به‌ ضرورت‌ اسلام‌، عين‌ الفاظ‌ قرآن‌ وحي‌ خداوند است‌

اهمّيّت‌ زبان‌ عربي‌ از آن‌ جهت‌ است‌ كه‌ عين‌ الفاظ‌ قرآن‌، وحي‌ است‌، نه‌

صفحه 209

معاني‌ آن‌؛ بخلاف‌ تورات‌ و انجيل‌ كه‌ اينطور نيستند. آنها عبارتند از تأليف‌ مردم‌ كه‌ الفاظ‌ پيامبران‌ را به‌ هر قسم‌ كه‌ ميخواستند مي‌نوشتند، و شرح‌ حال‌ حضرت‌ موسي‌ و عيسي‌ علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليهما السّلام‌ را در آنها نوشته‌اند. وحي‌ بر آن‌ پيامبران‌ هم‌ به‌ خود الفاظ‌ نبوده‌ است‌، بلكه‌ معاني‌ از جانب‌ خداوند بر آنها القاء ميشد، و آنها به‌ هر لفظ‌ كه‌ ميخواستند بيان‌ مي‌كردند. شايد آن‌ ده‌ حكمي‌ كه‌ بر الواح‌ نوشته‌ بود، و بر حضرت‌ موسي‌ عليه‌ السّلام‌ نازل‌ شد، عين‌ الفاظ‌ آن‌ وحي‌ بود.

امّا قرآن‌ مجيد عين‌ كلمات‌ و الفاظش‌ وحي‌ است‌، و الفاظ‌ بخصوصها از جانب‌ خداوند متعال‌ بر قلب‌ رسول‌ الله‌ فرود آمده‌ است‌. نه‌ آنكه‌ معني‌ بر قلب‌ نازل‌ شده‌ باشد، و آنحضرت‌ به‌ هر لفظي‌ كه‌ خواسته‌ باشند، خودشان‌ أدا نموده‌ باشند. و اين‌ مطلب‌ از ضروريّات‌ اسلام‌ است‌. [9]

صفحه 210

ما سابقاً در اين‌ موضوع‌ بحث‌ نموده‌ايم‌؛ و همانگونه‌ كه‌ آيت‌ الله‌ شعراني‌ در كتاب‌ «راه‌ سعادت‌» آورده‌اند، معني‌ آيات‌ واقعۀ در سورۀ قيامت‌:

لَا تُحَرِّكْ بِهِ لِسَانَكَ لِتَعْجَلَ بِهِ * إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُ و وَ قُرْءَانَهُ و * فَإِذَا قَرَأْنَـٰهُ فَاتَّبِعْ قُرْءَانَهُ و * ثُمَّ إِنَّ عَلَيْنَا بَيَانَهُ [10].

اينست‌ كه‌: «زبان‌ را به‌ قرآن‌ حركت‌ مده‌ از روي‌ شتاب‌ (و از افتادن‌ و ساقط‌ شدن‌ كلمه‌اي‌ و حرفي‌ نگران‌ مباش‌) زيرا كه‌ جمع‌ كردن‌ و خواندن‌ قرآن‌ را ما بر عهده‌ گرفته‌ايم‌. و چون‌ قرائتش‌ را به‌ انجام‌ رسانديم‌، تو پيروي‌ از قرائت‌ ما كن‌؛ و آنگاه‌ بر ماست‌ بيان‌ آن‌.»

آيۀ «فَإِنَّهُو نَزَّلَهُو عَلَي‌' قَلْبِكَ» منافات‌ با نزول‌ الفاظ‌ قرآن‌ ندارد

و آنها كه‌ گفته‌اند: معاني‌ بر قلب‌ رسول‌ اكرم‌ القاء مي‌شده‌ است‌، و آن‌ حضرت‌ خودشان‌ بيان‌ ميفرمودند، خلاف‌ ضروري‌ اسلام‌ سخن‌ گفته‌اند. و قُلْ نَزَّلَهُ روحُ الْقُدُسِ عَلَي‌ قَلْبِكَ [11] منافات‌ با نزول‌ الفاظ‌ ندارد؛ زيرا كه‌ عين‌ الفاظ‌ و كلمات‌ را روح‌ القدس‌ نازل‌ نموده‌ است‌. در قرآن‌ كريم‌ متكلّم‌ خداست‌، و

صفحه 211

مخاطب‌ رسول‌ او صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ با عين‌ حروف‌ و الفاظ‌.

