روايات‌ وارده‌ در تدبّر و تأمّل‌ در قرآن‌، و تفسير «وَ رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلاً»

كليني‌ با إسناد خود روايت‌ ميكند از عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ كه‌ ميگويد: از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ دربارۀ معناي‌ قول‌ خداوند عزّ و جلّ پرسيدم‌ كه‌ گفته‌ است‌: وَ رَتِّلِ الْقُرْءَانَ تَرْتِيلا . «و قرآن‌ را به‌ كيفيّت‌ ترتيل‌ بخوان‌!» مراد از ترتيل‌ كدام‌ است‌؟!

قَالَ: قَالَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَهِ عَلَيْهِ: بَيِّنْهُ تِبْيَانًا، وَ لَا تَهُذَّهُ [259] هَذَّ الشِّعْرِ؛ وَ لَا تَنْثُرْهُ نَثْرَ الرَّمْلِ. وَ لَكِنْ أَفْزِعُوا قُلُوبَكُمُ الْقَاسِيَةَ؛ وَ لَايَكُنْ هَمُّ أَحَدِكُمْ ءَاخِرَ السُّورَةِ! [260]

«حضرت‌ فرمود: أميرالمؤمنين‌ صلوات‌ الله‌ عليه‌ فرموده‌ است‌: يعني‌ آن‌را خوب‌ و واضح‌ و روشن‌ بخوان‌، و مانند خواندن‌ شعر كه‌ به‌ سرعت‌ مي‌خوانند مخوان‌ كه‌ درهم‌ پيچيده‌ شود و معنايش‌ مفهوم‌ نشود؛ و نيز مانند دانه‌هاي‌ شن‌ ريزه‌ و رَمل‌ آنرا منتشر و متفرّق‌ مكن‌ كه‌ جمعش‌ مشكل‌ باشد و بدين‌ جهت‌ نيز معنايش‌ مفهوم‌ نشود. وليكن‌ طوري‌ بخوانيد كه‌ با آن‌ دلهاي‌ سخت‌ و قلوب‌ قاسيۀ خودتان‌ را به‌ فزع‌ و دهشت‌ افكنيد و به‌ وحشت‌ اندازيد! و وقتي‌ قرآن‌ مي‌خوانيد، قصد و نيّت‌ شما آن‌ نباشد كه‌ به‌ آخر سوره‌ برسيد!» زيرا اين‌ گونه‌ خواندن‌، توجّه‌ را از روي‌ خود آيات‌ برميدارد و متوجّه‌ به‌ اتمام‌ سوره‌ ميكند. شما بايد آيات‌ را طوري‌ بخوانيد كه‌ روي‌ هر آيه‌ نظر اصلي‌ خود را دوخته‌، و بهرۀ كامل‌ خود را برداريد، و سپس‌ به‌ آيۀ ديگر رويد. و در صورتيكه‌ مقصد شما تمام‌ كردن‌ سوره‌ باشد، اين‌ معني‌ حاصل‌ نخواهد شد.

شيخ‌ طبْرِسي‌، از أبوبصير، از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ در اين‌ آيه‌

صفجه 293

بدينگونه‌ تفسير آورده‌ است‌:

قَالَ: هُوَ أَنْ تَتَمَكَّثَ فِيهِ، وَ تُحْسِنَ بِهِ صَوْتَكَ.

«حضرت‌ صادق‌ فرمود: معني‌ ترتيل‌ آنستكه‌: در قرائتت‌ درنگ‌ كني‌، و صدايت‌ را در قرائت‌ قرآن‌ نيكو بگرداني‌!»

و از آنحضرت‌ نيز روايت‌ است‌ كه‌: إذَا مَرَرْتَ بِئَايَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ، فَاسْأَلِ اللَهَ الْجَنَّةَ! وَ إذَا مَرَرْتَ بِـَآيَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ، فَتَعَوَّذْ بِاللَهِ مِنَ النَّارِ! [261]

«چون‌ به‌ آيه‌اي‌ رسيدي‌ كه‌ در آن‌ ذكر بهشت‌ بود، از خداوند بهشت‌ را مسألت‌ كن‌! و چون‌ به‌ آيه‌اي‌ رسيدي‌ كه‌ در آن‌ ذكر آتش‌ بود، به‌ خداوند از آتش‌ پناه‌ بر!»

«ديوان‌ منسوب‌ به‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌» و أشعار راجع‌ به‌ قرآن‌

در «ديوان‌ منسوب‌ به‌ حضرت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌» در ضمن‌ وصيّتش‌ به‌ حضرت‌ امام‌ حسين‌ عليه‌ السّلام‌ ميفرمايد: [262]

أَ بُنَيَّ إنَّ الذِّكْرَ فِيهِ مَوَاعِظٌ                    مَنِ الَّذِي‌ بِعِظَاتِهِ يَتَأَدَّبُ؟ ( 1 )

اقْرَأْ كِتَابَ اللَهِ جُهْدَكَ وَ اتْلُهُ                يمَنْ يَقُومُ بِهِ هُنَاكَ وَ يَنْصَبُ ( 2 )

بِتَفَكُّرٍ وَ تَخَشُّعٍ وَ تَقَرُّب                           إنَّ الْمُقَرَّبَ عِنْدَهُ الْمُتَقَرِّبُ ( 3 )

صفجه 294

وَ اعْبُدْ إلَهَكَ ذَا الْمَعَارِجِ مُخْلِصًا         وَ انْصِتْ إلَي‌ الامْثَالِ فِيمَا تُضْرَبُ ( 4 )

وَ إذَا مَرَرْتَ بِئَايَةٍ مَخْشِيَّة           تَصِفُ الْعَذَابَ فَقِفْ وَ دَمْعُكَ تَسْكُبُ: ( 5 )

يَا مَنْ يُعَذِّبُ مَنْ يَشَآءُ بِعَدْلِه                     لَا تَجْعَلَنِّي‌ فِي‌ الَّذِينَ تُعَذِّبُ ( 6 )

إنِّي‌ أَبُوٓءُ بِعَثْرَتِي‌ وَ خَطِيٓئَتِي                   هَرَبًا وَ هَلْ إلَّا إلَيْكَ الْمَهْرَبُ؟ ( 7 )

