اهتمام شديد حوزه نجف در تدريس فلسفه و عرفان

آية الله شهيد: حاج سيّد محمّد علي قاضي طباطبائي رضوان الله عليه كه تعليقهاي بر كتاب «الْفِردَوس الاعْلَي» تأليف آية الله المعظّم: حاج شيخ محمّد حسين كاشف الغِطاء نوشته است، از جمله مطالبي كه در مقدّمه آن آورده است، اينست كه:

)) در هر زمان حوزه علميّه نجف مركز بحث و تحقيقات علمي و فلسفي، و ذَبّ از حريم مقدّس اسلام بوده است. وليكن برادران ما بالقطع و اليقين بدانند كه: از مكائد دشمنان دين از اُمم اجنبي آنست كه اين حوزه را براندازند و اين مركز تشيّع و اسلام را نابود كنند. و به اين امر موفّق شدند و سعي بليغ و تمام دارند تا كم كم مردم را در امر تقليد به غير نجف سوق دهند. و بعد از اوائل اين قرن، بسياري از علوم در نجف ضعيف شد؛ و در پيامد اين امر، جمعي از اساتيد در اين حوزه كبيره، از تدريس بعضي از علوم درنگ نمودند، وَ صارَ هذَا الامْرُ مِنَ الْجِناياتِ الَّتي لايَسُدُّها شَيْءٌ إلَّا التَّيَقُّظُ، وَ سَدُّ هذِهِ الثُّلْمَةِ بِالْحُرِّيَّةِ التّآمَّةِ في تَحْصيلِ الْعُلومِ بِشَتَّي أنْواعِها. (( [31]

صفحه235

«و اين توقّف و درنگ كردن مدرّسين را در جامعه نجف از تدريس علوم عقليّه و فلسفه و حكمت و عرفان، بايد از جناياتي به حساب آورد كه هيچ چيز نميتواند شكاف آن را مرمّت كند و خسارتش را جبران نمايد مگر بيداري مدرّسين و اهل علم به پركردن اين شكاف را با حرّيّت تامّه نفس آزاده خود، در تحصيل و تدريس جميع انواع و اقسام علوم.»

و خود مرحوم كاشف الغطاء در اين كتاب گويد: )) وَ الظّاهِرُ بَلِ الْيَقينُ أنَّ أقْوَي الْمُساعِداتِ وَ أعَدَّ الاسْبابِ وَ الْموجِباتِ لِلْوُصولِ إلَي مَقاصِدِ اُمَنآءِ الْوَحْيِ وَ كَلِماتِ الانْبيآءِ وَ الاوْصيآءِ عَلَيْهِمُ السَّلامُ إنَّما هُوَ فَهْمُ كَلِماتِ

صفحه236

الْحُكَمآءِ الْمُتَشَرِّعينَ. (( [32]

«و ظاهراً بلكه يقيناً، نيرومندترين وسائل كمك، و مهيّاترين اسباب و موجبات وصول براي دريافت كردن مرادها و مقصودهاي اُمناي وحي الهي، و گفتار انبياء و اوصياء عليهم السّلام فقط منوط به آنست كه آدمي كلمات حكماي اهل شريعت را بفهمد.»

حقير رسالهاي در اهتمام و لزوم خواندن علم حكمت و عرفان بطور مختصر نگاشتهام؛ و نام جمع كثيري از جهابذه علماء و أساطين فقاهت تشيّع را از صدر اسلام تا كنون كه به علم فلسفه و عرفان اهتمام أكيد داشته‌اند، و خودشان با حائز بودن مقام فقه و حديث، از مدرّسين عاليمرتبه اين علوم محسوب ميشده‌اند، ضبط و ثبت نموده ام كه هنوز بطبع نرسيده است.[33]

اينك كه لزوم تدريس و تحصيل حكمت متعاليه و فلسفه ساميه، و تحصيل عرفان و ربط به عالم ربوبي و جهان ماوراء طبيعت و لقاي حضرت احديّت، و لزوم مشاهده و معاينه و برهان يقيني بر ربط قديم با حادث و احاطه و سيطره خداوند خالق حكيم و عليم، در حوزه‌هاي مقدّسه علميّه كه دانشگاههاي انسان سازي و آدم پروري و مكتب تعليم و تعلّم قرآن و اشاعه روح و سرّ پيامبر و مقام ولايت است روشن شد و ضرورت شديد آن مشهود گشت، لازم است عين عباراتي را از نويسنده مقاله بسط و قبض تئوريك شريعت ذكر كنيم، تا علاوه بر آنچه ذكر شد، مواضع اشتباه و نادرستي آن سپس معلوم شود. ايشان اينطور گفته‌اند:

عبارات مقاله بسط و قبض تئوريك شريعت در ردّ فلسفه إلهي

)) آيا ميتوان امروزه بی‌اعتنا به طبيعيّات نوين (يعني دانشهاي

صفحه237

فيزيولوژي، بافت شناسي، بيوشيمي، جنين شناسي و...) همچنان علمالنّفس قدما را با اعتقاد و اعتماد، تلقين و تكرار كرد؟

