معني‌ «ضلال‌» در قرآن‌ كريم‌

كلمۀ ضلال‌ نيز مانند كلمۀ حقّ از كلماتيست‌ كه‌ قرآن‌ در موارد استعمالش‌ بكار گرفته‌ است‌ ؛ و راجع‌ به‌ كفّار و مشركين‌ و متمرّدين‌ و متجاوزين‌ و فاسقين‌ اين‌ عبارت‌ را به‌ ميان‌ آورده‌ است‌ . و ما از مصدر ضلال‌ و مشتقّاتش‌ در اين‌ كتاب‌ آسماني‌ بسيار مي‌بينيم‌ .

ضَلا ل‌ به‌ معني‌ گم‌ شدن‌ است‌ . گم‌ شدن‌ يعني‌ در جا و مكان‌ لازم‌ و مترقّب‌ ، نبودن‌ ؛ و مضمحلّ و نابود شدن‌ قبل‌ از وصول‌ به‌ مقام‌ و مرتبۀ لازم‌ .

مشركين‌ و كفّار گم‌ مي‌شوند . يعني‌ سعۀ قدرت‌ و نور ذاتي‌ و هويّت‌ اصلي‌ آنان‌ به‌ مرحلۀ فعليّت‌ تامّه‌ نميرسد ؛ و قبل‌ از وصول‌ بكمال‌ خود از بين‌ مي‌روند . قابليّت‌ آنها ضايع‌ مي‌شود ؛ و در مسير حركت‌ و سير به‌ سوي‌ هدف‌ اعلي‌ از آفرينش‌ ، گم‌ مي‌شوند .

صفحه 366

مؤمنين‌ ، با ايمان‌ و عمل‌ صالح‌ كه‌ در آنها ايجاد ثبات‌ مي‌كند ، و با جهاد با نفس‌ در راه‌ خدا پيوسته‌ نفس‌ خود را پرورش‌ مي‌دهند و تقويت‌ مي‌كنند . و با رياضت‌هاي‌ مشروع‌ ، قدرتمند و توانا مي‌سازند ، تا بتوانند در برابر لقاءِ جمال‌ حضرت‌ ربّ ودود ، تاب‌ و تحمّل‌ بياورند . و يا در برابر تجلّيات‌ جلال‌ ، البتّه‌ در مرتبه‌ و مرحلۀ اسماء و صفات‌ ، ايستادگي‌ كنند . و از عوالم‌ مادّه‌ و شهوت‌ و حجابهاي‌ ظلمانيّه‌ عبور كنند . و سپس‌ از حجابهاي‌ نورانيّه‌ و تابش‌ انوار ملكوتي‌ عبور كنند . و سپس‌ از تجلّي‌ اسماء و صفات‌ كلّيّه‌ بهرمند شده‌ ، به‌ مقام‌ فناءِ در ذات‌ نائل‌ آيند .

عبارت‌ ضلال‌ ميرساند كه‌ : آنها قبل‌ از وصول‌ به‌ مقصد ، بواسطۀ كوچكي‌ و كوتاهي‌ ظرفيّت‌ وجوديشان‌ گم‌ مي‌شوند . و بنابراين‌ در عوالم‌ بالاتر ، اسماً و رسماً وجود ندارند ؛ و اثري‌ و نشانه‌اي‌ از آنان‌ نمي‌توان‌ يافت‌ .

البتّه‌ معلوم‌ است‌ كه‌ اين‌ گمشدگي‌ در نفوس‌ آنهاست‌ ، نه‌ در امر طبيعت‌ و مادّه‌ و بدن‌ . چه‌ بسا آنها با بدن‌ زنده‌اند و قوّت‌ و شوكت‌ دارند ؛ امّا از جهت‌ نفس‌ تا مرحله‌اي‌ رفته‌ و ديگر توقّف‌ نموده‌اند . اينها در مراحل‌ بالاتر از آن‌ گم‌اند.