وَ إذَا مَرَرْتَ بِئَايَةٍ فِي‌ ذِكْرِهَا             وصِفَ الْوَسِيلَةُ وَ النَّعِيمُ الْمُعْجِبُ ( 8 )

فَاسْأَلْ إلَهَكَ بِالإنَابَةِ مُخْلِصًا                      دارَالْخُلُودِ سُؤَالَ مَنْ يَتَقَرَّبُ ( 9 )

وَ اجْهَدْ لَعَلَّكَ أَن‌ تَحِلَّ بِأَرْضِهَا                     وَ تَنَالَ رَوْحَ مَسَاكِنٍ لَا تَخْرُبُ (0 1 )

وَ تَنَالَ عَيْشًا لَا انْقِطَاعَ لِوَقْتِهِ                     و تَنَالَ مُلْكَ كَرَامَةٍ لَا يُسْلَبُ ( 11 )

1 ـ اي‌ نور ديدۀ من‌! در قرآن‌ حكيم‌، مواعظ‌ و اندرزهائي‌ هست‌؛ پس‌ كيست‌ كه‌ به‌ مواعظش‌ ادب‌ گردد؟!

2 ـ تا مقداري‌ كه‌ توان‌ داري‌ كتاب‌ الله‌ را بخوان‌، و تلاوت‌ كن‌ آنرا در زمرۀ آنانكه‌ از قرآن‌ پاسداري‌ نموده‌، و به‌ جدّ و جهد مراعات‌ آنرا مي‌نمايند.

3 ـ قرائتت‌ از روي‌ تفكّر و خشوع‌ و تقرّب‌ باشد! زيرا شخص‌ مقرّب‌ در نزد خدا كسي‌ است‌ كه‌ خود را بدو نزديك‌ كند.

4 ـ و خداي‌ بلند پايه‌ و رفيع‌ القدر خود را از روي‌ اخلاص‌ پرستش‌ كن‌، و

صفجه 295

گوش‌ فرادار به‌ مَثَل‌هاي‌ قرآن‌ دربارۀ چيزهائي‌ كه‌ زده‌ مي‌شود.

5 ـ و چون‌ به‌ آيۀ ترساننده‌ و انذار آورنده‌اي‌ رسيدي‌ كه‌ عذاب‌ خدا را توصيف‌ ميكند، در آنجا درنگ‌ كن‌، در حاليكه‌ اشكهايت‌ ريزان‌ باشد؛ و بگو:

6 ـ اي‌ خدائي‌ كه‌ به‌ سبب‌ عدالتش‌ عذاب‌ ميكند آنرا كه‌ بخواهد؛ مرا از زمرۀ معذَّبين‌ قرار مده‌!

7 ـ من‌ در اثر لغزش‌ و گناهي‌ كه‌ نموده‌ام‌ بسوي‌ تو بازگشت‌ كرده‌ام‌؛ مگر بسوي‌ غير تو هم‌ فرارگاهي‌ هست‌؟!

8 ـ و چون‌ به‌ آيه‌اي‌ برسي‌ كه‌ در آن‌ از وسيله‌ و نعمت‌هاي‌ شگفت‌آور خدا سخن‌ به‌ ميان‌ آمده‌ است‌،

9 ـ با انابه‌ و اخلاص‌ از خدايت‌ تمنّا كن‌ به‌ تو دار خلود و جنّت‌ رضوان‌ را عنايت‌ كند؛ تمنّاي‌ شخص‌ متقرّب‌ بسوي‌ خدا.

10 ـ و سعي‌ و جدّيّت‌ كن‌ شايد خداوند تو را در زمينِ دار الخلد وارد كند، و از رَوح‌ و نسيم‌ مساكني‌ كه‌ هيچگاه‌ زوال‌ نمي‌پذيرد و خراب‌ نمي‌شود بهرمند گردي‌!

11 ـ و به‌ عيش‌ ابدي‌ و لذّات‌ سرمدي‌ نائل‌ شوي‌، و به‌ پادشاهي‌ و عزّت‌ كرامت‌ و بزرگواري‌اي‌ كه‌ زوال‌ ناپذير است‌ دست‌ بيابي‌!

وجوب‌ استماع‌ قرآن‌ در وقت‌ قرائت‌ آن‌

و روي‌ همين‌ ملاك‌ و مناط‌ است‌ كه‌ در موقع‌ قرائت‌ قرآن‌ واجب‌ است‌ آنرا استماع‌ نمود، و اينكه‌ سكوت‌ به‌ عمل‌ آيد تا آيات‌ قرآن‌ بر دل‌ مستمع‌ بنشيند. چون‌ اگر استماع‌ نباشد، آيات‌ فهميده‌ نمي‌شود؛ و بدون‌ فهم‌ اثري‌ ندارد.

وَ إِذَا قُرِي‌َ الْقُرْءَانُ فَاسْتَمِعُوا لَهُو وَ أَنصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ. [263]

صفجه 296

«و زمانيكه‌ قرآن‌ خوانده‌ شود، شما گوش‌ دهيد و خاموش‌ شويد، به‌ اميد آنكه‌ مورد رحمت‌ خداوندي‌ واقع‌ شويد!» [264]

صفجه 297

حضرت‌ رسول‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ به‌ ابن‌ مسعود فرمودند:

اقْرَأْ! فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَهِ! أَقْرَأُ وَ عَلَيْكَ أُنْزِلَ؟! فَقَالَ: إنِّي‌ أُحِبُّ أَنْ أَسْمَعَهُ مِنْ غَيْرِي‌. فَكَانَ يَقْرَأُ وَ رَسُولُ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ عَيْنَاهُ تَفِيضَانِ.

وَ قَالَ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ وَ سَلَّمَ: مَنِ اسْتَمَعَ إلَي‌ ءَايَةٍ مِنْ كِتَابِ اللَهِ عَزَّوَجَلَّ، كَانَتْ لَهُ نُورًا يَوْمَ الْقِيَـٰـمَةِ. [265]

«قرآن‌ بخوان‌! ابن‌ مسعود گفت‌: يا رسول‌ الله‌! قرآن‌ بر تو نازل‌ شده‌است‌؛ من‌ بخوانم‌؟!