آيا ميتوان بدون شناختن بهتر مادّه، موجود غير مادّي را تعريف كرد؟

اين همه توانائي كه امروزه در مادّه و اصناف تراكيب آن كشف شده، ما را به نوفهميدن امور غير مادّي ميخواند. آيا في الواقع پارهيي از جهلهاي پيشينيان، فربه كننده مابعدالطّبيعه آنان نبوده است؟

اين سؤال را ميتوان بسط بيشتر داد و پرسيد: چه شده است كه امروزه، و در حوزه‌هاي علوم ديني، طبيعيّات كهن را چنين آرام و بی‌صدا از عرصه فلسفه بيرون كرده‌اند و ديگر تدريس نميكنند، و علم جديد را كم و بيش پذيرفته‌اند؛ امّا غيبت آن طبيعت شناسي كهن، مابعدالطّبيعه را اندوهناك و زيان ديده نكرده است؟

آيا ميتوان رابطه الهيّات فلسفي را با طبيعيّات به طور كامل گُسَست، و باز هم الهيّات را همچنان بر هيئت و قوام پيشين نگاه داشت؟

مگر آن مابعدالطّبيعه چنان ساخته نشده بود كه بتواند آن طبيعيّات را در خود بگنجاند.

مگر آن دو بی‌تناسب و ارتباط با يكديگر تولّد و تكوّن يافته بودند؟

و مگر ميتوان امروزه طبيعيّات نوين (دانش تجربي مدرن) را پذيرفت، و فلسفه را دست نخورده نگاه داشت و تدريس كرد؟

آن الهيّات، موجِّه و مجوِّز و مكمِّل آن طبيعيّات بود. و آن كاخ معرفت، نه دو اطاقه، كه دو طبقه بود. و فرو ريختن يكي مگر ميگذارد كه ديگري بينصيب و بی‌آسيب بماند؟

اضطراب و تشويشي كه امروزه در كلمات اعلام ديني در رفع تعارض علوم بشري با معارف وَحْياني ديده ميشود، ناشي از همين است كه: هنوز معرفت شناسي و طبيعت شناسي كهن، بطور كامل جاي خود را به طبيعت شناسي و معرفت شناسي نوين نداده است. هنوز كلام اسلامي و فهم شريعت، تلائم و انسجام با معارف تازه پيدا نكرده است. و در هندسه جديد معرفت، جاي شايسته خود را نيافته است. و لذا با معرفت شناسي كهن

صفحه238

(وبي توجّه به ظرائف كاوشهاي نوين در فلسفه و روش شناسي علم) ميكوشند تا درباره دستاوردهاي نوين علمي داوري كنند؛ و معاندت و يا معاضدت آنها را با معارف ديني بر سنجند. ((

تا آنكه گويد:

)) بايد اذعان كرد كه: نه ادب، و نه فلسفه، و نه كلام و عرفان ما هيچكدام به قرار سابق نمانده است؛ و همه را قبض و بسطي افتاده است. ديگر چه جاي اين مدّعا كه فهم شريعت در اين ميان ميتواند تحوّل نپذيرد، و در داد و ستد با آنها، سود و زيان نبرد؟ (( [34]

تا آنكه گويد:

)) و بهمين سبب فلسفۀ مابعدالطّبيعه ما كه ديريست از طبيعت شناسي علمي به دور افتاده، نه خود زيان ديده و در فربهياش نقصان افتاده، كه فيلسوفان نيز از اين بابت زيان كرده‌اند؛ و چهره فلسفه را چنانكه بايد، گشوده و شستشو كرده نديده‌اند. (( [35]

تا آنكه گويد:

)) اينك نيز بگمان ما، باور نميتوان كرد كه نجوم قديم از فلسفه بيرون رفته باشد امّا فلسفه مابعدالطّبيعه به حال خود مانده باشد. آخر آن مابعدالطّبيعه را چنان بنا كرده بودند كه آن نجوم را در خود جاي دهد، و واژگون شدن كامل اين عنصر و بسياري از عناصر ديگر، و باقي ماندن چهارچوب پيشين امري است كه خرد آن را بر نميتابد.

علائم تحوّل در مابعدالطّبيعه ظاهر شده است. و فيلسوفان هشيار ما بايد آن را به جِدّ بگيرند، و منظومه معرفت فلسفي را از نو موزون كنند.

معرفت تجربي در عصر جديد، سخت به تحدّي و كلنجار آمده است. و

صفحه239

مابعدالطّبيعه كه فلسفه علمِ سنجيده و استواري نداشته باشد، و از بحثالمعرفه فربه و توانائي مدد نجويد، مجموعهاي از اقوال پراكنده خواهد بود؛ نه منظومهاي از آراي بهم پيوسته. (( [36]

اينك در پاسخ اين مطالب گفته ميشود كه: تمام اين احتمالات و اشكالاتي كه بصورت استفهام در مجموعه مذكوره آمده است، فقط بايد گفت: مطالبي است بدون دليل، و مدّعائي است فاقد برهان. خطابهايست تنظيم شده از عدم مطالعه و تحقيق، و شعري است از عدم تفهّم و تدقيق.

