا سَلَفَ وَ أَمْرُهُوا إِلَي اللَهِ».
  لطائف آيات وارده در حرمت ربا به نظر آية الله علاّمۀ طباطبائي (قدّه)
  فطرت، راه تكويني هر انسان به سوي كمال مطلوب خود ميباشد
  بحث متين علاّمۀ طباطبائي (قدّه) در ملاك تشخيص أحكام فطرت و مسائل فطريّه.
  «تنبيهات»؛ تنبيه اوّل: وصول به جزئيّات أحكام فطرت براي عامّۀ بشر غير مقدور است..
  عقل، أحكام كلّي فطرت را ادراك ميكند
  تنبيه دوّم: فطرت، مطابق با عقل انساني است نه عقل حيواني..
  تنبيه سوّم: دو قاعدۀ ملازمۀ بين أحكام عقليّه و شرعيّه، در أحكام فطري نيز صادقاند
  تنبيه چهارم: أحكام اضطراريّه همانند غير آنها فطري هستند
  جميع أحكام اوّليّه و ثانويّۀ اضطراريّه، أحكام فطرت محسوب ميشوند
  تنبيه پنجم: فرق حقيقت علم و اخلاق، فرق امور حقيقيّه و اعتباريّه است..
  مطالب صاحب مقالۀ بسط و قبض در كتاب «دانش و ارزش».
  إشكال صاحب مقاله بر حضرت علاّمه در خلط ميان «هست» و «بايد».
  مطالب كتاب «دانش و ارزش» در بيان عبارات حضرت علاّمۀ طباطبائي (قدّه) دربارۀ ادراكات اعتباري..
  إشكال مؤلّف كتاب «دانش و ارزش» بر علاّمه، ناشي از عدم فهم معناي «اعتباري» است..
  تشريح و تحقيق در معناي اعتباريّات و قيامشان به حقائق..
  در نزدعلاّمه، هر اعتباري بر حقيقتي استوار است..
  امور اعتباريّه محلّشان ذهن است ولي حكايت از خارج ميكنند
  حقائق خارجيّه، در امور اعتباريّۀ ذهنيّه مؤثّر هستند
  خبط مؤلّف «دانش و ارزش» در عدم حجّيّت قياسي كه بر پايۀ برهان عقلي باشد
  تنبيه ششم: موضوع اوّل: تفسير نادرست آيۀ فطرت، از مؤلّف «دانش و ارزش».
  عقل مستقلّ، حكم به لزوم متابعت از فطرت مينمايد
  معناي فطرت، بنابر اصل اشتقاق لغت عرب..
  كلام اساطين عربيّت: راغب و ابن أثير و زمخشري در معناي فطرت..
  در امور اعتباري، فرقي بين «بايدها» و «نبايدها» نيست..
  موضوع دوّم: ادّعاي مؤلّف «دانش و ارزش» مبني بر عدم استنتاج بايدها و نبايدهاي قرآن از مسائل علمي..
  اخلاقيّاتي در قرآن كريم كه مستند به مسائل علمي است..
  تفاوت مرد و زن در أحكام و تكاليف، بر اساس اختلاف سازمان وجودي و طبيعي آنهاست..
  خبط و مغالطۀ صاحب كتاب «دانش و ارزش» در سبب اختلاف حقوق مرد و زن.
  إشكال دهم: «نظريّۀ تبدّل انواع، صرف فرضيّه بوده و دليل قطعي ندارد».
  صاحب مقالۀ بسط و قبض تئوريك شريعت، قائل به مذهب داروين است..
  نظريّۀ تكامل در انواع، فرضيّه‌اي است كه به ثبوت علمي نرسيده است..
  داروين در ارائه منتهي شدن انسان به بوزينه دليل قطعي ندارد
  آنچه در نزد مسلمين از مشابهت بين انسان و بوزينه ثابت است، بيشتر از آنستكه از داروين نقل شده است؛ ب
  بيان حضرت صادق عليه السّلام در «توحيد مفضّل» در شگفتي خلقت بوزينه.
  در اشتراكات بوزينه با انسان، بنا به نقل «حيوة الحيوان» دَميري..