قرآن‌ مجيد مي‌فرمايد : ما چنان‌ متمرّدين‌ را گم‌ ميكنيم‌ كه‌ اگر كسي‌ بخواهد مختصر اثري‌ هم‌ از آنها بيابد ، قادر نيست‌ .

تعابير قرآن‌ دربارۀ نزول‌ عذاب‌

در قرآن‌ مجيد دو تعبير مختلف‌ از نزول‌ عذاب‌ دارد كه‌ بسيار مهمّ است‌ : يكي‌ آنكه‌ عذاب‌ را به‌ گونه‌اي‌ وارد مي‌سازيم‌ كه‌ گويا اصلاً آنان‌ در آنجا نبوده‌اند . دوّم‌ آنكه‌ آنها را از «اثر» تبديل‌ به‌ «خبر» مي‌نمائيم‌ .

تعبير اوّل‌ در دو جا ، و در سورۀ هود است‌ :

اوّل‌ : دربارۀ قوم‌ ثمود كه‌ ناقۀ صالح‌ علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليه‌ السّلام‌ را پي‌كردند . و آن‌ آيه‌ اينست‌ :

صفحه 367

فَلَمَّا جَآءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا صَـٰلِحًا وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا مَعَهُ و بِرَحْمَةٍ مِّنَّا وَ مِنْ خِزْيِ يَوْمِئذٍ إِنَّ رَبَّكَ هُوَ الْقَوِيُّ الْعَزِيزُ * وَ أَخَذَ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي‌ دِيَـٰرِهِمْ جَـٰثِمِينَ * كَأَن‌ لَّمْ يَغْنَوْا فِيهَآ أَلَآ إِنَّ ثَمُودَا كَفَرُوا رَبَّهُمْ أَلَا بُعْدًا لِّثَمُودَ . [1]

«پس‌ چون‌ فرمان‌ و امر ما رسيد ، نجات‌ داديم‌ صالح‌ را با آنانكه‌ با او ايمان‌ آورده‌ بودند ـ بواسطۀ رحمتي‌ كه‌ از ما بدانها رسيد ـ و از ذلّت‌ و سرافكندگي‌ آنروز . تحقيقاً پروردگار تو ، اوست‌ كه‌ با قدرت‌ و قوّت‌ و با عزّت‌ و برقراري‌ است‌ .

و صيحۀ آسماني‌ دامان‌ كساني‌ را كه‌ ستم‌ نموده‌ بودند درگرفت‌ . و چنان‌ بر سرشان‌ آمد كه‌ مانند نَمَدِ ماليده‌ شده‌ به‌ روي‌ زمين‌ چسبيدند .

مثل‌ اينكه‌ اصلاً در آن‌ زمين‌ اقامت‌ نكرده‌ بودند . آگاه‌ باش‌ كه‌ طائفۀ ثمود به‌ پروردگارشان‌ كفر ورزيدند ؛ آگاه‌ باش‌ كه‌ بُعد و دوري‌ از رحمت‌ و قرب‌ خدا براي‌ ثمود است‌!»

تفسير آيۀ : كَأَن‌ لَمْ يَغْنَوْا فِيهَا

دوّم‌ : دربارۀ اصحاب‌ مَديَن‌ است‌ كه‌ پيامبر خود شُعيب‌ علي‌ نبيّنا و آله‌ و عليه‌ السّلام‌ را آزار ميدادند و ميگفتند : اگر دست‌ از دعوتت‌ برنداري‌ ترا سنگسار مي‌كنيم‌ . و آن‌ آيه‌ اينست‌ :

وَ لَمَّا جَآءَ أَمْرُنَا نَجَّيْنَا شُعَيْبًا وَ الَّذِينَ ءَامَنُوا مَعَهُ و بِرَحْمَةٍ مّـِنَّا وَ أَخَذَتِ الَّذِينَ ظَلَمُوا الصَّيْحَةُ فَأَصْبَحُوا فِي‌ دِيَـٰرِهِمْ جَـٰثِمِينَ * كَأَن‌ لَّمْيَغْنَوْا فِيهَآ أَلَا بُعْدًا لِّمَدْيَنَ كَمَا بَعِدَتْ ثَمُودُ . [2]

