معني‌ و مراد «صراط‌ مستقيم‌»

در تفسير «صافي‌» در تفسير آيۀ مباركۀ: اهْدِنَا الصِّرَ'طَ الْمُسْتَقِيمَ «بارپروردگارا! ما را به‌ راه‌ راست‌ هدايت‌ كن‌!» از كتاب‌ «معاني‌ الاخبار» شيخ‌ صدوق‌ از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايتست‌ كه‌:

وَ هِيَ الطَّرِيقُ إلَي‌ مَعْرِفَةِ اللَهِ؛ وَ هُمَا صِرَاطَانِ: صِرَاطٌ فِي‌ الدُّنْيَا وَ صِرَاطٌ فِي‌ الآخِرَةِ. فَأَمَّا الصِّرَاطُ فِي‌ الدُّنْيَا فَهُوَ الإمَامُ الْمُفْتَرَضُ الطَّاعَةُ، مَنْ عَرَفَهُ فِي‌الدُّنْيَا وَ اقْتَدَي‌ بِهُدَاهُ، مَرَّ عَلَي‌ الصِّرَاطِ الَّذِي‌ هُوَ جِسْرُ جَهَنَّمَ فِي‌ الآخِرَةِ؛ وَ مَنْ لَمْ يَعْرِفْهُ فِي‌ الدُّنْيَا، زَلَّتْ قَدَمُهُ عَنِ الصِّرَاطِ فِي‌ الآخِرَةِ، فَتَرَدَّي‌ فِي‌ نَارِ جَهَنَّمَ. [378]

«صراط‌ مستقيم‌ و راه‌ راست‌ كه‌ در آيۀ اهْدِنَا الصِّرَ'طَ الْمُسْتَقِيمَ وارد است‌، طريق‌ به‌ سوي‌ معرفت‌ خداست‌. و آن‌ صراط‌ بر دوگونه‌ است‌: صراطي‌ است‌ در دنيا، و صراطي‌ است‌ در آخرت‌.

مراد از صراط‌ مستقيم‌، صراط‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ است‌

امّا آن‌ صراطي‌ كه‌ در دنياست‌، عبارت‌ است‌ از امام‌ واجب‌ الإطاعة‌؛ هر كس‌ وي‌ را شناخت‌ و در دنيا از او پيروي‌ نموده‌، در سايۀ هدايت‌ او آرميد و به‌ گفتۀ او عمل‌ كرد، از آن‌ صراطي‌ كه‌ عبارت‌ است‌ از پل‌ و جِسري‌ بر روي‌ جهنّم‌ عبور خواهد نمود. و هر كس‌ وي‌ را در دنيا نشناخت‌، گامش‌ در وقت‌ عبور از صراط‌ در آخرت‌ مي‌لغزد و در آتش‌ دوزخ‌ سقوط‌ مي‌نمايد.»

بنابراين‌، مُفاد و مراد احاديثي‌ كه‌ مي‌فهماند: صراط‌ در اين‌ آيه‌ صراط‌ عليّ بن‌ أبي‌طالب‌ است‌، و يا نفس‌ مقدّسۀ او يا أئمّه‌، صراط‌ مستقيم‌اند؛ خوب‌ ظاهر مي‌شود.

و در روايت‌ ديگري‌ است‌: نَحْنُ الصِّرَاطُ الْمُسْتَقِيم [379]. «ما فقط‌، صراط‌ مستقيم‌ مي‌باشيم‌!»

صفجه 380

و در بعضي‌ از احاديث‌ است‌ كه‌: هُوَ صِرَاطُ عَلِيِّ بْنِ أَبِي‌طَالِبٍ. [380]

و از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ وارد است‌ كه‌: إنَّ الصِّرَاطَ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ عَلَيْهِ السَّلا مُ. [381] «صراط‌، خود أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ است‌.»

و اين‌ روايت‌ يك‌ معني‌ دقيق‌ و عجيبي‌ دارد. زيرا نميگويد: صراط‌، صراطِ أميرالمؤمنين‌ است‌؛ بلكه‌ ميگويد: صراط‌، أميرالمؤمنين‌ است‌، يعني‌ نفس‌ مقدّس‌ آنحضرت‌ و افعال‌ و اقوال‌ وي‌، خود صراط‌ است‌.

در تفسير آيۀ مباركۀ:

وَ السَّمَآءَ رَفَعَهَا وَ وَضَعَ الْمِيزَانَ.[382]

«آسمان‌ را پروردگار برافراشت‌، و ترازو را نهاد.»

از «تفسير عليّ بن‌ إبراهيم‌ قمّي‌» از حضرت‌ امام‌ رضا عليه‌ السّلام‌ روايت‌ است‌ كه‌ فرمود:

السَّمَآءُ رَسُولُ اللَهِ؛ رَفَعَهُ اللَهُ إلَيْهِ، وَ الْمِيزَانُ أَمِيرُالْمُؤْمِنِينَ صَلَوَاتُ اللَهِ عَلَيْهِمَا؛ نَصَبَهُ لِخَلْقِهِ.

قِيلَ: أَلَّا تَطْغَوْا فِي‌ الْمِيزَانِ؟! قَالَ: لَا تَعْصُوا الإمَامَ!

صفجه 381

قِيلَ: وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ؟! قَالَ: أَقِيمُوا الإمَامَ بِالْعَدْلِ!