تحفّظ‌ مسلمين‌ بر قرآن‌ و تعليم‌ و تعلّم‌ آن‌

گويند بعد از زمان‌ رسول‌ خدا كه‌ عثمان‌ خواست‌ قرآن‌ را جمع‌ كند، در آيۀ مباركۀ: وَ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ الذَّهَبَ وَ الْفِضَّةَ وَ لَا يُنفِقُونَهَا فِي‌ سَبِيلِ اللَهِ فَبَشِّرْهُم‌ بِعَذَابٍ أَلِيمٍ، [12] كه‌ در سورۀ توبه‌ واقع‌ است‌، گفت‌: واو زائد است‌ و بايد انداخته‌ شود، زيرا معني‌ الَّذِينَ يَكْنِزُونَ تمام‌ است‌؛ و آوردن‌ واو بر سرش‌، نه‌ براي‌ عطف‌ است‌، نه‌ استيناف‌، و نه‌ قسم‌. و معني‌ ندارد و حتماً بايد ساقط‌ شود.

اُبَيّ بن‌ كَعْب‌ كه‌ از قرّاءِ مشهور و مورد نظر رسول‌ خدا و عامّۀ مسلمين‌ بود گفت‌: من‌ از زبان‌ رسول‌ خدا با واو اخذ نموده‌ام‌، و نبايد ساقط‌ شود.

بين‌ عثمان‌ و اُبيّ در اين‌ موضوع‌ بمدّت‌ ششماه‌ كشمكش‌ بود؛ تا عاقبت‌ اُبيّ فائق‌ آمد، و قرآن‌‌ها را با واو ضبط‌ نمودند.

قرآن‌ كريم‌ تدريجاً در مدّت‌ بيست‌ و سه‌ سال‌ نازل‌ شد. و هر وقت‌ نازل‌ مي‌شد، پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ آنرا بر مؤمنين‌ ميخواند؛ و همان‌ وسيلۀ دعوت‌ مردم‌ به‌ اسلام‌ مي‌شد.

در جزيرة‌ العرب‌ دعوت‌ مردم‌ به‌ اسلام‌ نياز به‌ تبليغ‌ و مقدّمه‌ چيني‌ نداشت‌. قرائت‌ آيات‌ قرآن‌ بر مردم‌ تبليغ‌ اسلام‌ بود. اين‌ آيات‌ معجزۀ عربي‌ كه‌ حاوي‌ معاني‌ رشيقه‌ و الفاظ‌ بديعه‌ بود، بقدري‌ عالي‌ و پرمحتوي‌ بود كه‌ مخالفين‌ آنرا سحر ميخواندند؛ و رسول‌ اكرم‌ را ساحر عظيم‌ ميگفتند.

هرگز مسلمين‌ و يا رسول‌ الله‌، قرآن‌ را مخفي‌ نكردند. مردم‌ كه‌ تعليم‌ ميگرفتند، مي‌نوشتند و آنرا از بَر ميكردند. و هر جا به‌ دعوت‌ بت‌پرستان‌ و مشركان‌ ميرفتند، چند سوره‌اي‌ از قرآن‌ با خود مي‌بردند.

صفحه 212

هنگامي‌ كه‌ مسلمين‌ به‌ حبشه‌ هجرت‌ كردند، سوره‌هائي‌ كه‌ تا آن‌ موقع‌ نازل‌ شده‌ بود، با خود بردند. و جعفر طيّار سورۀ مريم‌ را براي‌ نجاشي‌ پادشاه‌ حبشه‌ قرائت‌ كرد و موجب‌ اسلام‌ وي‌ شد.

بدين‌ ترتيب‌ سوره‌هاي‌ قرآن‌ در زمان‌ رسول‌ الله‌ در تمام‌ جزيرة‌ العرب‌ منتشر شد. و قرآن‌ همه‌ جا رفته‌ بود؛ و اسلام‌ همۀ جزيره‌ را فرا گرفته‌ بود.

بر هر مسلمان‌ واجب‌ بود كه‌ در هر ركعت‌ از نماز سورۀ فاتحة‌ الكتاب‌ را با مقداري‌ از قرآن‌ بخواند. و بايد از بر بخواند، و آنكس‌ كه‌ از همه‌ بيشتر قرآن‌ را از بر داشت‌، او امام‌ جماعت‌ مي‌شد؛ زيرا پيامبر اكرم‌ به‌ آنها گفته‌ بود: لِيَؤُمَّكُمْ أَقْرَؤُكُمْ. «آنكس‌ از ميان‌ شما امام‌ جماعت‌ براي‌ شما مي‌شود كه‌ قرائتش‌ بيشتر و بهتر باشد! يعني‌ به‌ قرآن‌ عالمتر باشد.» و بدين‌ ترتيب‌ مردم‌ به‌ حفظ‌ قرآن‌ ترغيب‌ مي‌شدند.

