پاورقي

[57] ـ همان مصدر، ج 1، ص 73 تا ص 76

[58] ـ «نامه دانشوران ناصري» ج 1، ص 77

[59] ـ «تحقيق ما للهند» ص 138 (بنا به نقل مقدّمۀ كتاب «التّفهيم» ص 123 )

[60] ـ مقدّمه «التّفهيم» ص 113، از «قانون مسعودي» ج 1، ص 297

[61] -برتري مسلمين در علوم، به جهت «اسلوب تجربي» آنان بود

ـ در «نامه دانشوران ناصري» ج 1، ص 0 7 گويد: )) و نمونهاي از فضائل آن استاد كامل، مناظرات و مباحثاتي است كه در هيجده مسأله طبيعيّه با شيخ الرئيس ابوعلي سينا در ميان داشته است. و مبناي آن مسائل بر سكون ارض است و بر ميل جميع اجسام به اين مركز، و امتناع خلا، و إبطال جزء لايتجزّي، و تناهي أبعاد و امثال آنها. هر كس با نظر تدقيق در آن رساله كه مطمح انظار متقدّمين و مطرح افكار متأخّرين است تأمّل كند، از مايه فضل و پايه علم آن دو حكيم يگانه آگاه شود. (( تا آنكه گويد:

)) ياقوت حَمَوي گويد: وقتي بجامع مرو در آمدم، در وقف نامه آن مسجد فهرست اسامي مؤلّفاتش را ديدم كه اوراقي چند با خطّي درهم و مُقرَمِط ] ريز و نزديك بهم [ نوشته بودند و چون برشمردم، شصت ورق بود. و برخي گويند: در هنگام حمل و نقل زياده از يك بار شتر بود، ولي دست حوادث چنان شيرازه آن تصانيف نفيسه از آن ] از هم [ بگسيخت كه از آن بسيار، جز اندكي در ميان نيست. ((

[62] ـ عبدالحليم جندي در كتاب «الإمام جعفرٌ الصّادق» ص 296 و 297 گويد: )) و چون اقوال جابر بن حيّان در قرن دوّم هجري را در كنار اقوال حسن بن هيثم كه ميلادش 354 و مرگش در 0 43 ميباشد و بيش از دو قرن ميان آنها فاصله است قرار دهيم (وي كه در خدمت دولت فاطميّين بوده است، و آن دولتي از دول شيعي است، و 47 كتاب در رياضيّات و 58 كتاب در هندسه دارد) آنگاه براي ما طريقه و منهج علمي تجربه و استخلاص (روش تجربي) كه آن را امام صادق پيموده است و عمل به آن را بطور متقن انجام داده است، و جابر بن حيّان و حسن بن هيثم آن را توصيف نموده‌اند مورد تأكيد قرار خواهد گرفت. حسن بن هيثم تعبير از آنها را به بهترين مناهج علمي واضح المعني با عبارات محدود و مشخّص (كوتاه و رسا) بيان نموده است. *از اهل اروپا درايير در كتابش: «النّزاع بين العلم و الدّين» بدين حقيقت گواهي داده است؛ وي ميگويد: اسلوبي كه مسلمين آن را بخصوصه دنبال كردند، سبب برتري ايشان در علم شد. زيرا مسلمين تحقيق كردند كه: تنها اسلوب نظري نميتواند باعث پيشرفت شود و تحقيقشان بدينجا رسيد كه بررسي و مشاهده خود حوادث و پديدهها، تنها اميد دستيابي به حقيقت است؛ فلهذا شعار آنان در ابحاثشان همان اسلوب تجربي بود و اين اسلوب آنها را به اكتشاف علم جبر و غير آن از علوم رياضي و علوم زندگي ارشاد نمود. و ما حقّاً به دهشت ميافتيم وقتي كه در مؤلّفاتشان نظر افكنده، و از آراء علميّه چيزهائي را مييابيم كه تا بحال ميپنداشتيم از ثمرات علم در اين عصر حاضر است. ((