رسول‌ خدا گفت‌: من‌ دوست‌ دارم‌ از غير خودم‌ بشنوم‌. ابن‌ مسعود قرآن‌ مي‌خواند و اشك‌ از ديدگان‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ جاري‌ بود.

و رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود: كسيكه‌ به‌ يك‌ آيه‌ از كتاب‌ خدا گوش‌ فرا دارد، براي‌ او نوري‌ در روز قيامت‌ است‌.»

و در روايت‌ است‌ كه‌: مردي‌ از رسول‌ خدا قرآن‌ مي‌آموخت‌، چون‌ به‌ اين‌ گفتار خدا رسيد:

فَمَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ خَيْرًا يَرَهُو * وَ مَن‌ يَعْمَلْ مِثْقَالَ ذَرَّةٍ شَرًّا يَرَهُ. [266]

«پس‌ هر كس‌ كه‌ به‌ قدر سنگيني‌ يك‌ ذرّه‌، كار خيري‌ انجام‌ دهد، آنرا مي‌بيند؛ و هر كس‌ كه‌ به‌ قدر سنگيني‌ يك‌ ذرّه‌، كار بدي‌ انجام‌ دهد آنرا مي‌بيند.»

گفت‌: اين‌ آيه‌ براي‌ من‌ كافي‌ است‌! و ديگر قرآن‌ تعليم‌ نگرفت‌، و از همانجا

صفجه 298

مراجعت‌ كرد.

رسول‌ خدا فرمود: انْصَرَفَ الرَّجُلُ وَ هُوَ فَقِيهٌ [267]. «اين‌ مرد بازگشت‌ درحاليكه‌ مردي‌ فقيه‌ بود.»

نهي‌ أخبار دربارۀ غافلين‌ از قرآن‌

و در اخبار، غافلين‌ از قرآن‌ و لاهين‌ به‌ قرآن‌ را بسيار نهي‌ نموده‌اند.

در «كافي‌» با إسنادش‌، از عبدالله‌ بن‌ سِنان‌ حديث‌ ميكند از حضرت‌صادق‌ عليه‌ السّلام‌ كه‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ گفت‌:

اقْرَءُوا الْقُرْءَانَ بِأَلْحَانِ الْعَرَبِ وَ أَصْوَاتِهَا! وَ إيَّاكُمْ وَ لُحُونَ أَهْلِ الْفِسْقِ وَ أَهْلِ الْكَبَآئِرِ؛ فَإنَّهُ سَيَجِي‌ٓءُ مِنْ بَعْدِي‌ أَقْوَامٌ يُرَجِّعُونَ الْقُرْءَانَ تَرْجِيعَ الْغِنَآءِ وَ النَّوْحِ وَ الرُّهْبَانِيَّةِ، لَا يَجُوزُ تَرَاقِيَهُمْ؛ قُلُوبُهُمْ مَقْلُوبَةٌ وَ قُلُوبُ مَنْ يُعْجِبُهُ شَأْنُهُمْ. [268]

«قرآن‌ را با آهنگهاي‌ عرب‌ و اصوات‌ عرب‌ بخوانيد. و مبادا كه‌ با آهنگهاي‌ اهل‌ فسق‌ و مبتلايان‌ به‌ معاصي‌ كبيره‌ بخوانيد! پس‌ از من‌ تحقيقاً كساني‌ خواهند آمد كه‌ قرآن‌ را مانند آوازه‌ خوانان‌ و غناپيشگان‌، و مانند آوازخوانيهاي‌ عزاخواني‌ و مجالس‌ مصيبت‌، و مانند آوازه‌ خوانيهاي‌ رهبانان‌، با ترجيع‌ مي‌خوانند.

قرائت‌ اين‌ افراد قبول‌ نمي‌شود، و از تَرقُوَه‌هايشان‌ به‌ بالا نمي‌رود. (يعني‌ در سينه‌ مي‌ماند و به‌ سر و مركز انديشه‌ نمي‌رسد، و به‌ گوش‌ و چشم‌ و مغز و دماغ‌ نمي‌رسد.) دلهاي‌ اينگونه‌ افراد واژگون‌ است‌، و دلهاي‌ آنانكه‌ اين‌ كيفيّت‌ را نيكو مي‌شمارند.»

در مقابل‌ اين‌ افراد، كساني‌ هستند كه‌ قرآن‌ را با تأمّل‌ و دقّت‌ مي‌خوانند،

صفجه 299

و آرام‌ و با تفكّر؛ بطوريكه‌ دلهاي‌ آنها مي‌طپد، و آثار حزن‌ و عشق‌ در چهره‌شان‌ مشاهده‌ مي‌شود، و قرآن‌ به‌ جانشان‌ مي‌نشيند.

فَإِلَـٰـهُكُمْ إِلَـٰـهٌ وَ'حِدٌ فَلَهُ أَسْلِمُوا وَ بَشِّرِالْمُخْبِتِينَ * الَّذِينَ إِذَا ذُكِرَ اللَهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَ الصَّـٰـبِرِينَ عَلَي‌' مَآ أَصَابَهُمْ وَ الْمُقِيمِي‌ الصَّلَو'ةِ وَ مِمَّا رَزَقْنَـٰـهُمْ يُنفِقُونَ. [269]

«بنابراين‌، خداي‌ شما خداي‌ واحدي‌ است‌، و شما بايد در برابر او تسليم‌ باشيد. و اي‌ پيغمبر ما! بشارت‌ بده‌ مردمان‌ وارفته‌ و درهم‌ رفتۀ شوريده‌ (متواضع‌ متخاشع‌) را؛ آنان‌ كه‌ چون‌ ذكر خدا شود، دلهايشان‌ به‌ هراس‌ افتد، و شكيبايان‌ در مشكلات‌ و مصائب‌ و واردات‌، و بپادارندگان‌ نماز را، و آنانكه‌ چون‌ به‌ آنها روزي‌ برسانيم‌، از آن‌ در راه‌ ما انفاق‌ مي‌نمايند.»