بحث در إلهيّات و فلسفه ما بعد الطّبيعة، ربطي به بحث در طبيعيّات ندارد

اوّلاً: فلسفه مابعدالطّبيعه و الهيّات بالمعني الاعمّ و بالمعني الاخصّ چه ربطي به فلسفه وعلم طبيعي دارد؟ ارتباط علوم از حيث پيوستگي و عدم پيوستگي، بايد يا از ناحيه موضوع باشد و يا از ناحيه حكم، و به عبارت جامع: يا از ناحيه مسائل و يا از ناحيه غايت.

حكمت الهي و فلسفه مابعدالطّبيعه در هيچيك از اين نواحي، با مسائل طبيعيِ وارد در علوم تجربي با ملاحظه توسعهاش، ابداً مربوط نيست.

در حكمت الهي بحث از علّت و معلول، و تقدّم و تأخّر، و وحدت و كثرت، و وجود و ماهيّت، و جوهر و عرض، و أمثال ذلك ميشود؛ و اثبات قادر حَيّ ازلي ابدي سرمدي شاعر حكيم عليم قدير مختار ذي المشيّة و الإراده از طرق مختلفه ابطالِ دور و تسلسل، و عينيّت علّت با معلول در وجود و اختلافشان بر حسب تنازل و تصاعد، و غيرها ميگردد. و در طبيعيّات بحث از حركت و زمان و مكان و مادّه و قوّه و تكوّن زمين و آسمان و انهار و اشجار و احجار و خورشيد و ماه و پيدايش معادن و بدن انسان و طبّ و هيئت و نجوم و مسائل فيزيكي و مسائل شيميائي و أمثالها ميباشد. بگوئيد: آيا اين دو علم در

صفحه240

كجا با هم تماسّ دارند كه لاغر بودن يكي موجب فربه شدن ديگري ميگردد؟! آيا در موضوعات، و يا در احكام، و يا در غايات؟!

فلسفه مابعدالطّبيعة بر اساس قواعد ثابت منطقي است و طبيعيّات اثري در آن ندارد

حكمت الهي و فلسفه مابعدالطّبيعه اثبات معيّت ذات اقدس حيّ متعال را با همه موجودات ميكند، و جلوه خداي عالِم قدير را در همه اشياء ميبيند، و ربط حادث به قديم را مبرهن ميسازد، و اثبات علل متوسّطه مثلاً: مُثُل افلاطونيّه، و يا به تعبير قرآن فرشتگان مجرّد: فَالْمُدَبرَ'تِ أَمْرًا [37] را مينمايد. خواه زمين به دور خورشيد بگردد و يا خورشيد به گرد زمين، خواه ماه از أقمار زمين گرفته شود و يا از مجموعه شمسي، خواه بدن انسان از اخلاط اربعه (صفرا، سودا، بلغم، دم) تركيب شده باشد و يا از موادّي كه به نامهاي ديگر تسميه شده است و حقيقتش از اين چهار هم بيرون باشد (همچون اكسيژن، هيدرژن، ازت، كلُر، فسفات و غيرها)، خواه عناصر بسيط منحصر در چهار تا (خاك، باد، آتش، آب) دانسته شود و يا بسائط بيش از صد و ده عنصر دانسته شود؛ و قِسْ علَيه فَعْلَلَ و تَفَعْلَلَ.

در فلسفه طبيعيّون، مادّه پرستها ميگفتند: تمام اين عناصر اربعه و اخلاط اربعه و افلاك، معلول به علّت ازلي زنده نيست. اينك هم ميگويند: عناصر بسيطه و حركت الكترونها، و اين گردش عالم دوّار و حركت امواج و نور و الكتريسيته، معلول به علّت ازلي زنده نيست.

مادّيّون در هر دو زمان انكار صانع عليم قدير را مينمودند؛ الهيّون هم به نهج واحد، در هر دو زمان اثبات صانع عليم قدير را ميكردند.

بحث الهي در فلسفه، از ماهيّت و وجود شروع ميشود؛ چه تفاوت است كه: نام ماهيّت را بر جسم و عناصر متشكّله از آن گذاريم، و يا بر

صفحه241

موجودات زنده پديد آمده از بيوشيمي مثلاً؟ بهرحال ماهيّت، معنائي در مقابل معناي وجود دارد. و اين كلام قابل انكار نيست.

اگر قائل به أصالة الوجود شويم، بحث در هر دو طريق از طبيعيّات: از طبيعيّات قديم و يا علوم تجربي امروزه يكي است. و اگر قائل به أصالة الماهيّة شويم نيز، بحث در هر دو طريق يكي است. ابداً تفاوتي نيست.

بنابراين، سخن از اينكه: از بين رفتن بحث طبيعيّات كهن، در بحث فلسفه مابعدالطّبيعه و متافيزيك خلل ميگذارد، صد در صد گفتاري است نااستوار.

سرّ اين مطلب آنست كه: الهيّات بر اساس قواعد منطقي كه علم الميزان متكفّل صحّت و درستي آنست، بنا شده است.

علم الميزان همچون قواعد رياضي، ثابت و لايتغيّر است. قياسات اقترانيّه و استثنائيّه و منتج بودن أشكال اربعه با شرائط مخصوص بخود، و ترتيب صغري و كبري، قابل انكار نيست.