* ـ عبد الحليم در تعليقه گويد: )) به مقدّمه كتاب دكتر مصطفي نظيف، مدير جامعۀ عين شمس در قاهره، درباره حسن بن حسن هيثم بصري بزرگترين عالم در رياضي و طبيعي در قرون وُسطي مراجعه كن. حسن از عراق به قاهره وارد شد تا در عصر حاكم بأمرالله در خدمت دولت فاطميّين به عنوان مهندس كار كند. و از جمله آرائش اين بود كه ميتوان بر روي رود نيل آلاتي را نصب نمود كه امواج آبها بتواند آن را به حركت در آورد. و دكتر نظيف ميگويد: براي ما لازم و سزاوار است كه اسامي راجر بيكن، و مورليكوس، و داوينچي، و كپلر و دلابورتا را با اسم حسن بن هيثم عوض و بدل كنيم. چرا كه با دست حسن «مبحثنور» در وجهه جديد با منهج خاصّ اسلامي خود شروع به حركت نمود كه آن عبارت است از: استقراء موجودات، و بررسي و جستجو در احوال ديدنيها، و تميز خواصّ جزئيّات، و آنچه اختصاص به چشم در حال ديدن دارد، و آنچه را كه هميشگي است و تغيير نميكند و ظاهري است از كيفيّت حواسّ كه مشتبه نميگردد. و پس از آن در بحث و مقياسها به تدريج و ترتيب بالا رويم با ارزيابي مقدّمات، و تحفّظ بر نتائج. و مقصود و منظورمان را در جميع آنچه را كه استقراء نموده و در آن تفحّص و كوشش بجا آوردهايم، عمل نمودن به عدالت باشد نه متابعت از هوي، و تنها هدفمان در سائر آنچه را كه تميز ميدهيم و نقد در آن به عمل ميآوريم، طلب حقّ باشد، نه پيروي از آراء. و در اينصورت اميد ميرود كه با اين طريقه ما به حقّ و واقعيّتي برسيم كه سينهها را خنك و تازه كند و بتدريج و تلطّف به نهايتي واصل گرديم كه در آنجا يقين و قطع قرار دارد و با نقد و تحفّظ، به حقيقتي نائل آئيم كه با آن هرگونه خلاف از ميان برخيزد و هر گونه شبهه، باطل و نابود گردد. و اين جمع است ميان استقراء و قياس. و اين نيست مگر منهج علماء رياضي و طبيعي از مسلمين كه ابن هيثم از آنها پيروي كرد و دانشمندان اروپا آن را نقل نموده‌اند اوّلاً از كنْدي متوفّاي سنه 252، عالم طبيعيدان يا طبيب فيلسوف، و از رازيّ متوفّاي 0 32، جالينوس عرب يا طبيب فيلسوفي كه احساس به جزئيّات را اساس براي جميع اعمال خود كرد و با موجودات حيّه و زنده استدلال بر وجود خالق نمود، و ابن سينا متوفّاي 428، الرّئيس، يا فيلسوف طبيبي كه در قرون وسطي، فكرش و آرائش عاليترين نمونه تعليم و تربيت و نمايانگر نظريّه «مُثُل أعلي» بود؛ چنانكه سارتُن گويد. و تصوير اين دونفر را همراه با تصوير جرّاح استخوانها: ابن زُهَر،است. ((

[63] ـ «ريحانة الادب» ج 2، ص 171؛ و در همين كتاب و در ترجمه و شرح احوال او گويد: )) خواجه بنا بر مشهور در يازدهم جمادي الاولي سال 597 از هجرت، در طوس متولّدگرديد. و در سال 657 مشغول ساختمان رصد شد و بنا بر مشهور روز عيد غدير سال 672 از هجرت، در بغداد رحلت كرد و جنازه او را بنا به وصيّت وي، به كاظمين عليهماالسّلام نقل دادند و در پائين پاي آن دو امام معصوم بخاك سپردند. ((

[64] ـ زيج به كتابهائي كه در آنها اصول احكام علم نجوم، و يا جدولهائي كه در آنها نتائج رصد را ثبت كنند، گفته ميشود.