عاملان‌ و قاريان‌ حقيقي‌ قرآن‌، أعزّ از كبريت‌ أحمرند

و در «كافي‌» با إسناد متّصل‌ خود روايت‌ ميكند از حضرت‌ امام‌ محمّد باقر عليه‌ السّلام‌ كه‌ فرمود:

قُرَّآءُ الْقُرْءَانِ ثَلَثَةٌ: رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْءَانَ فَاتَّخَذَهُ بِضَاعَةً، وَ اسْتَدَرَّ بِهِ الْمُلُوكَ، وَ اسْتَطَالَ بِهِ عَلَي‌ النَّاسِ. وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْءَانَ فَحَفِظَ حُرُوفَهُ وَ ضَيَّعَ حُدُودَهُ، وَ أَقَامَهُ إقَامَةَ الْقِدْحِ [270]. فَلا كَثَّرَ اللَهُ هَؤُلآءِ مِنْ حَمَلَةِ الْقُرْءَانِ.

وَ رَجُلٌ قَرَأَ الْقُرْءَانَ فَوَضَعَ دَوَآءَ الْقُرْءَانِ عَلَي‌ دَآءِ قَلْبِهِ؛ فَأَسْهَرَ بِهِ لَيْلَهُ، وَ أَظْمَأَ بِهِ نَهَارَهُ، وَ قَامَ بِهِ فِي‌ مَسَاجِدِهِ، وَ تَجَافَي‌ عَنْ فِرَاشِهِ.

فَبِأُولَٓئِكَ يَدْفَعُ اللَهُ الْعَزِيزُ الْجَبَّارُ الْبَلا ٓءَ، وَ بِأُولَٓئِكَ يُدِيلُ اللَهُ عَزَّوَجَلَّ مِنَ الاعْدَآءِ، وَ بِأُولَٓئِكَ يُنَزِّلُ اللَهُ عَزَّ وَ جَلَّ الْغَيْثَ مِنَ السَّمَآءِ.

صفجه 300

فَوَاللَهِ لَهَؤُلآءِ فِي‌ قُرَّآءِ الْقُرْءَانِ أَعَزُّ مِنَ الْكِبْرِيتِ الاحْمَرِ.[271] [272]و

«قاريان‌ و خوانندگان‌ قرآن‌ سه‌ دسته‌اند: مردي‌ كه‌ قرآن‌ را ميخواند و آنرا سرمايۀ كسب‌ دنيوي‌ داشته‌، و بواسطۀ آن‌ از ملوك‌ و حكّام‌ پيوسته‌ جيره‌مي‌خورد. و با خواندن‌ آن‌ و درس‌ آن‌، لقمۀ ناني‌ تهيّه‌ كرده‌، عيش‌ و بساط‌ خود را گسترده‌ است‌. و به‌ دارا بودن‌ آن‌ بر مردم‌ بلندمنشي‌ و بلندپروازي‌ دارد.

و مردي‌ است‌ كه‌ حروف‌ و كلمات‌ و اعراب‌ و معنايش‌ را هم‌ ميداند، وليكن‌ حدود و قوانين‌ و مضامين‌ آنرا ضايع‌ كرده‌ است‌؛ و همچون‌ تيرهائي‌ كه‌ به‌قدر و شكل‌ و وزن‌ هم‌ مي‌تراشند و پهلوي‌ هم‌ مي‌چينند تا براي‌ موقع‌ تيراندازي‌ بكار آيد، اينها هم‌ حروف‌ و آيات‌ و تجويد و وقوف‌ و مخارج‌ و سائر جهات‌ ظاهري‌ را كاملاً مرتّب‌ و منظّم‌ مي‌نمايند.

خداوند امثال‌ اينگونه‌ افراد را در ميان‌ حاملين‌ و پاسداران‌ قرآن‌ زياد نكند.

و مردي‌ است‌ كه‌ قرآن‌ را ميخواند و دواي‌ حاصل‌ از آنرا، چون‌ مرهمي‌ برروي‌ درد دلش‌ مي‌گذارد. شبهاي‌ تار با قرآن‌ سر و كار دارد و با تفكّر در آن‌

صفجه 301

بيداري‌ مي‌كشد، و روزهاي‌ گرم‌ را با آن‌ بسر مي‌برد، و در هنگام‌ سجده‌ها و نمازهايش‌ قرآن‌ را تلاوت‌ ميكند، و بدينجهت‌ پهلو از رختخواب‌ بر كنار ميدارد.

بواسطۀ اين‌ افراد مي‌باشد كه‌ خداوند عزيز جبّار، بلا را از ميان‌ مردم‌ برميدارد. و بواسطۀ اين‌ افراد ميباشد كه‌ خداوند عزّوجلّ نوبت‌ حكومت‌ و ولايت‌ را از دست‌ دشمنان‌ مي‌گيرد و به‌ مؤمنان‌ ميدهد. و بواسطۀ اين‌ افراد ميباشد كه‌ خداوند عزّوجلّ باران‌ رحمت‌ خود را از آسمان‌ فرود مي‌آورد.

سوگند به‌ خدا كه‌ اين‌ دسته‌ در ميان‌ قاريان‌ قرآن‌، ناياب‌تر از اكسير[273] هستند.»

و رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود: مَا ءَامَنَ بِالْقُرْءَانِ مَنِ اسْتَحَلَّ مَحَارِمَهُ. [274]

«كسي‌ كه‌ محرّماتي‌ را كه‌ در قرآن‌ وارد است‌ حلال‌ بداند، ايمان‌ به‌ قرآن‌ نياورده‌ است‌.»