در فلسفه مابعدالطّبيعه تا مطلب به برهان نرسد قابل قبول نيست. خطابه و جَدل و شعر و مغالطه، و مسائلي كه يكي از مقدّماتش از اينهاتشكيل شده باشد، قابل قبول نيست. نتيجه، تابع أخَسّ مقدّمتين ميباشد؛ و هر دو مقدّمه قياس بايد برهاني باشد. براي اين امرِ مهمّ است كه علم منطق را وضع كرده‌اند، و بوعلي سينا منطق عجيب «شفآء» را نوشته است و خواجه نصيرالدّين طوسي آن كتاب قطور منطق «أساس الاقتباس» را تأليف نموده است؛ و تا هم اكنون خواندن علم منطق در حوزه‌هاي علميّه رائج و دارج است.

امّا طبيعيّات با تمام شؤونشان و با همه متفرّعات مسائلشان، از طبّ و نجوم و هيئت و مسائل زمين و آسمان، متّكي بر برهان نيستند. مسائل اين علوم استقرائي است كه در امروزه بجاي كلمه استقراء، تجربه نام نهاده‌اند. و همه

صفحه242

گفته‌اند و نوشته‌اند و صفحات كتب را پر كرده‌اند كه: مسائل استقرائيّه موجب قطع و يقين نميشود. بلكه مسائل ظنّيّه و مانندِ مسائل امروزه، حدسيّه و فرضيّه ميباشند، مگر استقراء تامّ كه افاده علم و يقين را مينمايد.

مسائل طبيعيّاتِ استقرائيّه نسبت به الهيّات برهانيّه، في المثل مانند فرضيّه حركات افلاك و تداوير مفروضه و ثابت بودن سيّارات در داخل جرم آنها، و فرضيّه حركت سيّارات در مدارات خود بدون داشتن فلكي كه در جرم آن مُصْمَت و ميخكوب شده باشند، ميباشد؛ نسبت به نتيجه محاسبه رياضيدان و ستاره شناسي كه از روي قواعد رياضي، حركت و زمان اوج و حضيض شمس و هر سيّارهاي را كه بخواهد، و زمان خسوف قمر و كسوف شمس را بطور دقيق محاسبه مينمايد.

محاسبه منجّم و هيئت دان در هر صورت يكي است، چون بر اساس قواعد رياضي ثابت و لايتغيّر است. خواه بنا بر هيئت بطلميوس، زمين را مركز عالم بگيريم و خورشيد را با جميع ثوابت و سيّارات به دور آن در حركت بدانيم، و خواه بنا بر هيئت كپرنيك، خورشيد را مركز، و زمين و سيّارات را بدور آن متحرّك ببينيم.

اين دو فرضيّه البتّه مختلف است ولي براي نتيجه محاسبه منجّم هيچ تفاوت ندارد، زيرا محطّ نظر اصلي منجّم به حركت اين و يا آن نيست، بلكه به مقارنه و دوري و نزديكي است؛ و اينهم تفاوت نميكند.

اگر ميان ما و شما صد فرسخ فاصله باشد، و بايد اين فاصله در مدّت پنجاه ساعت از بين برود و بهم برسيم، براي محاسبي كه در حساب خود ميگويد: هر دو فرسخ را بايد در يك ساعت پيمود، چه تفاوت دارد كه ما ثابت، و شما به سوي ما بيائيد، و يا شما ثابت و ما به سوي شمابيائيم. عمده، صحّت و درستي محاسبه است؛ نه حركت اين و سكون آن.

صفحه243

8 ضرب در 2 ميشود 16، و 2 ضرب در 8 هم ميشود 16. اين دو مسأله ضرب گرچه در محتوا، يعني در مضروب و مضروبٌ فيه اختلاف دارند و دو معني و دو كيفيّت را ميرسانند، ولي نتيجه ضرب، واحد است.

اين مثالي بود براي آنكه بدانيم: مسائل الهيّات هم چون بر اساس برهان ـهمچون قواعد رياضي و مثلّثات ـ بنا شده‌اند، هيچگاه قابل تغيّر و تبدّل نيستند. امّا طبيعيّات بنا بر فرضيّه‌هاي متفاوت و اكتشافات ممكنست تغيير كنند.

بنابراين، مسائل مابعدالطّبيعه با طبيعيّات نه مانند ساختمان دو طبقه و يا دو اطاقه، بلكه مانند يك ساختمان بتون آرمه محكم و مستحكم است، در برابر ساختمان مجزّا و عليحده دگري در برابر آن.

اشكال وارد بر صاحب مقاله، در جدا كردن وظائف طبيعت از ماوراي طبيعت

شايد نويسنده مقاله گمان داشته‌اند كه: مسائل مابعدالطّبيعه و أحكام آن و وظائف مأمورين آن، تا برسد به خداوند واحد قهّار، از مسائل طبيعت جدا هستند. بدين معني كه هر اثري را كه از طبيعت و مادّه بدانيم، آن از عالم ماوراي آن نخواهد بود؛ و آثار عالم مافوقالطّبيعه منحصر به آثاري است كه دست طبيعت در آن راه ندارد. فلهذا به لاغري و فربهي طبيعت و مادّه، برعكس، عالم ماوراي آن كه عالم حيات است فربه و لاغر ميشود. يعني لاغري طبيعت فربهي عالم حيات است، و فربهي عالم طبيعت مستلزم لاغري عالم حيات ميشود.