قِيلَ: وَ لَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ؟! قَالَ: لَا تَبْخَسُوا الإمَامَ حَقَّهُ وَ لَاتَظْلِمُوهُ! [383]

«مراد از آسمان‌، رسول‌ خداست‌ كه‌ او را بلند مرتبه‌ داشته‌ و به‌ سوي‌ خود برد؛ و مراد از ترازو و ميزان‌، أميرالمؤمنين‌ عليهما صلوات‌ الله‌ ميباشد كه‌ او را بر خلقش‌ قرار داد.

گفته‌ شد: مراد از أَلَّا تَطْغَوْا فِي‌ الْمِيزَانِ چيست‌؟! فرمود: آنستكه‌ عصيان‌ امام‌ را مكنيد!

گفته‌ شد: مراد از وَ أَقِيمُوا الْوَزْنَ بِالْقِسْطِ چيست‌؟! فرمود: آنستكه‌ امام‌ را به‌ عدالت‌ برپا داريد!

گفته‌ شد: مراد از وَ لَا تُخْسِرُوا الْمِيزَانَ چيست‌؟! فرمود: آنستكه‌ از حقّ امام‌ كم‌ نگذاريد، و به‌ وي‌ ستم‌ روا مداريد!»

و در تفسير آيۀ مباركۀ:

وَ نَضَعُ الْمَوَ'زِينَ الْقِسْطَ لِيَوْمِ الْقِيَـٰـمـَةِ فَلا تُظْلَمُ نَفْسٌ شَيْئًا. [384]

«ما در روز قيامت‌، ميزان‌هاي‌ عدالت‌ را مي‌نهيم‌؛ بنابراين‌ به‌ هيچ‌ كس‌ بهيچوجه‌ ستمي‌ نمي‌شود.»

از «كافي‌» و «معاني‌ الاخبار» از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ روايت‌ است‌ كه‌: چون‌ از او راجع‌ به‌ اين‌ آيه‌ سؤال‌ شد، فرمود: هُمُ الانْبِيَآءُ وَ الاوْصِيَآءُ. [385]

«ايشانند انبياي‌ فرستاده‌ شده‌ از جانب‌ خداوند، و اوصياي‌ انبياء.»

صفجه 382

و در روايت‌ ديگري‌ است‌ كه‌: نَحْنُ الْمَوَازِينُ الْقِسْطُ. [386]

«ما هستيم‌ ميزان‌ها و ترازوهاي‌ عدلي‌ كه‌ خداوند در روز قيامت‌ نصب‌ ميكند، و اعمال‌ بندگان‌ را با آن‌ مي‌سنجد، و بنابراين‌ به‌ كسي‌ ظلم‌ نمي‌شود.»

و از حضرت‌ صادق‌ عليه‌ السّلام‌ دربارۀ معني‌ صراط‌، روايتي‌ است‌ كه‌ فرمود: إنَّ الصُّورَةَ الإنْسَانِيَّةَ هِيَ الطَّرِيقُ الْمُسْتَقِيمُ إلَي‌ كُلِّ خَيْرٍ؛ وَ الْجِسْرُ الْمَمْدُودُ بَيْنَ الْجَنَّةِ وَ النَّارِ. [387]

«صورت‌ نفس‌ ناطقه‌ و ملكوتي‌ انسان‌، صراط‌ مستقيم‌ است‌ به‌ سوي‌ هر خيري‌؛ و آنست‌ پلي‌ كه‌ ميان‌ بهشت‌ و آتش‌ كشيده‌ شده‌ است‌.»

با اين‌ دو نمونه‌ معني‌ كه‌ ما در تفسير صراط‌ و ميزان‌ نموديم‌، حقيقت‌ معني‌ تأويل‌ در تمام‌ آيات‌ كه‌ در شأن‌ آنها و يا در شأن‌ اعدائشان‌ تأويل‌ شده‌است‌ واضح‌ مي‌شود. بنابراين‌، اوّلاً: تأويل‌ در آيات‌ حتماً لازم‌ است‌؛ زيرا تأويل‌، مرجع‌ و مفادِ معني‌ ظاهري‌ است‌ و بدون‌ آن‌، معني‌ و مراد از آيه‌ دستگير نشده‌ است‌.

و ثانياً: آيات‌ جنبۀ عموميّت‌ و كلّيّت‌ خود را هميشه‌ حفظ‌ ميكند؛ تا هر جا شائبه‌اي‌ از معني‌ تأويل‌ بوده‌ باشد، آنجا را شامل‌ شود. و روي‌ همين‌ منظور است‌ كه‌ در آيات‌ قرآن‌ كريم‌، تصريح‌ به‌ اسم‌ نشده‌ است‌.

با اين‌ بيان‌ خوب‌ روشن‌ شد كه‌: چگونه‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ حقيقت‌ قرآن‌ است‌!

ابيات‌ اُزْريّ در اينكه‌ أميرالمؤمنين‌ حقيقت‌ قرآن‌ است‌

چه‌ خوب‌ مي‌سرايد شيخ‌ كاظم‌ اُزْري‌ در قصيدۀ ألفيّۀ خود رضوان‌ اللهِ الملكِ المتعالي‌ عليه‌:

صفجه 383

يابْنَ عَمِّ الْمُصْطَفَي‌ أنْتَ يَدُاللَهِ         الَّتي‌ عَمَّ كُلَّ شَيْءٍ نَداها ( 1 )

أنْتَ قُرْءَانُهُ الْقَديمُ وَ أوْصا                     فكَ ءَاياتُهُ الَّتي‌ أوْحاها ( 2 )