[65] ـ همان مصدر، ص 177

[66] تأثير علوم و فرهنگ و تمدّن اسلام در علوم اروپائي

ـ مستشار عبدالحليم جندي در كتاب «الإمام جعفرٌ الصّادق» در ص 4 0 3 تا ص 7 0 3 چنين آورده است: )) و شگفتي نيست در هم مشورت بودن و همآهنگي كثرت اروپائيان در سكوت از مناهج و طرق علم جديد كه از مسلمين نقل شده است؛ همانند دأب و دَيْدَنشاندر انكار نمودن رشته اتّصال پدران علوم رياضي و هندسه به گاهوارهاي كه در آن نشأت گرفته و رشد و نما نموده‌اند. زيرا اين بعلّت استمرار جنگهاي صليبي است (تا زمان ما) و بعلّت كوبيدن و خرد كردن حقائق علمي است براي تعصّب ديني متأصّل و ريشهدار در تمدّن جديد اروپائي. ايشان به زبان نميآوردند كه: فيثاغورث و ارشميدس و اقليدس، پدران رياضيّات، دروس خود را در مدرسه اسكندريّه مصر ياد گرفته و از آنجا نشر نموده و القا كرده‌اند. و به زبان نميآورند كه: اصلاً كتاب اقليدس مسمّي به «أساسيّات» يا «عناصر» را نشناخته بودند مگر از نسخه عربي. و به زبان نميآورند كه: اروپاي جديد، منهج علوم تجربي (تجربه و استخلاص) را كه راه و روش علمي معاصر است، از علوم اسلام فرا گرفته است.

شاعر محمّد اقبال * گويد: دوبرينگ Dubring ميگويد: آراء راجر بيكن از آراء پيشينيانش واضحتر و صادقتر است. و از كجا راجر بيكن دروس علميّه خود را اتّخاذ كرده و از كجا استمداد نموده است؟ از حوزهها و دانشگاههاي اسلامي در اندلس.

بريفو **Robert Briffault ميگويد: هيچگونه فضيلتي در اكتشاف منهج علوم تجربي در اروپا به راجر بيكن متوفّاي سال 1294 ميلادي *** و هم نامش فرانسيس بيكن متوفّاي سال 1626 ميلادي، نسبت داده نميشود. راجر بيكن در حقيقت نيست مگر يك نفر از رُسل علم اسلامي و منهج اسلامي به سوي اروپاي مسيحي.

راجر بيكن از گفتار باينكه: معرفت عرب و علمشان، طريق وحيد براي معرفتند خودداري ننموده است. منهج تجربي عربي در عصر بيكن در اروپا انتشار يافت و مردم آن را آموختند. بيكن مردم را بدين منهج با رغبت تامّ و تمامي سوق ميداد.

وي اضافه ميكند كه: هيچيك از اقسام و انواع علوم اروپائي نيست كه فرهنگ و تمدّن اسلامي در آن تأثير اساسي نداشته باشد. و مهمترين اثر فرهنگ اسلامي، تأثير آن در علم طبيعي و روح علمي است. اينها دو نيروئي هستند كه علم جديد را جدا و ممتاز ميكنند. سپس ميافزايد:

«آنچه را كه علوم ما به عرب مديون است، تنها اكتشاف نظريّات مبتكرانه و جوّال متحرّك نيست؛ علم مديون تمدّن و فرهنگ اسلامي است به بيش از اين مقدار؛ چرا كه يونانيان طرقي را ابداع نموده راههائي را گشودند و احكام و مسائلي را تعميم دادند، وليكن راههاي تحقيق و جمعآوري علوم تجربي و تدوين آنها و روشهاي دقيق علمي و ملاحظه تفصيلي عميق و بحث و فحصهاي تجربي، تمام اينها از مزاج علوم يوناني، غريب بوده‌اند.

آنچه را كه ما علم ميناميم و در اروپا ظاهر شد، نتيجه روح تازهاي است در بحث و تحقيق. و نتيجه طرق جديدهاي است در استقصاء و تتبّع كه همان طريقه تجربه و ملاحظه و قياس است. و نتيجه تطوّر و دگرگوني علوم رياضي است به صورتي كه يونان آن را نشناخته بود.

و اين روح، و اين مناهج را عرب داخل جهان اروپا نمود.»