روايات‌ وارده‌ دربارۀ قرائت‌ قرآن‌ در منازل‌

دربارۀ قرائت‌ قرآن‌ با صداي‌ بلند و يا آهسته‌ در منازل‌، روايات‌ بسياري‌ وارد است‌:

صفجه 302

در «كافي‌» با إسناد متّصل‌ خود روايت‌ ميكند از لَيث‌ بن‌ أبي‌ سليم‌ مرفوعاً كه‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ فرمود:

نَوِّرُوا بُيُوتَكُم‌ بِتِلا وَةِ الْقُرْءَانِ؛ وَ لَا تَتَّخِذُوهَا قُبُورًا كَمَا فَعَلَتِ الْيَهُودُ وَ النَّصَارَي‌: صَلُّوا فِي‌ الْكَنَآئِسِ وَ الْبِيَعِ وَ عَطَّلُوا بُيُوتَهُمْ. فَإنَّ الْبَيْتَ إذَا كَثُرَ فِيهِ تِلَاوَةُ الْقُرْءَانِ، كَثُرَ خَيْرُهُ وَ اتَّسَعَ أَهْلُهُ وَ أَضَآءَ لاِهْلِ السَّمَآءِ كَمَا تُضِي‌ٓءُ نُجُومُ السَّمَآءِ لاِهْلِ الدُّنْيَا. [275]

«خانه‌هاي‌ خود را با تلاوت‌ قرآن‌ نوراني‌ كنيد، و مانند قبرها خشك‌ و جامد و خاموش‌ و تاريك‌ نگيريد؛ شبيه‌ يهوديان‌ و مسيحيان‌ كه‌ نمازهاي‌ خود را در كليساها و كنيسه‌ها ميخوانند؛ و خانه‌هاي‌ خود را تعطيل‌ نموده‌اند.

چون‌ در خانه‌ اگر قرائت‌ قرآن‌ بسيار شود، خيراتش‌ گسترش‌ مي‌يابد، و اهلش‌ زياد مي‌شوند؛ و همانطور كه‌ ستارگان‌ آسمان‌ به‌ زمين‌ نور ميدهند، اين‌ خانه‌ به‌ ساكنين‌ آسمانها نور مي‌فرستد.»

و در «كافي‌» از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ ميكند كه‌ فرمود:

إنَّ الْبَيْتَ إنْ كَانَ فِيهِ الْمَرْءُ الْمُسْلِمُ يَتْلُو الْقُرْءَانَ، يَتَرَآءَاهُ أَهْلُ السَّمَآءِ كَمَا يَتَرَآءَي‌ أَهْلُ الدُّنْيَا الْكَوْكَبَ الدُّرِّيَّ فِي‌ السَّمَآءِ. [276]

«اگر در خانه‌، مرد مسلمان‌ به‌ تلاوت‌ قرآن‌ مشغول‌ شود، چنان‌ اهل‌ آسمان‌ به‌ تماشاي‌ او مشغول‌ مي‌شوند، مثل‌ تماشائي‌ كه‌ اهل‌ دنيا از ستارگان‌ متلالي‌ و درخشان‌ آسمان‌ مي‌كنند.» [277]

صفجه 303

و همچنين‌ در «كافي‌» از ابن‌ قَدّاح‌ روايت‌ ميكند از حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام‌ كه‌ اميرالمؤمنين‌ صلوات‌ الله‌ عليه‌ فرمودند:

الْبَيْتُ الَّذِي‌ يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرْءَانُ وَ يُذْكَرُ اللَهُ عَزَّ وَ جَلَّ فِيهِ، تَكْثُرُ بَرَكَتُهُ وَ

صفجه 304

تَحْضُرُهُ الْمَلَٓئِكَةُ وَ تَهْجُرُهُ الشَّيَاطِينُ وَ يُضِي‌ٓءُ لاِهْلِ السَّمَآءِ كَمَا تُضِي‌ٓءُ الْكَوَاكِبُ لاِهْلِ الارْضِ. وَ إنَّ الْبَيْتَ الَّذِي‌ لَا يُقْرَأُ فِيهِ الْقُرءَانُ وَ لَا يُذْكَرُ اللَهُ عَزَّوَجَلَّ فِيهِ، تَقِلُّ بَرَكَتُهُ وَ تَهْجُرُهُ الْمَلَٓئِكَةُ وَ تَحْضُرُهُ الشَّيَاطِينُ. [278]

«خانه‌اي‌ كه‌ در آن‌ قرآن‌ بسيار خوانده‌ شود و ذكر خداوند عزّوجلّ بسيار شود، بركتش‌ زياد مي‌گردد، و فرشتگان‌ در آن‌ حضور مي‌يابند، و شياطين‌ از آنجا رخت‌ بر مي‌بندند، و نور و روشني‌ به‌ اهل‌ آسمان‌ ميدهد همانطور كه‌ ستارگان‌ به‌ اهل‌ زمين‌ نور و روشني‌ ميدهند. و خانه‌اي‌ كه در آن‌ قرآن‌ خوانده‌ نشود و ذكر خداوند عزّوجلّ در آن‌ برده‌ نشود، بركتش‌ كاهش‌ مي‌يابد، و فرشتگان‌ حضور نمي‌يابند، و شياطين‌ در آنجا حاضر مي‌شوند.»

مقداري‌ كه‌ بايد هر مسلمان‌ در روز قرآن‌ بخواند

ولي‌ البتّه‌ براي‌ آنكه‌ قاري‌ قرآن‌ از معني‌ و مراد آن‌ كامياب‌ گردد، به‌ سرعت‌ خواندن‌ و گذشتن‌ آن‌ مطلوب‌ نيست‌. در «كافي‌» با إسناد خود از محمّد ابن‌ عبدالله‌ آورده‌ است‌ كه‌ گفت‌: به‌ حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ عرض‌ كردم‌: أقْرَأُ الْقُرْءَانَ فِي‌ لَيْلَةٍ؟! «من‌ تمام‌ قرآن‌ را در يك‌ شب‌ بخوانم‌؟!»

قَالَ: لَا يُعْجِبُنِي‌ أَنْ تَقْرَأَهُ فِي‌ أَقَلَّ مِنْ شَهْرٍ! [279]

«فرمود: براي‌ من‌ جالب‌ نيست‌ كه‌ قرآن‌ را در كمتر از مدّت‌ يك‌ ماه‌ بخواني‌!»

و ايضاً در «كافي‌» روايت‌ ميكند از عليّ بن‌ حمزه‌ كه‌ گفت‌: من‌ بر حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ وارد شدم‌. أبوبصير به‌ آنحضرت‌ گفت‌: من‌ در يك‌ شب‌ از ماه‌ رمضان‌، يك‌ ختم‌ قرآن‌ را بنمايم‌؟!