«و چون‌ فرمان‌ و امر ما رسيد ، ما شعيب‌ را با آنانكه‌ با او ايمان‌ آورده‌

صفحه 368

بودند، بواسطۀ رحمتي‌ كه‌ از ما به‌ آنها رسيد نجات‌ داديم‌ . و صيحۀ آسماني‌ ، آنان‌ را كه‌ ستم‌ نموده‌ بودند در گرفت‌ ؛ پس‌ مانند نمدهاي‌ چسبيده‌ به‌ زمين‌ ، در خانه‌ و ديارشان‌ بهلاكت‌ رسيدند .

مثل‌ اينكه‌ اصلاً در آن‌ خانه‌ها و ديار درنگ‌ ننموده‌ بودند . آگاه‌ باش‌ كه‌ دوري‌ و بُعد از قرب‌ و رحمت‌ خدا براي‌ اصحاب‌ مدين‌ است‌ ، همچنانكه‌ دوري‌ از رحمت‌ براي‌ طائفۀ ثمود بود!»

غَنَي‌ يَغْنَي‌ بِالْمَكانِ وَ في‌ الْمَكانِ به‌ معني‌ اقامت‌ در آن‌ مكان‌ است‌ . و جَـٰثِمِينَ به‌ معني‌ مُتَلَبِّدينَ است‌ . يعني‌ بواسطۀ تمرّد و تجاوز و ستمي‌ كه‌ اصحاب‌ مدين‌ به‌ حضرت‌ شعيب‌ ، و طائفۀ ثمود به‌ حضرت‌ صالح‌ علي‌ نبيّنا وآله‌ و عليهما السّلام‌ كردند ؛ چنان‌ صيحۀ آسماني‌ بر آنها فرود آمد كه‌ با خاك‌ يكسان‌ شدند ، و گوئي‌ در آن‌ زمين‌ هيچگاه‌ سكني‌ نگزيده‌ بودند . نه‌ اسمي‌ و نه‌ رسمي‌ و نه‌ اثري‌ از آنها ، و نه‌ از اموال‌ و ازواج‌ و اولاد و نه‌ از باغها و زراعت‌ و تجارت‌ و غيرها كه‌ از آنان‌ بود باقي‌ نماند .

تفسير آيۀ : وَ جَعَلْنَـٰهُمْ أَحَادِيثَ

تعبير دوّم‌ در سورۀ مؤمنون‌ است‌ . و اين‌ تعبير عجيب‌تر است‌ ؛ زيرا مي‌فرمايد : ما آنها را «احاديث‌» قرار داديم‌ . يعني‌ چنان‌ آنها را نابود كرديم‌ كه‌ در عالم‌ فقط‌ حقيقتشان‌ بصورت‌ گفتگو و خبر در آمد . و از آنها فقط‌ قصّه‌ و حكايتي‌ ماند . و اين‌ مثل‌ زَيْدٌ عَدْلٌ است‌ . نمي‌فرمايد : ما اثرشان‌ را نابود ساختيم‌ ، و خبرشان‌ را باقي‌ گذاشتيم‌ ؛ بلكه‌ ميگويد : ما چنان‌ عذاب‌ را وارد كرديم‌ كه‌ حقيقت‌ وجودي‌ و اثري‌ آنها را «خبر» نموديم‌ . و كأنّه‌ حقيقت‌ ماهيّت‌ آنها غير از مقولۀ سخن‌ و گفتگو و حديث‌ چيزي‌ نيست‌ .