يا همچنانكه مستشرق معاصر: برنارد لويس ميگويد: اروپاي قرون وسطي، دَيْن دوچنداني را به معاصرين عرب خود متحمّل شد. ايشان بودند كه واسطه در انتقال جزء كبيري از آن ميراث گرانقيمت كه به اروپا منتقل شد بودند.

همانطور كه اروپا از عرب آموخت طريقه تازه قرار دادن عقل و انديشه را بر فراز قدرت، و طريقه وجوب بحث مستقلّ و تجربه را. و اين دو امر مهمّ و دو اساس، سهميّه بزرگي داشتند در پشت سر گذاردن قرون وسطي، و إعلام به عصر نهضت.

راجر بيكن چنان تحت تأثير منهج عربي و رفض منهج ارسطوئي كه سيطره بر انديشه اروپائي نموده بود، از جهت فساد در بعضي استنتاجاتي كه در علوم طبيعي دستگيرش شده بود، قرار گرفت كه ميگويد:

If it had my way , I should burn all books of Aristotle for the study of them Can Lead to a Lossof time , produce error , increase ignorance.

و عربياش اينست: لَوْ اُتيحَ ليَ الامرُ لَاحرَقْتُ كلَّ كُتبِ أرَسطو. لاِنّ دِراستَها يُمْكِنُ أنْ تُؤَدّيَ إلَي ضِياعِ الوَقتِ وَ الوُقوعِ في الخَطآءِ و نَشرِ الجَهالة.

«اگر قدرت دست من بود، جميع كتابهاي ارسطو را ميسوزاندم، زيرا كه تعليم و تعلّم آن ممكن است به ضايع شدن وقت، و وقوع در خطا، و انتشار جهالت منجرّ گردد.» و همانطور كه گوستاولوبون پس از گذشت شش قرن از مرگ بيكن ميگويد: أدْركَ العَربُ بَعدَ لَايٍ أنّ التَّجرِبةَ و الْمُشاهَدةَ خَيرٌ مِن أفْضلِ الكُتب. و لِذلكَ سَبَقوا اُوروبَةَ إلَي هذِه الحَقيقة، فَالمُسلِمونَ أسبَقُ إلَي نظامِ التَّجرِبةِ في العُلوم.

«عرب پس از مدّت و شدّت، ادراك نمودند كه: تجربه و مشاهده از بهترين كتابها بهتر است. و روي اين اساس در اين حقيقت بر اروپائيان سبقت دارند، بنابراين مسلمين در نظام تجربه در علوم پيشترند.»

*ـ في كتابِه: إعادَةُ تَكْوينِ الفِكْرِ الدّينيِّ في الإسلام.

The Reconstruction of Religious Thinking

**ـ في كتابه: صُنعُ الإنسانيّة. Making of Humanity

***ـ راجر بيكن در سنه 1294 مرد، و دانشگاههاي عربي و عرب دو قرن پس از آن در اندلس باقي ماند در كنار مراكزي كه براي ترجمه علوم اعراب در فرانسه و اندلس و ايتاليا و آلمان تأسيس يافته بود.

راجر بيكن لغت عربي و عبراني را خوب ميدانست. و به تجارب علمي در طبيعي و كيميا ممارست داشت. معاصرين وي در برابر او مقاومت كردند، امّا پاپ بازويش را محكم و وي را تقويت مينمود. و به كيفر نوشتجاتش در پاريس او را به زندان انداختند. آن نوشتجات طليعههائي براي كشفهاي علمي جديد (مانند عدسيها، و ماشينهائي كه داراي محرّك بدوي بود، و طيّارهها) شد.

وي معتقد بود كه: «فلسفه از زبان عربي استمداد دارد. و بنابراين زبان لاتين قدرت و توان فهم كتب مقدّسه و فلسفه را ندارد مگر زمانيكه لغتي كه از آن نقل شده است شناخته شود. و چندين قرن پيش از وي ـ و تحقيقاً در سال 0 92 ميلادي ـ پادشاه صقالبه (اِسلاوها) از خليفه طلب كرد كه به سوي او بفرستد معلّمين و فقهائي را، و اينكار انجام گرفت. و جغرافيدانان عرب از قرن نهم ميلادي در ارمنيّه بودند.