حضرت‌ فرمود: نه‌! گفت‌: در دو شب‌؟! حضرت‌ فرمود: نه‌!

صفجه 305

گفت‌: در سه‌ شب‌؟! حضرت‌ با دست‌ اشاره‌اي‌ فرموده‌ و گفتند: «ها» يعني‌ عيب‌ ندارد.

سپس‌ به‌ أبوبصير فرمود: يَا أَبَا مُحَمَّدٍ! إنَّ لِرَمَضَانَ حَقًّا وَ حُرْمَةً لَايُشْبِهُهُ شَيْءٌ مِنَ الشُّهُورِ. وَ كَانَ أَصْحَابُ مُحَمَّدٍ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ ] وَسَلَّمَ [ يَقْرَأُ أَحَدُهُمُ الْقُرْءَانَ فِي‌ شَهْرٍ أَوْ أَقَلَّ.

إنَّ الْقُرْءَانَ لَا يُقْرَأُ هَذْرَمَةً، وَلَكِنْ يُرَتَّلُ تَرْتِيلا . فَإذَا مَرَرْتَ بِـَايَةٍ فِيهَا ذِكْرُ الْجَنَّةِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ سَلِ اللَهَ عَزَّ وَ جَلَّ الْجَنَّةَ؛ وَ إذَا مَرَرْتَ بِـَايَةٍ فِيهَا ذِكْرُ النَّارِ فَقِفْ عِنْدَهَا وَ تَعَوَّذْ بِاللَهِ مِنَ النَّارِ. [280]

«اي‌ أبا محمّد! ماه‌ رمضان‌ حقّي‌ و احترامي‌ دارد كه‌ سائر ماهها ندارند. و اصحاب‌ محمّد صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ عادتشان‌ بر اين‌ بود كه‌: قرآن‌ را در مدّت‌ يك‌ ماه‌ يا كمتر از آن‌ مي‌خوانده‌اند.

قرآن‌ را نبايد با سرعت‌ خواند، وليكن‌ بايد آرام‌ با حفظ‌ موارد وقف‌ و ادآ كلمات‌ قرائت‌ نمود. چون‌ به‌ آيه‌اي‌ رسيدي‌ كه‌ در آن‌ يادي‌ از بهشت‌ بود، درنگ‌ كن‌ و از خداوند بهشت‌ را بخواه‌؛ و چون‌ به‌ آيه‌اي‌ رسيدي‌ كه‌ در آن‌ يادي‌ از آتش‌ بود نيز توقّف‌ كن‌، و از آتش‌ به‌ خداوند پناه‌ ببر!»

و نيز در «كافي‌» از حَريز، از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ است‌ كه‌ فرمود:

الْقُرْءَانُ عَهْدُ اللَهِ[281] إلَي‌ خَلْقِهِ؛ يَنْبَغِي‌ لِلْمَرْءِ الْمُسْلِمِ أَنْ يَنْظُرَ فِي‌

صفجه 306

عَهْدِهِ، وَ أَنْ يَقْرَأَ مِنْهُ فِي‌ كُلِّ يَوْمٍ خَمْسِينَ ءَايَةً.[282]

«قرآن‌ كريم‌ عهدنامه‌ و پيمان‌ نامه‌اي‌ است‌ از خدا به‌ سوي‌ خلقش‌؛ بنابراين‌ سزاوار است‌ مرد مسلمان‌ در اين‌ عهدنامه‌ نظر افكند و هر روز، از آن‌ به‌ مقدار پنجاه‌ آيه‌ بخواند.»

از آداب‌ قرائت‌ قرآن‌، حُسن‌ صوت‌ و استعاذه‌ است‌

يكي‌ از آداب‌ قرائت‌ قرآن‌، خواندن‌ آنست‌ با صوت‌ حَسَن‌، خواه‌ در نماز باشد و خواه‌ در غير نماز. سزاوار است‌ هر وقت‌ انسان‌ قرآن‌ را تلاوت‌ ميكند، تكيه‌ به‌ صوت‌ باشد يعني‌ با آواز نيكو، نه‌ بطور ساده‌؛ خواه‌ با حال‌ حزن‌ و اندوه‌ قرائت‌ نمايد و خواه‌ با حالِ شادي‌ و مسرّت‌؛ در هر دو حال‌ صداي‌ خوب‌ و صوت‌ حسن‌ مطلوب‌ است‌.[283]

در «كافي‌» از عبدالله‌ بن‌ سنان‌ روايت‌ ميكند از حضرت‌ صادق‌ عليه‌السّلام‌ كه‌ رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ فرمودند:

لِكُلِّ شَيْءٍ حِلْيَةٌ؛ وَ حِلْيَةُ الْقُرْءَانِ الصَّوْتُ الْحَسَنُ. [284]

«هر چيزي‌ يك‌ جمال‌ و زيبائي‌ و زيوري‌ دارد؛ و جمال‌ و زيور قرآن‌

صفجه 307

صداي‌ نيكوست‌.»

و ايضاً در «كافي‌» از عليّ بن‌ إسمعيل‌ مَيْثَمي‌ از مردي‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌ حضرت‌ امام‌ جعفر صادق‌ عليه‌ السّلام‌ گفتند: مَا بَعَثَ اللَهُ عَزَّ وَ جَلَّ نَبِيًّا إلَّا حَسَنَ الصَّوْتِ. [285]

«خداوند عزّ و جلّ هيچ‌ پيامبري‌ را مبعوث‌ ننمود مگر آنكه‌ صدايش‌ نيكو بود.»

و از جملۀ آداب‌ قرائت‌ قرآن‌ استعاذۀ به‌ خداوند است‌: يعني‌ پناه‌ بردن‌ به‌ او از شرّ شيطان‌ رجيم‌.

فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْءَانَ فَاسْتَعِذْ بِاللَهِ مِنَ الشَّيْطَـٰـنِ الرَّجِيمِ.[286]

«و چون‌ اراده‌ كني‌ قرآن‌ بخواني‌، از شرّ شيطان‌ رانده‌ شده‌، به‌ خدا پناه‌ ببر و در تحت‌ امان‌ و پناه‌ او درآي‌.»