بنابراين‌ هر يك‌ از سوره‌هاي‌ قرآن‌ را افراد كثيري‌ از مسلمانان‌ كه‌ به‌ شمارش‌ در نمي‌آمد، در عربستان‌ از بر داشتند، و يا نوشته‌ بودند. مثلاً سورۀ يس‌ را ده‌هزار نفر، و سورة‌ الرّحمن‌ را بيست‌ هزار نفر، و سورۀ حمد را چند ميليون‌ نفر، و سوره‌هاي‌ بزرگتر مانند بقره‌ را كمتر؛ و بالاخره‌ هيچ‌ سوره‌اي‌ نبود كه‌ مردم‌ از بر نداشته‌ باشند.

مردم‌ نيز مختلف‌ بودند. به‌ هر مقداري‌ از سوره‌ها را كه‌ حفظ‌ داشتند، به‌ همان‌ مقدار داراي‌ قرآن‌ بودند. مثلاً جماعتي‌ ده‌ سوره‌ داشتند، و جماعتي‌ پنجاه‌ سوره‌؛ و چندين‌ نفر بودند كه‌ تمام‌ قرآن‌ را از حفظ‌ داشتند و يا نوشته‌ بودند، و بتمام‌ قرآن‌ علم‌ داشتند؛ مانند أميرالمؤمنين‌ عليه‌ السّلام‌ و اُبيّ بن‌ كعب‌ و عبدالله‌ بن‌ مسعود.[13]

صفحه 213

كيفيّت‌ جمع‌آوري‌ و نام‌ گذاري‌ آيات‌ و سُوَر، در زمان‌ رسول‌ الله‌

سپس‌ آيت‌ الله‌ شعرانيّ رضوان‌ الله‌ عليه‌ فرموده‌ است‌:

‎ تركيب‌ سوره‌هاي‌ قرآن‌ از آيات‌، و اينكه‌ هر يك‌ داراي‌ چند آيه‌ است‌، و كدام‌ آيه‌ از كدام‌ سوره‌ است‌، همه‌ را پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ از جانب‌ خدا معيّن‌ فرمود. و هر سوره‌اي‌ نام‌ مخصوص‌ داشت‌؛ و آن‌ نام‌ هم‌ در زمان‌ پيغمبر معروف‌ بود. چنانكه‌ وقتي‌ آنحضرت‌ ميفرمود: سورۀ طه‌، يا سورۀ مريم‌، يا سورۀ هود، مردم‌ ميدانستند كدام‌ سوره‌ است‌. مثلا پيغمبر فرمود: شَيَّبَتْنِي‌ سُورَةُ هُودٍ. (يعني‌ سورۀ هود مرا پير كرد.) همۀ مردم‌ دانستند كدام‌ سوره‌ را فرمود. چون‌ هزاران‌ نفر آن‌ سوره‌ را از بر داشتند و نوشته‌ بودند.

اينها همه‌ به‌ تواتر معلوم‌ است‌ و شكّي‌ در آن‌ نيست‌.

دقّت‌ مسلمين‌ در ضبط‌ آيات‌ و كلمات‌ قرآن‌

مردم‌ عهد پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ وقتي‌ قرآن‌ را از بر ميكردند، مسامحه‌ در الفاظ‌ آن‌ را جائز نمي‌شمردند. همچنانكه‌ ما حمد و سوره‌ را از بر ميكنيم‌ و دقّت‌ ميكنيم‌ يك‌ حرف‌ آنرا غلط‌، و به‌ تغيير نخوانيم‌، مردم‌ آن‌ عهد هم‌ آيات‌ قرآن‌ را بهمين‌ دقّت‌ از بر ميكردند. مثلاً بجاي‌ اقْتَرَبَتْ لفظ‌ مرادف‌ آن‌:

صفحه 214

دَنَتْ را نمي‌آوردند.

و در قرن‌ اوّل‌ هجري‌، علم‌ نحو براي‌ ضبط‌ حركات‌ قرآن‌ پديد آمد. و اين‌ دقّت‌ كه‌ اصحاب‌ و تابعين‌ و قرّاءِ سبعه‌ در أداي‌ كلمات‌ داشتند، خَلقُ السّاعه‌ نبود؛ بلكه‌ دنبال‌ همان‌ دقّت‌ عهد پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بود در ضبط‌ حروف‌.

و دليل‌ بزرگ‌ اين‌ مطلب‌ حروف‌ مُقَطَّعۀ اوّل‌ سوره‌هاست‌. مثلاً: چند جا الٓر است‌ و يك‌ جا الٓمٓر و جائي‌ الٓمٓصَ و جائي‌ طس‌ٓ و جائي‌ طسٓم‌ٓ و چند جا حم‌ٓ و يك‌ جا حم‌ٓ * عٓسٓق‌ٓ.

پس‌ به‌ حروف‌ عنايت‌ تامّ داشتند؛ و تغيير حروف‌ و تقديم‌ و تأخير آنرا جائز نمي‌شمردند.