و همچنين پاپ سِيلوِستر (از سال 999 تا 3 00 1 ) علوم خود را در مسجد قرطبه فراگرفت، و پيش از آنكه رئيس دير رافنا شود، اسمش راهب ژيلبر بود. و اوست كه علوم عربي و اعداد عربي را به اروپا منتقل ساخت. او مدرسهاي در ايتاليا و مدرسه دگري در ريمس آلمان براي نقل علوم عربي ايجاد كرد. و به ثبوت پيوسته است كه: مدرسه وعّاظ (مبلّغان) در طُلَيطَلة براي تدريس لغت عربي در سال 0 125 ميلادي تأسيس يافت، و پس از آن مجلس وين در سال 1311 ميلادي امريّه صادر نمود تا علوم عربي در پاريس و سلامانكا وغيرها تدريس شود.

و در سال 7 0 12، جِنووا دانشگاهي براي نقل كتابهاي عربي ايجاد كرد؛ و در سنه 9 0 12، 1215 مجمع مقدّس مسيحي تدريس كتابهاي ابن رشد، و ابن سينا را چون در آنها آزادي و حرّيّت فكر و انديشه بود، ممنوع كرد.

و در سنه 1296 مجمع لاهوتي تحريم تدريس فلسفه عربي را مقرّر داشت؛ و حكم به محروميّت كسي نمودند كه معتقد بود عقل انساني در ميان جميع افراد مردم، واحد است.

امپراطور فردريك دوّم جامعه نابولي (دانشگاه ناپل) را براي نقل علوم عربي تأسيس كرد، مهمتر و بالاتر از آنچه را كه مدرسه سالرنو كه در مجاورت آن بود، نقل نموده بود. و اعرابي كه از اسپانيا رانده شده بودند، مدرسه مونيليه در پرووانس را در جنوب فرانسه تأسيس كردند.

و شريف ادريسي معلّم راجر، پادشاه صِقلّيّه (سيسيل)، كرهاي براي او از نقره مانند كره زمين ساخت در سال 1153 قبل از آنكه اروپا بداند كه زمين كروي شكل است.

و محقّق و ثابت است كه فيبروناتشي Fibronacci اوّلين دانشمندي كه به علم جبر اشتغال پيدا نمود، در عصر پادشاه فردريك دوّم پادشاه صقلّيّه، به مصر و سوريّه كوچ كرد، و ادلارد بائي Adilard of Bath دو علم فلك (نجوم) و هندسه را نزد عرب خواند. و اينها افرادي هستند كه طليعهها و جلوداران عصري بودند كه در آن ميزيسته‌اند.

و در همين عصر مدرسه صقلّيّه، و مثل آن مدرسه سالرنو در جنوب ايتاليا و دانشگاه ناپل كه امپراطور فردريك دوّم آن را تأسيس كرده بود، علوم عربي را پخش نموده و منتشر ميساختند.

از كريت در سال 212 تا صقلّيّه در سال 216 يعني در نيمه اوّل از قرن نهم ميلادي، عرب جزيرههاي بحر ابيض (درياي سفيد) را تصرّف كرد همچنانكه بر باري، و برينديزي در وسط ايتاليا استيلا يافتند، و سيطره آنان بر دو ايالت كاميانيا و ابروزي (آبروتتسي) استوار شد، و در آن دو محلّ، حكومتهاي عربي اقامه نمودند؛ و قدرت و حكومت عرب اندلس تا جنوب فرانسه در ايالت پرووانس امتداد يافت، و روم را محاصره كردند.

لباسهاي پاپ با حروف عربي مزيّن و مُطَرّز بود. و تحت تأثير واقع شدن دانته از تمدّن عرب در كتاب «كمدي إلهي» واضح است؛ و اوست كه در كتابش از صلاح الدّين ايّوبي، و از دوك گودفُرُواي (سلطان گودفُرُواي پادشاه بيت المقدس در جنگ با صليبيها بود) ياد ميكند. و اعزام سفراء ميان ملوك و امراء فرنگ با سلاطين اسلام، همه گونه اسباب تمدّن را به سوي اروپا كشيد. و كتابهاي ابن رُشد و غزالي در آن ايّام تأمين كننده غذاي علميِ فكر اروپائي بود. و نوشتجات قدّيس توماس اكوين (القدّيس توما) ناطق است به تأثّر ظاهر يا نقل كامل از تمدّن و حَضارت اسلام.