معلوم‌ است‌ كه‌: معاني‌ قرآن‌ با آن‌ عظمت‌ اگر بر نفس‌ امّارۀ شيطاني‌ وارد شود، در صورت‌ پليدي‌ آن‌، صفاي‌ خود را از دست‌ ميدهد و معناي‌ نازل‌ و كوتاهي‌ مي‌گيرد. و اين‌ بواسطۀ تصرّف‌ شيطان‌ از راه‌ نفس‌ امّاره‌ است‌، و راه‌ علاجش‌ آنستكه‌ انسان‌ در مصونيّت‌ و عصمت‌ خداوند درآيد تا از دستبرد او خلاص‌ شود.

استعاذۀ به‌ خدا تنها به‌ أعوذُ بِاللَه‌ گفتن‌ نيست‌، بلكه‌ دل‌ به‌ خدا دادن‌ و در وقت‌ قرائت‌، غير او را فراموش‌ كردن‌ و ذهن‌ را صافي‌ و از غير وي‌ پاك‌ نمودن‌ است‌. و يكي‌ از طرق‌ تصفيۀ نفس‌، نفي‌ خاطرات‌ است‌ كه‌ در اثر تفكّر و تأمّل‌ در قرآن‌ با مجاهده‌ پيدا مي‌شود.

صفجه 308

حسن‌ بن‌ عليّ بن‌ شُعْبة‌ حَرّانيّ در «تحف‌ العقول‌» حديث‌ دارد از حضرت‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ كه‌ فرمود: لَا خَيْرَ فِي‌ عِبَادَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَفَقُّهٌ؛ وَ لَا فِي‌ قِرَآءَةٍ لَيْسَ فِيهَا تَدَبُّرٌ. [287]

«أبداً خيري‌ در عبادت‌ نيست‌ در صورتيكه‌ از روي‌ فهم‌ و درايت‌ نباشد؛ و خيري‌ در قرائت‌ نيست‌ در صورتيكه‌ در آن‌ تأمّل‌ و تفكّر و تدبّر نباشد.»

در نمازها بعد از حمد، سورۀ كامل‌ واجب‌ نيست‌

قرآن‌ خواندن‌ در حال‌ نماز ثوابش‌ افزون‌ است‌، و در زمان‌ رسول‌ اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ قرآن‌ را در نمازها ميخواندند، و پس‌ از قرائت‌ حمد از هر جاي‌ قرآن‌ قرائت‌ مي‌نمودند. سورۀ خاصّي‌ معيّن‌ نشده‌، و يك‌ سورۀ كامل‌ هم‌ واجب‌ نيست‌. اكتفا به‌ چندين‌ آيه‌ نمودن‌، و يا يك‌ سوره‌ را در دو ركعت‌ تقسيم‌ نمودن‌، و يا در چندين‌ ركعت‌ پخش‌ نمودن‌ در صورتيكه‌ سورۀ طويل‌ باشد ممدوح‌ است‌.

آري‌، چقدر خوب‌ است‌ انسان‌ از آيات‌ مختلفه‌ در نماز بخواند، و همۀ قرآن‌ را در نمازها بطور تناوب‌ قسمت‌ كند. البتّه‌ در ابتداي‌ هر ركعت‌ بايد سورۀ حمد را بخواند، زيرا سورۀ حمد در حكم‌ احوالپرسي‌ از خداست‌، بيان‌ صفات‌ جمال‌ و جلال‌ اوست‌. چون‌ كسي‌ ابتداءً وارد نماز شود، و يا بعد از هر سجده‌ كه‌ بر مي‌خيزد و در حكم‌ ابتداي‌ سخن‌ گفتن‌ است‌، بايد حمد را بخواند، لَا صَلَوةَ إلَّا بِفَاتِحَةِ الْكِتَابِ. [288]

«هيچ‌ نمازي‌ تشريع‌ نشده‌ است‌ مگر آنكه‌ در اوّل‌ هر ركعت‌ از آن‌، سورۀ فاتحه‌ تشريع‌ شده‌ است‌.»

صفجه 309

پس‌ از احوالپرسي‌ كامل‌ كه‌ تقاضاي‌ نعمت‌ ولايت‌ و دوري‌ از صراط‌ مغضوبٌ عليهم‌ و ضالّون‌ است‌، بايد قرآن‌ خواند؛ يعني‌ گفتار خدا را كه‌ عهدنامۀ اوست‌ قرائت‌ كرد؛ و از هر جاي‌ قرآن‌ ميتوان‌ قرائت‌ نمود.

در «كافي‌» با إسناد خود از عبدالله‌ بن‌ سليمان‌ حديث‌ ميكند از حضرت‌ امام‌ محمّد باقر عليه‌ السّلام‌ كه‌ فرمود:

مَنْ قَرَأَ الْقُرْءَانَ قَآئِمًا فِي‌ صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللَهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ مِأَةَ حَسَنَةٍ. وَ مَنْ قَرَأَهُ فِي‌ صَلَاتِهِ جَالِسًا، كَتَبَ اللَهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ خَمْسِينَ حَسَنَةً. وَ مَنْ قَرَأَهُ فِي‌ غَيْرِ صَلَاتِهِ، كَتَبَ اللَهُ لَهُ بِكُلِّ حَرْفٍ عَشْرَ حَسَنَاتٍ. [289]

«كسي‌ كه‌ قرآن‌ را در حال‌ ايستاده‌ در نمازش‌ بخواند، خداوند جزاي‌ وي‌ را در مقابل‌ هر حرف‌ يكصد حسنه‌ مي‌نويسد. و كسي‌ كه‌ قرآن‌ را در حال‌ نشسته‌ در نمازش‌ بخواند، خداوند جزاي‌ وي‌ را در مقابل‌ هر حرف‌ پنجاه‌ حسنه‌ مي‌نويسد، و كسي‌ كه‌ قرآن‌ را در غير نمازش‌ بخواند، خداوند جزاي‌ وي‌ را در مقابل‌ هر حرف‌ ده‌ حسنه‌ مي‌نويسد.»