اين گمان، پنداري است اشتباه، و خلاف اصول توحيد، و خلاف منطق قرآن، و خلاف برهان. و اينكه در كتاب «راه طيّ شده» اين معني را به موحّدين و قائلين به عالم حيات از فلاسفه نسبت داده‌اند، نادرست است؛ مگر مرادشان از فلاسفه، دانشمندان مغرب زمين باشد كه از معناي توحيد چيزي را نچشيده‌اند.

صفحه244

بنابر حكمت متعاليه، تمام افعال مادّه و طبيعت، اعمال ماوراي آن است. و يك ذرّه در تمام جهان مادّه و آثار و لوازم آن نميتوان يافت مگر آنكه در تحت سيطره و هيمنه عالم جان، و احاطه و معيّت عالم ماوراي مادّه باشد. تفكيك اعمال طبيعي و غير طبيعي، و براي هر كدام يك قطب مستقلّ قائل بودن، خلاف برهان توحيد است.

و يا شايد گمان برده باشند كه: مراد از عالم جان و روح و ماوراي طبيعت و فرشتگان و بالاخره قدرت واحد عليم و حكيم همان پديدهاي است كه از مادّه حاصل ميشود، و نتيجه دستگاه حركت مادّه در عالم طبيعت است. و يا نظام متقن و متيني است كه عالم طبيعت را برممشاي واحد و نهج راستين، بدون اندك تخلّف از ازل در جريان داشته و تا ابد هم بر همين منوال در جريان خواهد داشت.

البتّه بنابراين پندار هم، ضعف طبيعت موجب ضعف اين معني، و قوّت آن مستلزم قوّت اين حقيقت ميشود. و بنابراين، فربهي و لاغري مادّه مستقيماً فربهي و لاغري ماوراي آن را بطور معادله مستقيم نه معكوس ميرساند.

اين گمان هم صحيح نيست. زيرا متقن بودن نظام و حيات واحد حاكم بر جهانيان و بر جميع عالم هستي، فعل حضرت ربّ است، نه خود ذات أقدس وي. بر بالاي اين فعل و اين نظام واحد متين و استواري كه بر عالم حكمفرماست، ذات بسيط و مجرّد و واحد و قهّار و عليم و قديري كه با اراده ازلي خود اين جهان را آفريده است و در حركت انداخته و مياندازد ـ و نه تنها در ابتداي خلقت بلكه تا ابد هر لحظه و هر آن بدان فيض ميبخشد؛ و نه تنها بر آن احاطه علمي دارد بلكه با آن در وجود و ذات معيّت دارد و تمام اين عالَم علم حضوري او ميباشند ـ وجود دارد.

خداي سيّال و متحرّك كه هر روز در مادّه ظهور تازهپديدي دارد خدا

صفحه 245

نيست؛ آن مأمور و محكوم حكم خداست.

علماءِ اسلام، برجسته ترين دانشمندان، و پدران علوم طبيعي هستند

و ثانياً: علم طبيعيّات در حوزه‌هاي علميّه از بين نرفته است. اينك هم با الهيّات، مباحث طبيعيّات را ميخوانند. علماي راستين اسلام پايهگذار تمدّن غرب بوده‌اند، و در جميع فنون طبيعي داراي مقام شامخي بودند كه فعلاً نظير و مشابهي از آنان را در غرب مشاهده نمينمائيم.

امّا درباره علم شيمي:

امروزه ميگويند: اختلاف اجسام و عناصر مادّي مانند آهن و طلا و ذغال و اكسيژن در اثر اختلاف تعداد پروتونها و الكترونهائي است كه به دور هسته در گردش هستند و نيز مربوط به طرز قرار گرفتن آنها ميباشد. بطوريكه اگر بتوانيم اين نظام را از يك جسم تغيير دهيم و به نظام جسم ديگر در آوريم جسم ديگر را ايجاد كرده ايم.

و از طرفي در نتيجه تغيير يافتن نظام الكترونها ميتوان اشعّه ايكس و طيف نوراني را صادر كرد. و براي اوّلين بار دو نفر انگليسي به نام دالْتون و كاسرافت اين عمل را در مورد ليتِيوم انجام داده و آنرا به هِلِيوم تبديل نمودند.

قدماء ما خيلي از اين بالاتر رفته‌اند، و علم جديد نتوانسته است هنوز به كشفيّات آنها واصل گردد.

ايشان فلزّات را قابل زندگي و داراي نوعي از حيات و مرگ ميدانستند و براي آنها توليد مثل قائل بودند. روي همين اصل هم در صدد برآمدند تا فلزّات را بيكديگر مخصوصاً به طلا تبديل كنند. و اين فكر نه تنها در نزد مسلمين بودهاست بلكه از قديم الايّام از زمان افلاطون به يادگار گذارده شده است. [38]

صفحه246

جابر بن حيّان، ذوالنّون مصري و أبو زكريّاي رازي، پايه گذاران علم شيمي هستند

نتيجه‌ای كه از اين نظريّه گرفته شد آن بود كه: شيميستها و محقّقين در صراط تحقيق بر آمدند و پيرامون اين تجسّسها، اختراعات و اكتشافات بسياري بعمل آوردند. و در اين علم مانند جابر بن حيّان معروف به صوفي كه از شاگردان حضرت امام جعفر صادق عليه السّلام بود،[39] و ذوالنّون مصريّ و

صفحه248

أبو زكريّاي رازيّ[40] و غيرهم بوجود آمدند.