حَسْبُكَ اللَهُ في‌ مَئَاثِرَ شَتَّي         هِيَ مِثْلُ الاعْدادِ لا تَتَناهَي   ( 3 )  

تا آنكه‌ ميفرمايد:

أنْتَ بَعْدَ النَّبيِّ خَيْرُ الْبَرايا                و السَّما خَيْرُ ما بِها قَمَراها ( 4 )

لَكَ ذاتٌ كَذاتِهِ حَيْثُ لَوْلا                          أنَّها مِثْلُها لَما ءَاخاها ( 5 )

قَدْ تَراضَعْتُما بِثَدْيِ وِصال              كانَ مِنْ جَوْهَرِ التَّجَلّي‌ غِذاها ( 6 )

يَا عَلِيُّ الْمِقْدارُ حَسْبُكَ لا               هوتيَّةٌ لا يُحاطُ في‌ عُلْياها ( 7 )

أيُّ قُدْسٍ إلَيْهِ طَبْعُكَ يَنْمي         وَ الْمَراقي‌ الْمُقَدَّساتُ ارْتَقاها ( 8 )

لَكَ نَفْسٌ مِنْ جَوْهَرِاللُطْفِ صيغَتْ       جَعَلَ اللَهُ كُلَّ نَفْسٍ فِداها ( 9 )

هِيَ قُطْبُ الْمُكَوَّناتِ وَ لَوْلا‌              ها لما دارَتِ الرَّحَي‌ لَوْلاها (0 1 )

لَكَ كَفٌّ مِنْ أبْحُرِ اللَهِ تَجْري                أنْهُرُ الانْبيآءِ مِنْ جَدْواها ( 11 )

صفجه 384

حُزْتَ مِلْكًا مِنَ الْمَعالي‌ مُحيطًا            بِأقاليمَ يَسْتَحيلُ انْتِهاها ( 12 )

تا آنكه‌ ميفرمايد:

يا أخا الْمُصْطَفَي‌ لَدَيَّ ذُنوبٌ           هيَ عَيْنُ الْقَذَي‌ وَ أنْتَ جَلاها ( 13 )

كَيْفَ تَخْشَي‌ الْعُصاةُ بَلْوَي‌ الْمَعاصي         وَ بِكَ اللَهُ مُنْقِذٌ مُبْتَلاها ( 14 )

لَكَ في‌ مُرْتَقَي‌ الْعُلَي‌ وَ الْمَعالي      دَرَجاتٌ لا يُرْتَقَي‌ أدْناها ( 15 ) [388]

صفجه 385

1 ـ اي‌ پسر عموي‌ مصطفي‌! تو آن‌ دست‌ خدا هستي‌ كه‌ فيضان‌ باران‌ جود و بخشش‌ آن‌، تمام‌ چيزها را فرا گرفته‌ است‌!

2 ـ تو قرآن‌ قديم‌ خدا هستي‌، و اوصاف‌ تو آياتي‌ است‌ از آن‌، كه‌ خدا به‌ پيغمبرش‌ وحي‌ نموده‌ است‌.

3 ـ براي‌ تو خدا كافي‌ است‌ در صفات‌ حميده‌ و خصال‌ پسنديده‌اي‌ كه‌ چون‌ سلسلۀ اعداد داراي‌ نهايت‌ نيست‌.

4 ـ بعد از پيغمبر تو بهترين‌ مردم‌ جهان‌ هستي‌؛ و بهترين‌ كوكب‌ آسمان‌، دو كوكب‌ خورشيد و ماه‌ آن‌ است‌.

5 ـ ذات‌ تو عيناً به‌ مثابۀ ذات‌ رسول‌ الله‌ است‌؛ و اگر چنين‌ نبود، پيغمبر عقد برادري‌ با تو نمي‌بست‌.

6 ـ تو و پيامبر، هر دو از پستان‌ وصال‌ شير خورده‌ايد؛ آن‌ پستاني‌ كه‌ غذا و نيروي‌ آن‌ از جوهر تجلّي‌ بود.

7 ـ اي‌ عليّ! قدر و مقدار تو كافي‌ است‌ كه‌ از عالم‌ لاهوت‌ است‌، و آن‌ مقام‌ و منزلت‌ رفيع‌ در احاطۀ فكر و انديشه‌ در نمي‌آيد.

8 ـ به‌ كدام‌ درجه‌ از قدس‌ و پاكي‌، طبع‌ تو ميل‌ ميكند؛ درحاليكه‌ از درجات‌ مقدّسه‌ و مقامات‌ مطهّره‌ بالا آمده‌ است‌!

9 ـ تو داراي‌ نفسي‌ هستي‌ كه‌ خميره‌اش‌ از اصل‌ گوهر لطف‌ و جوهر صفا ريخته‌ شده‌ است‌؛ خداوند هر نفسي‌ را فداي‌ نفس‌ تو گرداند.

10 ـ آن‌ نفس‌، قطب‌ عالم‌ امكان‌ و عالم‌ تكوين‌ است‌؛ و اگر آن‌ نفس‌ نبود، آسياي‌ عالم‌ امكان‌ به‌ چرخش‌ نمي‌افتاد، و موجودي‌ از كَتْم‌ عدم‌ به‌ وجود نمي‌آمد.

11 ـ تو صاحب‌ دست‌ جود و عنايت‌ و رحمتي‌ هستي‌ كه‌ از درياهاي‌ بيكران‌ خداوند جاري‌ مي‌شود؛ و نهرها و چشمه‌هاي‌ پرفيضان‌ پيامبران‌، چون

صفجه 386

‌ جوي‌ كوچكي‌ است‌ كه‌ از اين‌ نهر منشعب‌ شده‌ و جدا گرديده‌ است‌.