نيز در اوّل‌ همۀ سور بسم‌ الله‌ نوشتند غير از بَرآئت‌، اين‌ هم‌ دليل‌ تعبّد آنها بود. و اگر در ترتيب‌ سور و آيات‌ مختار بودند، يا تصرّف‌ در آنرا جائز مي‌شمردند، بسم‌ الله‌ در اوّل‌ برآئت‌ هم‌ مي‌نوشتند.

و اينكه‌ بعضي‌ گويند: بسم‌ الله‌ كلمۀ رحمت‌ است‌ و برآءة‌ كلمۀ عذاب‌؛ از اينجهت‌ بسم‌ الله‌ ننوشتند، صحيح‌ نيست‌. چون‌ سُوَري‌ كه‌ ابتداءِ بعذاب‌ شود بسيار است‌، و در همه‌ جا بسم‌ الله‌ نوشتند. و ننوشتن‌ بسم‌ الله‌ در اوّل‌ سورۀ برآئت‌، محض‌ براي‌ متابعت‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بود و بس‌. و گرنه‌ در اوّل‌ سورۀ هَلْ أَتَیٰكَ حَدِيثُ الْغَـٰشِيَةِ هم‌ نبايد بسم‌ الله‌ بنويسند.

پس‌ از رحلت‌ خاتم‌ انبياء صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ بعهد أبوبكر يك‌ مصحف‌ رسمي‌ نوشتند، مطابق‌ آنچه‌ در دست‌ همۀ مردم‌ بود و نگاه‌ داشتند. و آن‌ قرآن‌ نزد حفصه‌ امانت‌ بود. تا اگر زمان‌ بسيار بگذرد و مسلمانانِ متفرّق‌ در شهرها كه‌ سينه‌ به‌ سينه‌، يا نسخه‌ به‌ نسخه‌ سوره‌هاي‌ قرآن‌ را از هم‌

صفحه 215

فراميگرفتند، در نقل‌ آن‌ سهو و خطائي‌ كنند و حافظان‌ طبقۀ اوّل‌ قرآن‌ از ميان‌ بروند، آن‌ قرآن‌ رسميِ قديم‌، مرجع‌ آنها باشد.

و بعهد خلافت‌ عثمان‌ از روي‌ آن‌ مصحف‌ قديم‌ چند نسخه‌ نوشتند و به‌ شهرها فرستادند. و در مساجد بزرگ‌ نهادند، تا نويسندگان‌ و قرّاء، از آنها سهو و خطاي‌ نسخه‌ها را اصلاح‌ كنند. و به‌ دقّت‌ تمام‌ قرآن‌ كريم‌ را حرف‌ به‌ حرف‌ و كلمه‌ به‌ كلمه‌ حفظ‌ كردند، تا بعهد ما. و خداوند بر خود حتم‌ كرده‌ بود إِنَّ عَلَيْنَا جَمْعَهُو وَ قُرْءَانَهُ [14]. و اين‌ وعدۀ خدا به‌ انجام‌ رسيد.

مسلمانان‌ چنان‌ در ضبط‌ قرآن‌ دقّت‌ داشتند، كه‌ اگر در قرآن‌هاي‌ صدر اوّل‌ و رسم‌ الخطّ قديم‌ كلمه‌اي‌ بر خلاف‌ قواعد معمولي‌ خطّ نوشته‌ بود، آنرا به‌ همان‌ صورت‌ در قرآن‌هاي‌ متأخّر حفظ‌ كردند؛ و تغيير آنرا جائز نشمردند.

مثلاً بعد از واو جمع‌ بايد الف‌ نوشته‌ شود، و در قرآن‌هاي‌ عصر صحابه‌ نيز اين‌ قاعده‌ را مراعات‌ ميكردند؛ مگر در كلمۀ جَآءُو و فَآءُو و بَآءُو و سَعَوْ فِي‌ٓ ءَايَـٰتِنَا در سورۀ سبَأ، و عَتَوْ عُتُوًّا در فرقان‌، و الَّذِينَ تَبَوَّءُو الدَّارَ در حشر، كه‌ در آن‌ قرآن‌ها الف‌ ننوشته‌ بودند؛ متأخّرين‌ هم‌ ترك‌ كردند و نوشتن‌ آنرا جائز ندانستند، تا ما بدانيم‌ به‌ امانت‌ و دقّت‌، قرآن‌ را ضبط‌ كردند؛ و تحريف‌ در آن‌ نشد.

و چند جا الف‌ را واو نوشتند مثل‌ بَلَـٰٓؤٌا مُّبِينٌ در سورۀ دخان‌.