صفحه249

أبو زكريّاي رازيّ الْكُحْل را كه امروز آن را با همان اسم آلكل ALCOHOL مينامند و همان اسم الكحل است، از تقطير موادّ قندي و نشاستهاي كشف كرد؛ كه ميدانيد كه: با كشف اين مادّه فصل جديدي در طبّ و داروسازي گشوده شد. و ديگر جوهر گوگرد را كه اسيد سولفوريك است، از تجزيه زاج سبز كه سولفات دوفر ميباشد كشف كرد. و ميدانيد كه: اينهم مادر صنايع شد و به اسم زَيتُ الزّاج و اُمّ الصّنائع ناميده شد. [41]

دانشمندان ما با همان قَرْع و أنبيقها و با همان دَمْس و كَلْسها بسياري از موادّ شيميائي را از قبيل نيتْرات دارْژان كه همان سنگ جهنّم است و سُوبليمهاكال، پُطاس، أملاح آمونياك، جوهر شوره، شوره، كَربُنات دوسود كه همان قَليا است، اَنتيمون، و دهها موادّ ديگر كه در شيمي امروز جزو اصول محسوب ميشود، بدست آوردند. [42]

صفحه250

و در كشف همين موادّ بود كه ساختن نقره و طلا را امكان پذير دانستند.

محمّد بن زكريّاي رازي كتابي نوشته است به نام: «إنّ صَناعَةَ الْكيميا إلَي الوُجوبِ أقرَبُ مِنْها إلَي الاِمْتناع».

ابن جُلجُل در «طبقاتُ الاطبّآءِ و الحُكمآء» گويد: محمّد بن زكريّاي رازيّ در صنعت كيميا (شيمي) تحقيقاتي كرد، و چهارده مقاله در علم كيميا تأليف نمود.

در فهرست تأليفات رازي نام سه كتاب ديده ميشود كه در آنها عقيده يعقوب بن إسحق كِنْدي[43] را كه مبنيّ بر بطلان صنعت كيمياست، ردّ كرده است.

بسياري از بزرگان متصوّفه بدين كار اشتغال داشته‌اند. نامهاي جابربن حيّان[44] و ذوالنّون و جُنَيد بغدادي و محيي الدّين عربي و شمس تبريزي و

صفحه251

جلال الدّين رومي و سيّد نعمت الله وليّ و نور عليشاه در اين مطلب زياد برده ميشود.

اين پيشرفت و عظمت علم شيمي است كه يكي از شاخه‌هاي طبيعيّات است.

البتّه اين علم، علم كيمياست كه عبارت است از تركيب موادّ خاصّي با شرائط مخصوصي تا از آن طلا درست شود. و امّا إكسير كه به آن كبريت احمر هم گفته‌اند: علمي است كه با آن چيزي بدست ميآيد كه چون آن را بر مسّ و يا نقره زنند تبديل به طلا ميشود؛ و آن بسي از كيميا مهمتر است.

پيشگامي مسلمين و عظمت آنان در علم فيزيك

امّا درباره علم فيزيك: چه درباره محاسبه جَرّأثقال، و چه در مباحث نور و انكسار شعاع و آئينه‌ها، و چه در بسياري از صنايع كه متّكي بر قوانين فيزيكي است، أعلام و دانشمنداني در اين فنّ بروز كرده‌اند.

تبرّز و ظهور أبوريحان بيروني، در مسائل فيزيك و هيئت و نجوم

اكتشافات أبوريحان بيروني در فلكيّات و رياضيّات و مكانيك و ايدروستاتيك، و محاسبه ثقل و فشار مايعات و توازن آنها، و بالا رفتن آبهاي فوّاره و چشمه‌ها، و اندازه گيري محيط زمين بواسطه عملي كه غربيها آن را قاعده بيروني نامند، و اختراع بعضي از انواع اُسطرلاب، و كتابهائي را كه در آلات فلكيّه و ستارگان دنباله دار، و پديده‌هاي جوّيّه، و جزر و مدّ نوشته است، و پيدا كردن وزن مخصوص اجسام، و حدس حركت زمين و احتمال قارّه ديگري در سائر نقاط ربع مسكون همچون قارّه آمريكا، و بسياري ديگر از امثال اين مسائل، تماماً از مسائل مهمّي است كه علوم امروزه در فيزيك و رياضي بر

صفحه252

آنها نهاده شده است.

ترازوي أبوريحان بيروني، و تحقيقات او درباره چاه آرتزين

در مقدّمه كتاب «التَّفهيم لاِوآئل صناعةِ التَّنجيم» آورده است كه: )) ابوريحان براي تعيين وزن و حجم مخصوص اجسام، ترازوئي تازه كه آن را بنام ترازوي ابوريحان بايد خواند، اختراع؛ و بدين وسيله وزن مخصوص عدّهاي از اجسام ـ حدود 16 فقره ـ را معلوم كرد كه با دقيقترين تحقيقات علماي امروز موافق است.