12 ـ تو حيازت‌ كردي‌ از شرف‌ها و فضيلت‌ها و مقامات‌ عاليه‌، مِلك‌ و سرزميني‌ را كه‌ محيط‌ به‌ اقليم‌هائي‌ از شرف‌ و كمال‌ است‌، كه‌ به‌ آخر رسيدن‌ آن‌ از محالات‌ است‌.

13 ـ اي‌ برادر مصطفي‌! من‌ گناهاني‌ دارم‌ كه‌ عين‌ كدورت‌ و آلودگي‌ است‌؛ و تو مايۀ جلا و صيقل‌ و زدودن‌ زنگارش‌ ميباشي‌!

14 ـ چگونه‌ معصيت‌ كاران‌ از بلواي‌ معاصي‌ بترسند؛ در حاليكه‌ خداوند بوسيلۀ تو مبتلايان‌ به‌ گناه‌ و آلودگان‌ به‌ جرائم‌ را نجات‌ بخشيده‌ و از هلاكت‌ دستگيري‌ نموده‌ است‌!

15 ـ آري‌! براي‌ تو در پيمودن‌ اعلا درجۀ از بلندي‌ و رفعت‌، درجات‌ و پلّه‌هائيست‌ كه‌ به‌ اوّلين‌ درجه‌ و پلّكان‌ آن‌، كسي‌ را دسترس‌ نمي‌باشد.

تأويل‌ قرآن‌ همان‌ معني‌ واقعي‌ قرآن‌ است‌، كه‌ دشمنان‌ آنرا تضييع‌ مي‌كنند

مراد از تأويل‌ قرآن‌، يك‌ معني‌ جدا و كنار و دوري‌ نيست‌ كه‌ براي‌ تحصيل‌ آن‌ نياز به‌ تعسُّف‌ و تكلّف‌ باشد؛ بلكه‌ يك‌ معني‌ روشن‌ و واقعي‌ است‌ كه‌ متن‌ و حقيقت‌ را نشان‌ ميدهد. مثلاً مراد از اُولوالامر در آيۀ مباركۀ:

أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي‌الامْرِ مِنكُمْ. [389]

«از خدا اطاعت‌ كنيد، و از پيغمبر و صاحبان‌ امري‌ كه‌ از شما هستند اطاعت‌ كنيد!»

أئمّۀ اهل‌ بيت‌ هستند. و اين‌ معني‌ و مراد، مختصّ به‌ ايشانست‌. و اين‌ مقصودي‌ است‌ كه‌ از لَحن‌ آيات‌ و ضمِّ بعضي‌ از آيات‌ به‌ همديگر استنتاج‌ ميشود.

امّا آنها كه‌ غصب‌ خلافت‌ كردند، البتّه‌ نمي‌خواستند اين‌ معني‌ را

صفجه 387

بپذيرند؛ چون‌ تضادّ و تنافي‌ تامّ با روش‌ و سلوك‌ آنها داشت‌، و لذا صريحاً گفتند: قرآن‌ را براي‌ مردم‌ نبايد تأويل‌ كرد، نبايد تفسير كرد، حقائق‌ و محصَّل‌ آنرا نبايد گفت‌؛ تا مردم‌ در كوري‌ و جهالت‌ خود باقي‌ باشند و آنها بتوانند به‌ مقصد و مرام‌ خود رسيده‌، بر آنها حكومت‌ كنند. لذا جدّاً مردم‌ را از معني‌ قرآن‌ و بيان‌ سبب‌ نزول‌ و مصاديق‌ آيات‌ منع‌ كردند.

أخباري‌ كه‌ از اهل‌ بيت‌ عليهم‌ السّلام‌ راجع‌ به‌ تغيير قرآن‌ رسيده‌ است‌، در بيان‌ همين‌ جهت‌ است‌ كه‌ ذكر شد. و در نامه‌اي‌ كه‌ حضرت‌ امام‌ محمّد باقر عليه‌ السّلام‌ به‌ سَعْدُ الْخَيْر نوشتند و شيخ‌ كُلَيْني‌ آنرا ذكر كرده‌ است‌، از جمله‌ مي‌نويسند:

وَ كَانَ مِنْ نَبْذِهِمُ الْكِتَابَ أَنْ أَقَامُوا حُرُوفَهُ وَ حَرَّفُوا حُدُودَهُ. فَهُمْ يَرْوُونَهُ وَ لَا يَرْعَوْنَهُ. وَ الْجُهَّالُ يُعْجِبُهُمْ حِفْظُهُمْ لِلرِّوَايَةِ؛ وَ الْعُلَمَآءُ يَحْزُنُهُمْ تَرْكُهُمْ لِلرِّعَايَةِ ـ الحديث‌. [390]

«و از دور افكندن‌ و رد كردنشان‌ كتاب‌ الله‌ را اين‌ بود كه‌: حروف‌ و كلمات‌ و عبارات‌ و آيات‌ و سُوَر و آنچه‌ را كه‌ راجع‌ به‌ قرائت‌ بود اقامه‌ كردند و آنرا محكم‌ داشته‌، بر پا نمودند؛ امّا حدود و معاني‌ و مرادها و مقصودها و مفاهيم‌ كتاب‌ را تحريف‌ و تضييع‌ كردند. بنابراين‌، آنان‌ كتاب‌ الله‌ را روايت‌ نمودند امّا رعايت‌ نكردند.