همچنين‌ تاءِ در آخر كلمه‌ بصورت‌‌ها نوشته‌ مي‌شود، مانند سُنَّة‌ و رَحْمَة‌؛ امّا در قرآن‌هاي‌ عهد صحابه‌ چند تاءِ كشيده‌ نوشته‌ بودند، آنرا تغيير ندادند؛ مثل‌ كلمۀ رحمت‌ بتاء كشيده‌ در سورۀ بقره‌، و اعراف‌، و هود، و مريم‌، و روم‌، و زخرف‌؛ و نعمت‌ در بقره‌، و آل‌ عمران‌، و مائده‌، و إبراهيم‌، و

صفحه 216

نحل‌، و لقمان‌، و فاطر، و طور؛ و سنَّت‌ در انفال‌، و فاطر، و غافر؛ و در سائر جاها به‌‌ها نوشتند.

و نيز كَلِمَتُ رَبِّكَ الْحُسْنَي‌' و فَنَجْعَل‌ لَّعْنَتَ اللَهِ و الْخَـٰمِسَةُ أَنَّ لَعْنَتَ اللَهِ و شَجَرَتَ الزَّقُّومِ و قُرَّتُ عَيْنٍ و جَنَّتُ نَعِيمٍ و بَقِيَّتُ اللَهِ خَيْرٌ و امْرَأَتُ، هر جا با زوج‌ استعمال‌ شود، مانند امْرَأَتُ فِرْعَوْنَ و مَعْصِيَتِ در قَدْ سَمِعَ همه‌ را به‌ تاءِ كشيده‌ نوشتند.

و نيز كلمۀ شَيْء را همه‌ جا به‌ شين‌، پس‌ از آن‌ يا نوشتند، مگر در سورۀ كهف‌: وَ لَا تَقُولَنَّ لِشَايْءٍ كه‌ يك‌ الف‌ ميان‌ شين‌ و يا نوشته‌ بود؛ و آنرا به‌ همين‌ نحو حفظ‌ كردند.

و نيز پس‌ از كلمۀ لَا در لَأاذْبَحَنَّهُ، وَ لَأاوْضَعُوا و لإالَي‌ الْجَحِيمِ الفي‌ نوشتند بدون‌ احتياج‌ به‌ آن‌، براي‌ متابعت‌.

و در كلمۀ نَبَإِي‌ الْمُرْسَلِينَ ياءِ زائد نوشتند؛ و همچنين‌ در ءَانَآي‌ءِ الَّيْلِ در طه‌، و تِلْقَآي‌ءِ نَفْسِي‌ در سورۀ يونس‌، و مِن‌ وَرَآي‌ءِ حِجَابٍ در شوري‌، و إِيتَآي‌ءِ ذِي‌ الْقُرْبَي‌' در نحل‌، و بلِقَآئِ رَبِّهِمْ و لِقَآي‌ءِ الاخِرَةِ در سورۀ روم‌، كه‌ در نظائر آن‌ ننوشتند.

و عجب‌ اينست‌ كه‌ در كلمۀ بِأَييِّكُمُ الْمَفْتُونُ، و بَنَيْنَـٰهَا بِأَيْيدٍ هم‌ بجاي‌ يك‌ مركزِ يا، دو مركز نوشته‌ بودند؛ آنرا هم‌ حفظ‌ كردند. و از اين‌ قبيل‌ در قرآن‌ بسيار است‌؛ و محلّ تفصيل‌ جاي‌ ديگر است‌.

طبع‌ قرآن‌ بايد طبق‌ قرآن‌هاي‌ صدر أوّل‌ و رسم‌ الخطّ و كتابت‌ قديم‌ باشد

و بسيار جاي‌ تأسف‌ است‌ كه‌ در قرآن‌هاي‌ طبع‌ ايران‌ از جهل‌ و مسامحه‌، مراعات‌ اين‌ نكات‌ را نمي‌نمايند؛ و مسلمانان‌ ممالك‌ ديگر آن‌ را حمل‌ بر عمد و عناد ميكنند. نَعوذُ بِاللَهِ.

همين‌ ضبط‌ و دقّت‌ كه‌ در نوشتن‌ بود، در اداي‌ حروف‌ و حركات‌ هم‌ بود. مثلاً حفص‌ در يك‌ موضع‌: يَخْلُدْ فِيهِ مُهَانًا در سورۀ فرقان‌ به‌ اشباع‌ فِيهِي‌

صفحه 217

خواند، و در نظائر آن‌ بی‌اشباع‌. و ابن‌ كثير در همۀ آنها به‌ اشباع‌ خواند.