ترازوي ابوريحان در نظر أهل فنّ دقيقتر از ترازوي ارَشميدِس است.

رسالهاي هم در نسب ما بين فلزّات و جواهر معدني در حجم نوشته كه در فهرست مؤلّفاتش مذكور است.

در كتاب «الجَماهِر» هم مخصوصاً وزن مخصوص فلزّات و پارهاي از أحجار قيمتي را تعيين كرده است. (( [45]

چاه آرتزيَن:

در «نامه دانشوران» آورده است كه: )) در كتاب آثار الباقية [ أبوريحان] بعضي از مطالب مندرج است كه در كتب حكماي اروپا براهين آنها اقامه شده است.

من جمله در باب جَستن آبها از بعضي چشمه‌ها شرحي گفته كه بعينه حكيم طبيعيدان «مُسيو زله» در باب «پي آرت زين» ذكر كرده است. و ما بعد از طيّ مسائل و مطالب ابوريحان، آن مسأله و سائر مسائل و قواعد نقشه كشي را كه حكماي اروپا معمول ميدارند خواهيم نگاشت تا واضح شود كه: در آن مسائل ابوريحان را با جُلّ حكماي ايشان توارد خاطر بوده است، و يا ايشان به

صفحه253

مؤلّفات وي ظفر يافته، آن قواعد را از او اقتباس كرده‌اند. [46]

صفحه254

در «آثار الباقية» گويد: آبهائي كه در تكِ[47] چاه مجتمع ميشود بر دو قسم است:

گاهي از اطراف چاه ترشّح كرده جمع ميشود، چه سطح آن مادّه با سطح آب مجتمع، همكف و هم ترازوست. و اين قسم را ممكن نيست كه بهيچ تدبير بجستن آورند؛ چه فتور و ضعفي كه دارد با آن منظور موافق نيايد.

و گاهي ميشود كه آب در تك چاه به قوّت جوش ميكند، زيرا كه مادّه و منبع آنرا ارتفاعي است كه از آنجا بشدّت سرازير شده و از منافذ خارج ميشود. اين قسم را ممكن است كه به آلات معموله مانند فوّاره‌هاي بلند و لوله‌هائي بجستن بياورند، بقدري كه منتهاي آب فوّاره با سطح اصلي مادّه مساوي و موازي شود و ارتفاع گيرد. و گاه به حدّ قلعه و مناره بلند گردد.

و نيز ابوريحان در ذيل آن مطلب گويد كه: در يمن چون حفر چاهي كنند، بسا اتّفاق افتد كه به سنگي منتهي ميشود؛ و مردم آن سرزمين بر حسب فراستي كه در آن امر دارند، از صداي آن سنگ معلوم كنند كه چه مقدار آب در

صفحه255

آن خاك موجود است.

پس بدان آلتي كه در دست دارند رخنه تنگ در آن سنگ پديد آرند. اگر آب به سلامت جوشش كند آن مجرَي را وسعتي دهند؛ و اگر آثار طغيان مشاهدت شود آن رخنه را با خاك و آهك انباشته كنند كه مبادا سيلي مهيب در آن مكان پديد آيد.

و در بالاي كوهي كه در ميان اَبَرشهر و طوس واقع است درياچهايست به نام برزود كه گرد آن يك صد فرسنگ ميباشد. و در آنجا آب مانند جزر و مدّي كه در آب درياهاي ديگر پديد ميشود مشهود نيست، زيرا كه سطح مبدأ و خزانه با سطح آن موازي و برابر است، يا آنكه سطح مادّه مرتفع است وليكن مقداري از آب كه تابش خورشيد تجفيف ميكند، موازن آن مقداري است كه از مبدأ وارد ميشود؛ از آنروي زياد و كمي در آن نيست. ((

قانون ظروف مرتبطه در علم فيزيك، كشف أبوريحان است

تا آنكه گويد:

))حكيم مسيو زله در كتاب خود كه در علم طبيعي نوشته است، در خصوص چاه گِرنِل[48] كه در پاريس واقع است فصل مشبعي آورده است، و در بيان سبب و علل طبيعيّه آن شرحي گفته است كه با تحقيقات ابوريحان بسي موافقت دارد.

بالجمله آن چاه در پاريس واقع شده و به عمق پانصد و چهل و هشت مِطر است، و بواسطه لولهاي كه سي و هشت مطر ارتفاع دارد از زمين بلند ميشود.

و در باب بحر خِزِر حكماي اروپا را تحيّري بود كه آن همه رودخانه‌ها در آن داخل ميشود و اصلاً ممرّ و مخرجي ندارد تا از آن خارج گردد. لهذا تا

صفحه256

دويست سال قبل[49] عقيدت ايشان آن بود كه: بحر مذكور را دو مجراي تحتاني است: يكي از زير گرجستان و قفقاز، و ديگري به طرف ممالك ايران و هوانق. آنچه از رودخانه‌ها آب در آن ميريزد، از مجراي اوّل به درياي سياه، و از مجراي دوّم به خليج فارس پيوسته ميشود.