و براي‌ مردم‌ جاهل‌ و ظاهرانديش‌ و كوتاه‌ نظر اين‌ شگفت‌آور بود كه‌ قرآن‌ را براي‌ بيان‌ كردن‌ و روايت‌ نمودن‌ حفظ‌ و نگهداري‌ نموده‌، پاسداري‌ كنند؛ امّا علماء و صاحب‌ خردان‌ در حزن‌ و اندوه‌ بسر مي‌بردند كه‌ مراعات‌ حقّ قرآن‌ نشده‌ است‌، و گروه‌ مخالف‌ معني‌ و مراد از آنرا ناديده‌ گرفته‌اند.»

صفجه 388

اين‌ روايت‌ به‌ خوبي‌ ميرساند كه‌: مقصود از تحريف‌، تحريف‌ به‌ حدود است‌ نه‌ به‌ حروف‌، و تحريف‌ به‌ رعايت‌ است‌ نه‌ به‌ روايت‌.

بني‌ اُميّه‌ كه‌ روي‌ كار آمدند، همان‌ مشركين‌ بودند. معاويه‌ همان‌ كس‌ بود كه‌ عليه‌ رسول‌ الله‌ در جنگ‌ بدر و احد و احزاب‌ حاضر بود؛ حال‌ به‌ كسوت‌ اسلام‌ درآمده‌، و در باطن‌ براي‌ هدم‌ اسلام‌ كمر بسته‌ است‌، و با حقيقت‌ نبوّت‌ و قرآن‌ كه‌ متجلّي‌ در ولايت‌ است‌ مي‌ستيزد و ميگويد: قرآن‌ را تفسير نكنيد!

تفسير، معني‌ قران‌ است‌. اگر قرآن‌ را معني‌ نكنند، مردم‌ چه‌ مي‌فهمند؟!

امام‌، تحقّق‌ خارجي‌ قرآن‌ است‌. امام‌ معلّم‌ قرآن‌ است‌. قرآن‌ بدون‌ امام‌ و معلّم‌ چه‌ فائده‌اي‌ دارد؟

قرآن‌ بدون‌ امام‌ و معلّمِ وارد و محيط‌ به‌ اسرار و دقائق‌ آن‌، صفر است‌. چون‌ دين‌ بر پايۀ بصيرت‌ و عمل‌ است‌؛ و بدون‌ امام‌ انسان‌ چگونه‌ به‌ قرآن‌ عمل‌ كند؟ درست‌ مانند نسخه‌ايست‌ كه‌ از طبيب‌ بگيريم‌ و هر كس‌ مطابق‌ سليقۀ خود، نسخه‌ را به‌ دوائي‌ خاصّ و كيفيّتي‌ مخصوص‌ تفسير كند. اين‌ عين‌ هلاكت‌ است‌.

پيغمبر فرمود: إنِّي‌ تَارِكٌ فِيكُمُ الثَّقَلَيْنِ: كِتَابَ اللَهِ وَ عِتْرَتِي‌. وَ لَنْ يَفْتَرِقَا حَتَّي‌ يَرِدَا عَلَيَّ الْحَوْضَ. [391]

صفجه 389

«تحقيقاً و محقّقاً من‌ در ميان‌ شما مردم‌ دو متاع‌ گرانقدر و پربها باقي‌ ميگذارم‌: كتاب‌ خدا و عترت‌ من‌. و اين‌ دو از يكدگر جدا نمي‌شوند تا در حوض‌ كوثر بر من‌ وارد شوند.»

معني‌ «كَفانا كتابُ الله‌» نقض‌ و عدم‌ پذيرش‌ كتابُ الله‌ است‌

اصلاً امام‌ از قرآن‌، و قرآن‌ از امام‌ قابل‌ تفكيك‌ نيستند. كسي‌ كه‌ بگويد: كَفانا كتابُ اللهِ «كتاب‌ خدا ما را بس‌ است‌.» معنيش‌ طرد و نقض‌ كتاب‌ خداست‌، نه‌ اخذ كتاب‌ الله‌. چون‌ كتاب‌ الله‌ بدون‌ امام‌، كتاب‌ الله‌ نيست‌. آن‌ كتاب‌ آراء و اهواء و تأويلات‌ خودسرانه‌ است‌. مگر حجّاج‌ بن‌ يوسف‌ ثقفيّ كه‌ جنايات‌ او تاريخ‌ را سياه‌ كرده‌ است‌ كتاب‌ خدا را نمي‌خواند، و بر خود تطبيق‌ نمي‌نمود و خود را اُولوالامر نميدانست‌؟! او حافظ‌ قرآن‌ بود، و خود را اُولوالامر مي‌دانست‌؛ و هر كس‌ را كه‌ مي‌كشت‌، از كتاب‌ خدا شاهد و دليل‌ براي‌

صفجه 390

قتل‌ او مي‌آورد.

قرآن‌ بدون‌ امام‌، در حكم‌ صفرهاي‌ فراواني‌ است‌ كه‌ پهلوي‌ هم‌ چيده‌ شود. اينها همه‌ صفرند و هيچ‌اند، و تشكيل‌ عددي‌ را نميدهند و هيچ‌ خاصيّتي‌ ابراز نميدارند. امّا وقتي‌ در كنار آنها يك‌ عددِ «1» گذارده‌ شود، همه‌ زنده‌ مي‌شوند و داراي‌ خاصيّت‌ ميگردند؛ و نمايندۀ يك‌ عدد بزرگ‌ و يك‌ وزنۀ سنگين‌ ميگردند. اگر شما از زمين‌ تا كرۀ ماه‌ صفر بچينيد، بدون‌ اثر است‌؛ اگر عدد واحدي‌ در طرف‌ چپ‌ آنها قرار گرفت‌ ببينيد نمايندۀ چه‌ كثرت‌، چه‌ قوّت‌، چه‌ شوكت‌ و چه‌ اثرات‌ خارجي‌ مي‌شود!