و اوّلين رصد فلكي كه در اروپا بر پا شد آن را عرب در اشبيليّه بر پا كردند. و اوّلين مدرسه پزشكي در اروپا همانست كه در سالِرن اقامه نمودند. و از سال 0 97 در غَرناطه اسپانيا 0 12 مدرسه كه از آنها 17 مدرسه بزرگ و 27 مدرسه مجّاني بود تأسيس كردند كه در آنها أشراف و نُبَلاي اروپا علوم عربيّه را ميآموختند.

و هنگاميكه طُليطله در سنه 85 0 1 بواسطه غلبه اسپانيها سقوط كرد، در آنجا مدارسي را براي ترجمه علوم عربي دائر نمودند؛ و اين نقل علوم متوقّف نماند، بلكه بواسطه سقوط قُرطُبه (كُردُبا) در سنه 1236 و سپس سقوط غرناطه (گرانادا) در سنه 1492 مصادر ومحلّهاي جديدي براي ترجمه آماده و مهيّا شد.

و بعد از سقوط طليطله، دربار آلفونسو ششم كاملاً بخود رنگ فرهنگ و تمدّن عرب را گرفته بود، بلكه وي خود را امپراطور دو عقيده: مسلمان و مسيحي خواند. و آلفونسو پنجم ملقّب به حكيم كه پادشاه قشتاله (كاستيل) از سنه 1252 تا 1284 ميلادي بود، بزرگترين مبلّغ تمدّن و فرهنگ عرب بشمار ميآمد، و يهود براي وي جميع كتابهاي عرب را گرد آوردند. و در سنه 0 125 در طليطلة، جماعت وعّاظ (هيئت مبلّغان) مدرسهاي براي تدريس لغت عربي و عبري تأسيس نمودند به قصد نصراني كردن مسلمين، همچنانكه كتابهائي در دفاع از مسيحيّت، ضدّ مسلمين تأليف شد. و اُسقف استفان در پاريس در كتابهاي ابن رشد مناقشه ميكرد. و در آخر دوران مسلمين در اندلس محكمههاي تفتيش در مقابل علم و فلسفه كه از انتشار آنها از كتابهاي مسلمين در خوف افتاده بودند، تشكيل شد.

و در بحر در مدّت هجده سال (از 1481 ـ 1499 ) اين محكمهها 0 22 0 1 مرد را زنده آتش زدند؛ و 0 686 نفر را به دار كشيدند، و 000 97 نفر ديگر را به سائر انواع عقوبتها، عقوبت كردند. ودر سنه 2 0 15 مجمع لاترانا مقرّر نمود تا هر كس در فلسفه ابنرشد نظراندازد مورد لعنت قرار گيرد، چونكه ابن رشد، قائل به آزادي عقل است.

مراجعه شود به فصل دوّم با عنوان: «قوّةُ الحَضارةِ العِلميّة» از باب اوّل در كتاب ما: «توحيدُ الاُمّةِ العربيّة» فقرات 4 تا 18. ((

[67] ـ در «كشف الظّنون» طبع عثماني سنه 0 136 هجري؛ ج 1، ص 391 و ص 392 گويد: )) از كساني كه اين كتاب «تذكرة» را شرح كردند، علاّمه سيّد شريف جرجاني متوفّي در سنه 816 بود، و نيز آن را محقّق نظام الدّين حسن بن محمّد نيشابوري معروف به نظام أعرج شرح كرد و آن را «توضيح التّذكرة» نام نهاد ودر سنه 811 از آن فارغ شد، و اين شرح مشهور و مقبولي است. و سپس آن را محمّد خَفري كه در متن بيانش را آورديم شرح كرد. و گفته ميشود كه: علاّمه قطب الدّين محمّد بن مسعود شيرازي، و فاضل عبدالعلي بيرجندي نيز شرحي بر آن نوشته‌اند وليكن من آنرا نديدهام (آنها را نديدهام). ((