اگر چنان نباشد بايستي از اجتماع رودخانه‌هاي عظيم، طغيان آن آب، سواحل ايران و حاج طرخان بلكه خوارزم و تمامت آسيا را فرو گيرد. ولي از تاريخ فوق إلي الآن كه علوم شيمي و طبيعي را تكميل كرده‌اند، در باب آن بحر بدان سخن كه از استاد ابوريحان نقل كرديم قائل شده‌اند، و معلوم داشته‌اند: هر قدر آب در آن دريا وارد ميشود به همان قدر آفتاب تجفيف ميكند.

مخصوصاً جمعي از مهندسين روس تحقيق اين مسأله را غوررسي كرده‌اند و آنچه ايشان بعد از تتبّع بسيار استنباط نموده‌اند، مطابق است با آنچه ابوريحان در «آثار الباقية» ذكر كرده. (( [50]

)) اين كشف ابوريحان امروز در فيزيك به قانون خاصيّت ظروف مرتبطه معروف است.

ابوريحان، نيز درباره سير نور و صوت و اينكه حركت صوت بطيءتر از نور است، تحقيق عميق كرده است. (( [51]

صفحه257

از جمله مسائل فيزيكي كه تمام اروپائيها در آن مرهون مسلمين ميباشند، مسائل نور و آئينه‌هاست؛ كه عاليترين كتابي كه در اين موضوع در هزار صفحه در دو جلد نوشته شده است كتاب «تَنقيحُ الْمَناظر لِذَوي الابصارِ وَ البَصآئِر» تأليف علاّمه كمال الدّين أبي الحسن فارسي است كه هفتصد سال پيش نگارش يافته است. [52]

و امّا درباره علم هيئت و نجوم: با وجود نداشتن اسباب و وسائل كار، و با عدم دوربين و تلسكوپ، علماي راستين علم هيئت با محاسبه قواعد حركات سيّارات و دوري و نزديكي و محالّ و مواضعشان در فلك و تعيين جاي ثوابت و سيّارات و ساختن كره‌هاي فضائي و اسطرلابها و نقشه‌هاي فضائي و نقشه‌هاي زميني، بحث در اين علوم را از روي قواعد دقيق رياضي و حساب استدلالي و جبر و مقابله و مثلّثات و قواعد ظلّ و ظلّ تمام و جيب و جيب تمام[53]

صفحه258

بجائي رسانيده‌اند كه ما فوق آن متصوّر نيست.

نبوغ أبوريحان در فلكيّات و علم نجوم

أبوريحان بيروني كه تخصّص او در علم فلك است و گوئي آسمان را در مشت خود دارد، با نوشتن كتاب «قانون مسعودي» در سه جلد و كتاب «في تَحقيقِ ما لِلْهِندِ مِن مَقولَةٍ مَقبولَةٍ في العَقلِ أوْ مَرْذولَة» كه نتيجه چهل سال مسافرت و توقّف او در كشور هند است، و با نوشتن كتاب «التَّفهيم لاِوآئلِ صَناعةِ التَّنجيم» و «آثار الباقية» و كتب بسيار و رسائل فراواني كه در عداد مؤلّفاتش نام آنها ذكر شده است، هزار برابر بيشتر و بهتر از اروپائيهائي كه با دوربينهاي قويّ مراكز ستارگان را ديده و رصد كرده‌اند زحمت كشيده و نتائج فكر بكر خود را به عالم علم تقديم نموده است.

در «نامه دانشوران ناصري» گويد: )) در انواع صناعات و فنون رياضي و اصناف علوم، به مقامي جاي گزيد كه افاضل عالم، مر اين قضيّه را مسلّم داشته‌اند كه: در مطالب نجوميّه مانند آفتاب، منحصر در فرد است؛ و چنان يگانه است كه ديده همتايش نديده، و بدان مثابه طاق است كه نام جفتش بگوشي نرسيده، الحقّ درج كمالات را عجب دُرّ يتيمي است. (( [54]و [55]

صفحه259

تا آنكه گويد: )) از كتاب «اسْتيعابٌ في صَنعةِ الاُسْطُرْلاب» و سائر مؤلّفاتش واضح گردد كه آن استاد كامل چنانكه در معقول و منقول مسلّم گشت و در محسوسات و مصنوعات نيز مسلّط بود، در ابداع صنايع عمليّه بجائي

صفحه260

رسيد كه دست اختراعش طبقات افلاك و نقوش انجم را چند صفحه چنان هويدا نموده است كه گويا: الواح فلكيّه با صفحه خاطرش التيام داشته و صوَر چهل و هشتگانه در لوح سينهاش ارتسام يافته است.

بالجمله در جودت ذهن و حسن قريحت به پايهاي بود كه خود در صناعت نقشه كشي و آثار جغرافي ابتكار جست و مبتدع قواعدي چند شد كه مردم اروپا هر وقت آن قواعد را ببينند و مطالعت نمايند واضع آن را بزرگ شمارند. و در اين زمان بناي جلّ نقشه كشي ايشان بر اصول و قوانيني است كه وي اختراع كرده است. (( [56]

پاورقي