روايات‌ وارده‌ در اتّحاد نفس‌ رسول‌ الله‌ با أميرالمؤمنين‌ در تحقّق‌ به‌ قرآن‌

اينست‌ معني‌ و خاصيّت‌ و اثر امام‌ در تحقّق‌ بخشيدن‌ مُفاد و مرام‌ قرآن‌. لهذا ميگوئيم‌: امام‌، جان‌ و روح‌ و حقيقت‌ قرآن‌ است‌. قرآن‌ بدون‌ امام‌ حكم‌ جسد بي‌روح‌ را دارد، حكم‌ مشك‌ خشك‌ و بي‌آب‌ را دارد. امام‌ كه‌ قرآن‌ را دست‌ گرفت‌ و در جامعه‌ به‌ لباس‌ عمل‌ درآمد، در اين‌ جسدِ بدون‌ روح‌، روح‌ دميده‌ مي‌شود. و در اين‌ مشك‌ خالي‌، آب‌ حيات‌ سرازير مي‌شود و تشنگان‌ را از معين‌ خود اشراب‌ ميكند.

رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ ميفرمايد:

أَنَا وَ عَلِيٌّ مِنْ شَجَرَةٍ وَاحِدَةٍ، وَ سَآئِرُ النَّاسِ مِنْ شَجَرٍ شَتَّي‌.[392]

صفجه 391

«من‌ و عليّ از يك‌ درخت‌ مي‌باشيم‌، و بقيّۀ اصناف‌ مردم‌ از درختهائي‌ گوناگون‌.»

أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ ميفرمايد:

وَ أَنَا مِنْ رَسُولِ اللَهِ كَالصِّنْوِ مِنَ الصِّنْوِ، وَ الذِّرَاعِ مِنَ الْعَضُدِ. [393]

«و نسبت‌ من‌ با رسول‌ خدا مانند دوشاخي‌ است‌ كه‌ از يك‌ بن‌ روئيده‌ است‌، و مانند ساق‌ دست‌ است‌ نسبت‌ به‌ بازو.»

آري‌، كسانيكه‌ با آنحضرت‌ عَلَم‌ خلاف‌ برافراشتند، همان‌ بت‌پرستان‌ و مشركان‌ جاهليّت‌ بودند كه‌ بدين‌ شكل‌ و قيافه‌ متظاهر شده‌، و حكومت‌ و رياست‌ مادّي‌ و شهوي‌ خود را در پرتو به‌ تن‌ كردن‌ لباس‌ و پوستين‌ اسلام‌ ديدند. و چون‌ گرگاني‌ كه‌ پوستين‌ گوسپند در بر كرده‌، براي‌ از بين‌ بردن‌ و دريدن‌ و پاره‌كردن‌ و نابود ساختن‌ كيان‌ اسلام‌ كمر بستند.

مگر اينك‌ نخوانديم‌ كه‌ رسول‌ الله‌ فرمود: يَا عَلِيُّ أَنَا قَاتَلْتُهُمْ عَلَي‌التَّنْزِيلِ، وَ أَنْتَ تُقَاتِلُهُمْ عَلَي‌ التَّأْوِيلِ! [394]

صفجه 392

من‌ و تو جهادمان‌ هر دو دربارۀ تحقّق‌ بخشيدن‌ قرآن‌ است‌، [395] و در واقع‌ يك‌ جهاد است‌. «من‌ با اين‌ مردم‌ مشرك‌ براي‌ اصل‌ پذيرش‌ قرآن‌ كارزار نمودم‌، و تو براي‌ پذيرش‌ مُفاد و مقصود از قرآن‌ كارزار ميكني‌!»

حبيب‌ بن‌ مظاهر و ميثم‌ تمّار از خواصّ اصحاب‌ أميرالمؤمنين‌ بودند

همين‌ نداي‌ جان‌ پرور و ملكوتي‌ سيّدالشّهداء حسين‌ بن‌ عليّ عليه‌ السّلام‌ بود كه‌ پيرمرد فرتوت‌ كوفي‌ از بني‌ اسد: حبيب‌ بن‌ مظاهر را كه‌ از قرّاء و فقها مشهور بود، به‌ سرزمين‌ كربلا: سرزمين‌ عشق‌ به‌ خدا و شهادت‌ در راه‌ خدا كشاند؛ و در برابر أنوار قدسيّۀ امام‌ خود كه‌ از ذات‌ احديّت‌ در او تجلّي‌ داشت‌ همچون‌ ورقهاي‌ گلي‌ پَرپَر و صفحات‌ مصحفي‌ پراكنده‌، در معركه‌ به‌ روي‌ زمين‌ ريخت‌.

حبيب‌ بن‌ مظاهر بواسطۀ تشيّع‌ راستيني‌ كه‌ داشت‌، و بواسطۀ ممارست‌ و مزاولت‌ با قرآن‌، داراي‌ روح‌ ملكوتي‌ بود. اسرار حقّ در آن‌ ظاهر بود. از غيب‌ مطّلع‌ بود. دل‌ وي‌ كانون‌ اشعّۀ لمعات‌ الهي‌ بود.