و در دو جا عَلَيْهُ اللَهَ و أنسَانِيهُ در سورۀ فتح‌ و كهف‌، به‌ ضمِّ هاي‌ ضمير خواند، و در نظائر آن‌ به‌ كسر خواند. و در علم‌ قرائت‌ امثال‌ اين‌ بسيار است‌ كه‌ دلالت‌ دارد بر عنايت‌ مردم‌ از زمان‌ پيغمبر صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ تاكنون‌؛ و محال‌ است‌ كسي‌ احتمال‌ دهد در آن‌ تغيير، يا تحريف‌، يا زياده‌ و نقصاني‌ راه‌ يافته‌ است‌. و در اين‌ مسأله‌ خُزَعْبَلات‌ و اباطيل‌ در ذهن‌ فارس‌ زبانان‌ بسيار فرو رفته‌ است‌؛ و مردم‌ معاند، آنرا دستاويز فساد كرده‌اند. و چگونه‌ عاقل‌ تصوّر ميكند در قرآن‌ با اين‌ دقّت‌ و حفظ‌، تغيير يا نقصان‌ راه‌ يافت‌، امّا در حديث‌ كه‌ يكنفر نقل‌ كرد تحريف‌ راه‌ نيافت‌؟!

ميليون‌‌ها مردم‌ سورۀ حمد را بهمين‌ نحو كه‌ در مصاحف‌ است‌ قرائت‌ كردند، سهو كردند؛ امّا آن‌ يكنفر كه‌ عبارت‌ حمد را طور ديگر نقل‌ كرد، سهو نكرد؟[15]

نام‌ سور، و خطّ و إعراب‌ قرآن‌ كريم‌

آية‌ الله‌ علامۀ طباطبائي‌ قدّس‌ الله‌ تربته‌، در كتاب‌ نفيس‌ خود «قرآن‌ در اسلام‌» دربارۀ نامهاي‌ سور قرآن‌ فرموده‌اند:

‎ انقسام‌ قرآن‌ كريم‌ به‌ سوره‌ها مانند انقسامش‌ به‌ آيه‌ها، ريشۀ قرآني‌ دارد. و خداي‌ متعال‌ در چندين‌ جا از كلام‌ خود اسم‌ سوره‌ برده‌، چنانكه‌ اسم‌ آيه‌ را برده‌ است‌:

سُورَةٌ أَنزَلْنَـٰهَا سورۀ نور، آيۀ 1؛ و إِذَآ أُنزِلَتْ سُورَةٌ سورۀ توبه‌، آيۀ 86؛ و فأْتُوا بِسُورَةٍ مِّن‌ مِّثْلِهِ سورۀ بقره‌، آيۀ 23 و نظائر اين‌ آيات‌.

تسميۀ سوره‌ را گاهي‌ با اسمي‌ كه‌ در آن‌ سوره‌ واقع‌، يا موضوعي‌ كه‌ از آن‌ بحث‌ كرده‌ ميكنند؛ چنانكه‌ گفته‌ ميشود: سورۀ بقره‌، سورۀ آل‌ عمران‌، سورۀ

صفحه 218

إسراء، سورۀ توحيد؛ و چنانكه‌ در قرآن‌هاي‌ قديمي‌ بسيار ديده‌ مي‌شود كه‌ در سر سوره‌ مي‌نويسند: سورَةٌ تُذْكَرُ فيها الْبَقَرَةُ و سورَةٌ يُذْكَرُ فيها ءَالُعِمْرَانَ.

و گاهي‌ جمله‌اي‌ از اوّل‌ سوره‌ ذكر نموده‌، معرّف‌ آن‌ سوره‌ قرار ميدهند؛ چنانكه‌ گفته‌ مي‌شود: سورۀ اقْرَأْ بِاسْمِ رَبِّكَ و سورۀ إنَّا أَنزَلْنَاهُ، سورۀ لَمْ يَكُنْ و نظائر اينها.

و گاهي‌ با وصفي‌ كه‌ سوره‌ دارد، به‌ معرّفي‌ آن‌ مي‌پردازند؛ چنانكه‌ گفته‌ ميشود:

سورۀ فاتِحَةُ الْكِتابِ، سورۀ اُمُّ الْكِتَابِ وَ سَبْعُ الْمَثانِي‌، [16] سورۀ إخلاص‌، سورۀ نِسْبَةُ الرَّبِّ [17] و نظائر اينها.

اين‌ روش‌ها بشهادت‌ آثار كه‌ در دست‌ است‌، در صدر اسلام‌ نيز دائر بوده‌ است‌. و حتّي‌ در أخبار نبويّه‌ در زمان‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ تسميۀ سور قرآن‌ مانند سورۀ بقره‌، و سورۀ آل‌ عمران‌، و سورۀ هود، و سورۀ واقعه‌ بسيار ديده‌ مي‌شود. و از اين‌ روي‌ ميتوان‌ گفت‌: بسياري‌ از اين‌ نامها در عصر پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ در اثر كثرت‌ استعمال‌ تعيّن‌ پيدا كرده‌ و هيچگونه‌ جنبۀ توقيف‌ شرعي‌ ندارند.