حجّة‌ الإسلام‌ غَزالي‌ اين‌ روايت‌ را از أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ تا «خَمْسِينَ حَسَنَةً» نقل‌ كرده‌ است‌، و تتمّه‌اي‌ براي‌ آن‌ نقل‌ نموده‌ است‌ كه‌:

وَمَنْ قَرَأَ فِي‌ غَيْرِ صَلَوةٍ وَ هُوَ عَلَي‌ وُضُوٓءٍ فَخَمْسٌ وَ عِشْرُونَ حَسَنَةً، وَ مَنْ قَرَأَ عَلَي‌ غَيْرِ وُضُوٓءٍ فَعَشْرُ حَسَنَاتٍ. وَ مَا كَانَ مِنَ الْقِيَامِ بِاللَيْلِ فَهُوَ أَفْضَلُ، لاِنَّهُ أَفْرَغُ لِلْقَلْبِ. [290]

صفجه 310

«و كسيكه‌ قرآن‌ را در غير نمازش‌ با وضو بخواند، بيست‌ و پنج‌ حسنه‌ دارد. و كسيكه‌ در غير نمازش‌ با غير وضو بخواند، ده‌ حسنه‌ دارد. و آنچه‌ از قرآن‌ در شب‌ در حال‌ قيام‌ خوانده‌ شود، افضل‌ است‌؛ چون‌ دل‌ را فارغ‌تر

صفجه 311

مي‌كند.»

آيات‌ قرآن در توصيف‌ مؤمنيني‌ كه‌ شب‌ به‌ قرائت‌ قرآن‌ و ذكرخدا مشغولند

خداوند عليّ اعلي‌ در قرآن‌ مجيد توصيف‌ ميكند اشخاصي‌ را كه‌ شب‌ به‌ قرائت‌ قرآن‌ و ذكر خدا در حال‌ قيام‌ و قعود، و به‌ پهلو افتادن‌ اشتغال‌ دارند، و آنها را مدح‌ نموده‌ است‌؛ ولي‌ قيام‌ را بر قعود، و قعود را بر ذكر به‌ پهلو مقدّم‌ داشته‌ است‌.

إِنَّ فِي‌ خَلْقِ السَّمَـٰوَ'تِ وَ الارْضِ وَ اخْتِلَـٰفِ الَّيْلِ وَ النَّهَارِ لآيَـٰتٍ لاِولِي‌ الالْبَـٰبِ * الَّذِينَ يَذْكُرُونَ اللَهَ قِيَـٰمًا وَ قُعُودًا وَ عَلَي‌' جُنُوبِهِمْ وَ يَتَفَكَّرُونَ فِي‌ خَلْقِ السَّمَـٰوَ'تِ وَ الارْضِ رَبَّنَا مَا خَلَقْتَ هَـٰــذَا بَـٰطِلا سُبْحَ'نَكَ فَقِنَا عَذَابَ النَّارِ * رَبَّنَآ إِنَّكَ مَن‌ تُدْخِلِ النَّارَ فَقَدْ أَخْزَيْتَهُ و وَ مَا لِلظَّ'لِمِينَ مِنْ أَنصَارٍ * رَّبَّنَآ إِنَّنَا سَمِعْنَا مُنَادِيًا يُنَادِي‌ لِلْإِيمَـٰنِ أَنْ ءَامِنُوا بِرَبِّكُمْ فَئَامَنَّا رَبَّنَا فَاغْفِرْ لَنَا ذُنُوبَنَا وَ كَفِّرْ عَنَّا سَيِّئَاتِنَا وَ تَوَفَّنَا مَعَ الابْرَارِ *رَبَّنَا وَ ءَاتِنَا مَا وَعَدتَّنَا عَلَي‌' رُسُلِكَ وَ لَا تُخْزِنَا يَوْمَ الْقِيَـٰمَةِ إِنَّكَ لَا تُخْلِفُ الْمِيعَادَ. [291]

صفجه 312

«تحقيقاً در آفرينش‌ آسمانها و زمين‌ و اختلاف‌ شب‌ و روز، نشانه‌هائي‌ از عظمت‌ خداوند است‌ براي‌ صاحبان‌ انديشه‌ و عقل‌: آنانكه‌ خداوند را در حال‌ ايستاده‌ و نشسته‌ و به‌ پهلو افتاده‌ ميخوانند، و در خلقت‌ آسمانها و خلقت‌ زمين‌ فكر مي‌كنند؛ كه‌ بار پروردگارا! تو اينها را بيهوده‌ نيافريدي‌. تو پاك‌ و منزّه‌ و مقدّسي‌! پس‌ ما را از عذاب‌ آتش‌ دوزخ‌ رهائي‌ بخش‌!

بار پروردگارا! هر كه‌ را تو داخل‌ در آتش‌ جهنّم‌ كني‌، وي‌ را ذليل‌ و خوار و سرافكنده‌ نموده‌اي‌؛ و البتّه‌ ستمگران‌ و ظلم‌ پيشگان‌ يار و ناصري‌ ندارند.

بار پروردگارا! ما شنيديم‌ كه‌ منادي‌ ندا در ميداد: ايمان‌ بياوريد، و به‌ وحدانيّت‌ اين‌ پروردگار عظيم‌ اقرار كنيد؛ بار پروردگارا! ما ايمان‌ آورديم‌، و اعتراف‌ به‌ عظمت‌ و وحدت‌ تو داريم‌؛ بنابراين‌، درخواست‌ و دعاي‌ ما آنستكه‌: ما را مورد غفران‌ و آمرزش‌ خود قرار دهي‌، و از گناهان‌ و سيِّئات‌ ما درگذري‌، و ما را با ابرار و پاكان‌ بميراني‌!

بار پروردگارا! از تو تقاضا داريم‌ آنچه‌ را كه‌ بوسيلۀ پيغمبرانت‌ به‌ ما وعده‌ دادي‌، عنايت‌ بفرمائي‌! و در روز بازپسين‌ ما را شرمنده‌ و منكوب‌ و مخذول‌ مگرداني‌؛ البتّه‌ عادت‌ تو خُلْفِ وعده‌ نيست‌!»

پاورقي