محدّث‌ قمّي‌ ميگويد: وَ يَظْهَرُ مِنَ الرِّواياتِ أنَّهُ كانَ مِنْ خآصَّتِهِ ] أميرِالْمُؤْمِنينَ [ عَلَيْهِ السَّلامُ وَ حَمَلَةِ عِلْمِهِ.[396]

صفجه 393

«از روايات‌ اينطور بر مي‌آيد كه‌ او از خواصّ اصحاب‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌السّلام‌ و از حاملين‌ علم‌ وي‌ بود.»

داستان‌ ملاقات‌ ميثم‌ تمّار و حبيب‌ بن‌ مظاهر، و إخبار از شهادت‌ يكدگر

و شيخ‌ كَشّي‌ از فُضَيل‌ بنُ زُبَير روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌: ميثم‌ تمّار كه‌ از خواصّ اصحاب‌ أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ بود، بر روي‌ اسبي‌ سوار بود. در اين‌ حال‌ حبيب‌ بن‌ مظاهر اسدي‌ هم‌ از طرف‌ مقابل‌ بدين‌ سو مي‌آمد. و در محلّي‌ كه‌ جمعي‌ از بني‌ اسد در مجلس‌ خود نشسته‌ بودند به‌هم‌ رسيدند. و با يكدگر بطوري‌ نزديك‌ با هم‌ به‌ گفتگو پرداختند كه‌ گردنهاي‌ اسبانشان‌ به‌ هم‌ رسيد؛ در اين‌ حال‌ حبيب‌ گفت‌:

فَكَأَنّي‌ بِشَيْخٍ أصْلَعَ ضَخْمِ الْبَطْنِ يَبيعُ الْبِطّيخَ عِنْدَ دارِالرِّزْقِ، قَدْ صُلِبَ في‌ حُبِّ أهْلِ بَيْتِ نَبيِّهِ، وَ يُبْقَرُ بَطْنُهُ عَلَي‌ الْخَشَبَةِ.

«گويا من‌ دارم‌ مي‌بينم‌ پيرمردي‌ را كه‌ شكمش‌ برآمده‌ و جلوي‌ سرش‌ مو ندارد، و در كنار دارالرّزق‌ شغلش‌ خربزه‌ فروشي‌ است‌؛ كه‌ وي‌ را به‌ جرم‌ محبّت‌ اهل‌ بيت‌ پيغمبرش‌ بر دار كوبيده‌اند، [397] و بر روي‌ چوبۀ دار، شكمش‌ شكافته‌ شده‌ است‌.»

صفجه 394

ميثم‌ در پاسخش‌ گفت‌:

وَ إنّي‌ لَاعْرِفُ رَجُلا أحْمَرَ لَهُ ضَفيرَتانِ، يَخْرُجُ لِنُصْرَةِ ابْنِ بِنْتِ نَبيِّهِ فَيُقْتَلُ وَ يُجالُ بِرَأْسِهِ في‌ الْكوفَةِ.

«و من‌ مي‌شناسم‌ مردي‌ سرخ‌ چهره‌ را كه‌ گيسوانش‌ از دو سو بافته‌ شده‌ است‌؛ او براي‌ ياري‌ پسر دختر پيغمبرش‌ خروج‌ ميكند و كشته‌ مي‌شود، و سرش‌ را در محلاّت‌ و كوي‌ و برزن‌ كوفه‌ براي‌ تماشاي‌ مردم‌ مي‌گردانند.»

اين‌ بگفتند و از يكدگر جدا شدند. اهل‌ مجلس‌ با هم‌ گفتند: ما دروغگوتر از اين‌ دو مرد كسي‌ را نديده‌ايم‌!

هنوز اهل‌ مجلس‌ از جاي‌ خود برنخاسته‌ بودند كه‌ رُشَيْد هَجَرِيّ به‌ سراغ‌ آن‌ دو آمد و از اهل‌ مجلس‌ پرسيد: آن‌ دو نفر كجا هستند؟! گفتند: از هم‌ جدا شدند. و ما از آن‌ دو شنيديم‌ كه‌ چنين‌ و چنان‌ ميگفتند.

رشيد گفت‌:

رَحِمَ اللَهُ مَيْثَمًا؛ أَنْسَي‌: وَ يُزادُ في‌ عَطآءِ الَّذي‌ يَجي‌ٓءُ بِالرَّأْسِ مِأَةُ دِرْهَمٍ! ثُمَّ أدْبَرَ.

«خدا ميثم‌ را رحمت‌ كند؛ فراموش‌ كرد بگويد: به‌ آن‌ كس‌ كه‌ سر را در كوفه‌ مي‌آورد، يكصد درهم‌ به‌ عطاي‌ او از بيت‌ المال‌ كه‌ پيوسته‌ به‌ او مي‌دهند، زياد مي‌نمايند! اين‌ بگفت‌ و پشت‌ كرد و بازگشت‌.»

آن‌ جماعت‌ مجلس‌ گفتند:

هَذا وَ اللَهِ أكْذَبُهُم !

«سوگند به‌ خدا اين‌ دروغگوترين‌ آنهاست‌!»