و دربارۀ خطّ و إعراب‌ قرآن‌ مجيد فرموده‌اند:

‎ قرآن‌ مجيد در زمان‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و قرن‌هاي‌

صفحه 219

اوّل‌ و دويم‌ با خطّ كوفي‌ استنساخ‌ مي‌شد. و ابهام‌ خطّ كوفي‌ ـ چنانكه‌ گذشت‌ ـ پيدايش‌ سازمان‌ حفظ‌ و روايت‌ و قرائت‌ را ايجاب‌ ميكرد.

در عين‌ حال‌ اشكال‌ ابهام‌ بطور كلّيّت‌ و عموم‌ حلّ نميشد؛ و تنها حُفّاظ‌ و رُوات‌ بودند كه‌ تلفّظ‌ صحيح‌ قرآن‌ را آشنا بودند. و براي‌ هر كسي‌ كه‌ مصحف‌ را باز ميكرد و ميخواست‌ تلاوت‌ نمايد، قرائت‌ صحيح‌ آسان‌ نبود.

از اين‌ روي‌ در اواخر قرن‌ اوّل‌ هجري‌، أبوالاسود دُؤَلي‌ [18] از اصحاب‌ عليّ عليه‌ السّلام‌ كه‌ به‌ راهنمائي‌ آنحضرت‌ دستور زبان‌ عربي‌ را نوشته‌ بود، [19] به‌

صفحه 220

امر عبدالملك‌ خليفۀ اُموي‌ نقطه‌ گذاري‌ حروف‌ را بنا گذاشت‌.[20] و به‌ اين‌ ترتيب‌

صفحه 221

ابهام‌ خطّ تا اندازه‌اي‌ رفع‌ شد. [21]

صفحه 222

ولي‌ باز مشكل‌ ابهام‌ في‌الجمله‌ حلّ ميشد، نه‌ بالجمله‌؛ تا اينكه‌ خليل‌بن‌ أحمد، [22] نحوي‌ معروف‌ كه‌ واضع‌ علم‌ عروض‌ بود، أشكالي‌ براي‌ كيفيّات‌ تلفّظ‌ حروف‌ وضع‌ كرد:

مَدّ، تشديد، فتحَة‌، كسرَة‌، ضمّة‌، سُكون‌، تنوين‌ منضمّ به‌ يكي‌ از حركات‌ سه‌ گانه‌، رَوْم‌، إشمام‌. و به‌ اين‌ نحو ابهام‌ تلفّظ‌ رفع‌ شد.

و پيش‌ از آن‌، [23] مدّتي‌ با نقطه‌ به‌ حركت‌هاي‌ حروف‌ اشاره‌ مي‌شد. بجاي‌ فتحه‌، بالاي‌ حرف‌ در اوّلش‌ نقطه‌اي‌ ميگذاشتند؛ و بجاي‌ كسره‌، زير حرف‌ در اوّل‌، و بجاي‌ ضمّه‌، بالاي‌ حرف‌ طرف‌ آخرش‌. و اين‌ روش‌ گاهي‌ موجب‌ مزيد ابهام‌ مي‌شد. [24]

جمع‌ آوري‌ قرآن‌ مجيد در يك‌ مصحف‌، پيش‌ از رحلت‌ رسول‌ اكرم‌

و همچنين‌ دربارۀ جمع‌آوري‌ قرآن‌ مجيد در يك‌ مُصحَف‌ (قرآن‌ پيش‌

صفحه 223

از رحلت‌) فرموده‌اند:

قرآن‌ مجيد كه‌ سوره‌ سوره‌، و آيه‌ آيه‌ نازل‌ ميشد، به‌ سبب‌ بلاغت‌ و فصاحت‌ خارق‌ عادتي‌ كه‌ داشت‌، آوازه‌اش‌ در ميان‌ أعراب‌ كه‌ عنايت‌ شگفت‌آوري‌ به‌ بلاغت‌ و فصاحت‌ كلام‌ داشته‌ و شيفتۀ آن‌ بودند، روز بروز بلندتر مي‌شد. و براي‌ شنيدن‌ چند آيه‌ از آن‌، از راههاي‌ دور پيش‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ آمده‌، چند آيه‌اي‌ مي‌شنيدند و فرا ميگرفتند.