  «أبوقَيس» ميمون يزيد (ت)
  شخص حكيم و واقعگرا، عقل و يقين را به فرضيّههاي غير برهاني نميفروشد
  مطايبه مؤلّف با كسي كه قائل به انتهاء نسل بشر به ميمون بود
  در مقاله بسط و قبض به قرآن كريم و حجّيّت آن و ابدي بودن آن ايراد شده است..
  كتاب «آيات شيطاني» و نوشته‌هائي نظير «مقالۀ بسط و قبض» از يك چشمه آب ميخورند
  از تحريف ظاهر قرآن بدتر، تحريف معني و مراد آنست..
  احتجاج قيس بن سعد بن عبادة با معاويه در مدينه.
  برشمردن قيس براي معاويه، فضائل أميرالمؤمنين عليه السّلام را
  غضب نمودن معاويه و امرنمودن او به سبّ أميرالمؤمنين عليه السّلام
  بحث ابن عبّاس با معاويه در مدينه درباره حجّيّت قرآن.
  والي ساختن معاويه، زياد را بر عراقين، و سخت شدن امر بر شيعيان.
  بني اُميّه قيامشان براي از ريشه بركندن قرآن بوده است..
  «تو مترس از نسخ دين اي مصطفي».
  خداوند براي هر پيغمبري در راه رسيدن به مقصود، مشكلاتي ايجاد مينموده است..
  قرآن و پاسداران آن، أبدي هستند
  حكومت يزيد استبداد محض، و براي هدم قرآن بود
  به منجنيق بستن مسجد الحرام توسّط لشكريان يزيد (ت)
  اهتمام شديد يزيد در رواج منكرات و إشاعۀ فحشاء.
  أشعار يزيد در مدينه در وصف شراب، در حضور امام حسين عليه السّلام
  أشعار كفر آميز يزيد در هجاء رسول الله و تمسخر به يوم المعاد
  زدن يزيد با چوب بر دندانهاي سيّد الشّهداء عليه السّلام، و اعتراض أبو بَرزة أسلمي..
  مسلم بن عقبة سه روز مدينه را بر لشكريان يزيد مباح كرد (ت)
  يزيد هم طبق منطق عمر، حقّانيّت را بر اصل قدرت و شمشير ميداند
  تكريم و تعظيم يزيد از عبيدالله بن زياد لعنة الله عليهما
  تمثّل يزيد به ابيات ابن زِبَعْرَي، صريح در كفر اوست..
  گفتار يزيد و عمرو بن سعيد صريح است در كشته شدن امام حسين از روي كينۀ جاهليّت..
  جنايات معاويه و يزيد، و واقعۀ حرّه (ت)
  كلمات و گفتار دختر عقيل بن أبيطالب پس از شنيدن خبر شهادت سيّد الشّهداء عليه السّلام
  هدف معاويه و يزيد و حزب آنها از متابعانشان در دنيا، هدم شرف قرآن است..
  كلام بيروني در علّت كوبيدن بني اُميّه، شكل نعل اسب را بر در منازل خود
  كلام عِماره (فقيه يمني) در عداوت بني اُميّه با آل رسول.
  كلمات برير بن خضير با عبدالله بن سمير، در شب عاشورا
  خواندن سر بريدۀ امام حسين عليه السّلام بر بالاي نيزه، آيۀ كهف را
  نامۀ شيخ صدوق در جواب سلطان ركن الدّولة، دربارۀ تلاوت رأس مطهّر (ت)
  اشعار مراثي حجّة الإسلام نيّر در عظمت بُراق عشق أباعبدالله الحسين عليه السّلام

کلیه حقوق در انحصارپرتال متقین میباشد. استفاده از مطالب با ذکر منبع بلامانع است

© 2008 All rights Reserved. www.Motaghin.com


Links | Login | SiteMap | ContactUs | Home
عربی فارسی انگلیسی