سپس‌ گفتند كه‌:

وَ اللَهِ ما ذَهَبَتِ الايّامُ وَ اللَيالي‌ حَتَّي‌ رَأَيْنا مَيْثَمًا مَصْلوبًا عَلَي‌ بابِ دارِ عَمْرِو بْنِ حُرَيْثٍ، وَ جي‌ٓءَ بِرَأْسِ حَبيبِ بْنِ مَظاهِرٍ وَ قَدْ قُتِلَ

صفجه 395

مَعَ الْحُسَيْنِ عَلَيْهِالسَّلامُ؛ وَ رَأَيْنا كُلَّ ما قَالوا! [398]

«سوگند به‌ خدا روزها و شبها سپري‌ نشدند مگر اينكه‌ ديديم‌ ما كه‌: ميثم‌ را دَرِ خانۀ عمرو بن‌ حريث‌ به‌ دار زده‌اند، و سر حبيب‌ بن‌ مظاهر را كه‌ در كربلا با حسين‌ عليه‌ السّلام‌ شهيد شده‌ بود به‌ كوفه‌ آوردند؛ و هر چه‌ را كه‌ آن‌ سه‌ نفر گفتند، ما خود با ديدگانمان‌ ديديم‌!»

حبيب‌ بن‌ مظاهر از جملۀ هفتاد نفري‌ بود كه‌ در ركاب‌ حضرت‌ سيّدالشّهداء عليه‌ السّلام‌ شهيد شدند.

أبُو عمرو كشّي‌ ميگويد: وَ كانَ حَبيبٌ (ره‌) مِنَ السَّبْعينَ الرِّجالِ الَّذينَ نَصَروا الْحُسَيْنَ عَلَيْهِ السَّلامُ وَ لَقَوْا جِبالَ الْحَدِيد وَ اسْتَقْبَلوا الرِّماحَ بِصُدورِهِمْ وَ السُّيوفَ بِوُجوهِهِمْ؛ وَ هُمْ يُعْرَضُ عَلَيْهِمُ الامانُ وَ الاموالُ فَيَأْبَوْنَ وَ يَقولونَ: لا عُذْرَ لَنا عِنْدَ رَسولِ اللَهِ صَلَّي‌ اللَهُ عَلَيْهِ وَ ءَالِهِ إنْ قُتِلَ الْحُسَيْنُ عَلَيْهِ السَّلامُ وَ مِنّا عَيْنٌ تَطْرَفُ! حَتَّي‌ قُتِلوا حَوْلَهُ ـ انتهي‌. [399]

«حبيب‌ رحمة‌ الله‌ عليه‌ از جملۀ هفتاد نفري‌ بود كه‌ ياري‌ حسين‌ عليه‌السّلام‌ را نمودند، و با كوههاي‌ آهن‌ برخورد كردند. و با سينه‌هاي‌ خود به‌ استقبال‌ نيزه‌ها، و با چهره‌هايشان‌ به‌ استقبال‌ شمشيرها شتافتند.

بر ايشان‌ امان‌ داده‌ شده‌، و اموال‌ داده‌ شد؛ از قبول‌ آن‌ امتناع‌ نموده‌ و گفتند: ما در نزد رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ عذري‌ نداريم‌ اگر حسين‌ كشته‌ شود و از ما چشمي‌ باقي‌ بماند تا نگاه‌ كند و نظر به‌ دنيا افكند! اين‌ بگفتند و همگي‌ در اطراف‌ شمع‌ وجود او پروانه‌وار كشته‌ شدند.»

حبيب‌ بن‌ مظاهر در روز عاشورا به‌ عزم‌ كارزار برخاست‌ و مي‌خنديد.

صفجه 396

يزيدُ بْنُ حُصَين‌ هَمْداني‌ كه‌ به‌ او سَيِّد الْقُرّاء (رئيس‌ قاريان‌ قرآن‌) مي‌گفتند: به‌ حبيب‌ گفت‌: يا أخي‌! لَيْسَ هَذِهِ ساعَةَ ضِحْكٍ!

«اي‌ برادر من‌! اين‌ ساعت‌، ساعت‌ خنده‌ نيست‌!»

حبيب‌ گفت‌: فَأيُّ مَوْضِعٍ أحَقُّ مِنْ هَذا بِالسُّرورِ؟ وَ اللَهِ ما هُوَ إلاّ أنْ تَميلَ عَلَيْنا هَذِهِ الطُّغاةُ بِسُيوفِهِمْ فَنُعانِقَ الْحورَ الْعينَ.[400]

«اگر اينجا وقت‌ خنديدن‌ نباشد، پس‌ كدام‌ موضع‌ جاي‌ خنديدن‌ است‌ كه‌ از اين‌، سزاوارتر باشد؟ سوگند به‌ خدا هيچ‌ فاصله‌اي‌ نيست‌ مگر اينكه‌ اين‌ طاغيان‌ با شمشيرهايشان‌ بر ما حمله‌ كنند، و ما در بهشت‌ برين‌ دست‌ به‌ گردن‌ حورالعين‌ باشيم‌.»

و أبومِخْنَف‌ روايت‌ كرده‌ است‌ كه‌: لَمَّا قُتِلَ حَبِيبُ بْنُ مَظَاهِرٍ، هَدَّ ذَلِكَ حُسَيْنًا وَ قَالَ عِنْدَ ذَلِكَ: أَحْتَسِبُ [401] نَفْسِي‌ وَ حُمَاةَ أَصْحَابِي‌! [402]

«چون‌ حبيب‌ كشته‌ شد، اركان‌ وجودي‌ حسين‌ را سست‌ نمود، و گفت‌: خدايا! جان‌ مرا با اين‌ حاميان‌ اصحاب‌ من‌ كه‌ مرده‌اند بگير!»

پاورقي