و همچنين‌ بزرگان‌ مكّه‌ و متنفّذين‌ قريش‌ كه‌ بت‌پرست‌ و دشمنان‌ سرسخت‌ دعوت‌ اسلامي‌ بودند، و تا مي‌توانستند مردم‌ را از نزديك‌ شدن‌ به‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ صرف‌ ميكردند، و به‌ عنوان‌ اينكه‌ قرآن‌ سحر است‌، اعراب‌ را از گوش‌ دادن‌ و شنيدن‌ آن‌ ترسانيده‌ و كنار ميزدند؛ با اينهمه‌ در شب‌هاي‌ تاريك‌ از ظلمت‌ شب‌ استفاده‌ نموده‌، پنهان‌ از همديگر و از بستگان‌ و زيردستان‌ خود مي‌آمدند و در نزديكي‌ خانۀ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ در جائي‌ نشسته‌، به‌ قرآني‌ كه‌ آنحضرت‌ تلاوت‌ ميكرد گوش‌ ميدادند. [25]

البتّه‌ مسلمانان‌ نيز از اين‌ روي‌ كه‌ قرآن‌ مجيد را كلام‌ خدا و يگانه‌ مدرك‌ ديني‌ خود ميدانستند، و هم‌ ازين‌ روي‌ كه‌ در فريضۀ نماز سورۀ حمد و مقداري‌ از سائر قرآن‌ مي‌بايست‌ بخوانند، و هم‌ ازين‌ روي‌ كه‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ مأموريّت‌ داشت‌ كه‌ قرآن‌ مجيد و احكام‌ اسلام‌ را به‌ آنان‌ ياد دهد؛[26] در ياد گرفتن‌ سور و آيات‌ قرآني‌ و حفظ‌ و ضبط‌ آنها نهايت‌ جدّيّت‌ بخرج

صفحه 224

‌ ميدادند.

اين‌ روش‌ پس‌ از آنكه‌ پيغمبر اكرم‌ بمدينه‌ هجرت‌ فرمود و جامعۀ مستقلّ اسلامي‌ تشكيل‌ داد، منظّم‌تر و متشكّل‌تر گرديد. و بدستور پيغمبر اكرم‌ جمعيّت‌ قابل‌ توجّهي‌ از ياران‌ وي‌ به‌ قرائت‌ قرآن‌ و تعليم‌ و تعلّم‌ احكام‌ اسلام‌ كه‌ روز بروز نازل‌ و تكميل‌ ميشد، موظّف‌ شدند؛ و حتّي‌ طبق‌ دستور صريح‌ قرآن‌ از شركت‌ در جنگ‌ و جهاد معذور شدند. [27]

و چون‌ بيشتر ياران‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ و مخصوصاً صحابه‌ كه‌ از مكّه‌ به‌ مدينه‌ مهاجرت‌ كرده‌ بودند، بي‌سواد بوده‌، بخواندن‌ و نوشتن‌ آشنائي‌ نداشتند، بدستور پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ از اسيران‌ يهود براي‌ ياد گرفتن‌ خطّ كه‌ آنزمان‌ بسيار ساده‌ و آسان‌ بود استفاده‌ ميشد؛ و بدين‌ ترتيب‌ گروهي‌ باسواد بوجود آمد.

از اين‌ جماعت‌ كسانيكه‌ به‌ قرائت‌ قرآن‌ و حفظ‌ و ضبط‌ سور و آيات‌ آن‌ مشغول‌ بودند قُرّاء ناميده‌ ميشدند. و ازين‌ گروه‌ بود كه‌ در وقعۀ بِئر مَعونه‌ چهل‌ تن‌ يا هفتاد تن‌ يكجا شهيد شدند.[28]

و آنچه‌ از قرآن‌ مجيد نازل‌ شده‌ بود و نيز تدريجاً نازل‌ ميشد، در الواح‌ و

صفحه 225

استخوان‌ شانۀ شتر و سَعَف‌ خرما و نظائر اينها نوشته‌ و ضبط‌ ميشد.

آنچه‌ هرگز قابل‌ ترديد نيست‌ و نميشود انكار كرد، اينست‌ كه‌ اكثر سور قرآني‌ پيش‌ از رحلت‌ در ميان‌ مسلمانان‌ دائر و معروف‌ بوده‌اند. در دهها و صدها حديث‌ از طرق‌ اهل‌ سنّت‌ و شيعه‌ در وصف‌ تبليغ‌ پيغمبر اكرم‌ صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ يا يارانش‌ پيش‌ از رحلت‌، و همچنين‌ در وصف‌ نمازهائي‌ كه‌ خوانده‌ و سيرتي‌ كه‌ در تلاوت‌ قرآن‌ داشته‌، نام‌ اين‌ سوره‌ها آمده‌ است‌.

و همچنين‌ نامهائي‌ كه‌ براي‌ گروه‌ گروه‌ اين‌ سوره‌ها در صدر اسلام‌ دائر بوده‌، مانند سور طِوال‌، و مِئين‌، و مَثاني‌، و مُفصَّلات‌ در احاديثي‌ كه‌ از زمان‌ حيات‌ پيغمبر اكرم‌ حكايت‌ ميكند بسيار بچشم‌ ميخورد. [29] و [30] و [31]

پاورقي