اين‌ داستان‌ را قرآن‌ كريم‌ پس‌ از بيان‌ قوم‌ نوح‌ كه‌ در آب‌ غرق‌ شدند ، و خداوند جماعت‌ ديگري‌ را آفريد ، و براي‌ آنها پيغمبري‌ فرستاد و آن‌ پيامبر را تكذيب‌ كردند ، بيان‌ ميكند كه‌ :

صفحه 369

فَأَخَذَتْهُمُ الصَّيْحَةُ بِالْحَقِّ فَجَعَلْنَـٰهُمْ غُثَآءً فَبُعْدًا لِّلْقَوْمِ الظَّـٰلِمِينَ* ثُمَّ أَنشَأْنَا مِن‌ بَعْدِهِمْ قُرُونًا ءَاخَرِينَ * مَا تَسْبِقُ مِنْ أُمَّةٍ أَجَلَهَا وَ مَا يَسْـتَئْخِرُونَ* ثُمَّ أَرْسَلْنَا رُسُلَنَا تَتْرَا كُلَّ مَا جَآءَ أُمَّةً رَّسُولُهَا كَذَّبُوهُ فَأَتْبَعْنَا بَعْضَهُم‌ بَعْضًا وَ جَعَلْنَـٰهُمْ أَحَادِيثَ فَبُعْدًا لِّقَوْمٍ لَّا يُؤْمِنُونَ . [3]

«پس‌ صيحۀ آسماني‌ به‌ حقّ ، آنانرا فرا گرفت‌ . و ما آنها را همچون‌ خاشاك‌ و كف‌ روي‌ آب‌ ، بيجان‌ و بي‌اثر نموديم‌ . پس‌ دُوري‌ و بُعد باشد براي‌ گروه‌ ستمگران‌ . و پس‌ از آن‌ ، ما در قرن‌هاي‌ متوالي‌ طبقات‌ و أجيال‌ ديگري‌ را از بشر به‌ وجود آورديم‌ . هيچ‌ گروهي‌ نمي‌تواند از اجل‌ و مدّت‌ درنگش‌ در دنيا پيشي‌گيرد ، و نمي‌تواند پسي‌ گزيند .

و سپس‌ فرستادگان‌ و پيامبران‌ خود را پشت‌ سر هم‌ يكي‌ پس‌ از ديگري‌ مرتّباً فرستاديم‌ . بطوريكه‌ چون‌ هر پيغام‌آوري‌ به‌ سوي‌ امّتش‌ مي‌آمد ، امّت‌ وي‌ او را تكذيب‌ ميكردند . و ما هر امّتي‌ را پس‌ از امّت‌ ديگر هلاك‌ مي‌نموديم‌ ؛ و آنها را گفتگو و سخن‌ و حديث‌ و حكايت‌ مي‌نموديم‌ . پس‌ دوري‌ باشد از رحمت‌ حقّ براي‌ قومي‌ كه‌ ايمان‌ نمي‌آورند!»

اختصاصات‌ قرآن‌ ؛ آيات‌ قرآن‌ ، در تعبيراتش‌ ادب‌ خاصّي‌ دارد

يكي‌ از اختصاصات‌ قرآن‌ مجيد ، عدم‌ تصريح‌ به‌ الفاظ‌ قبيح‌ است‌ . قرآن‌ داراي‌ ادبي‌ مختصّ به‌ خود است‌ . حضرت‌ استادمان‌ آية‌ الله‌ علاّمه‌ قدّس‌ الله‌ سرّه‌ كراراً تصريح‌ مي‌نمودند ، و در تفسيرشان‌ نيز در جاهاي‌ مختلف‌ متذكّر شده‌اند كه‌ : قرآن‌ عظيم‌ داراي‌ ادب‌ خاصّي‌ مخصوص‌ بخود است‌ . در جاهائيكه‌ بايد احكامي‌ را بر روي‌ موضوعاتي‌ بيان‌ كند ، مثل‌ ادرار كردن‌ و غائط‌ نمودن‌ ، و با زنان‌ جماع‌ كردن‌ و امثال‌ ذلك‌ ، هيچ‌ ديده‌ نشده‌ است‌ كه‌ الفاظ‌ صريحۀ در اين‌ مفاهيم‌ را بكار بندد ؛ بلكه‌ پيوسته‌ با كنايه‌ و استعاره‌ مطلب‌ را

صفحه 370

ميرساند . مثلاً از آميزش‌ با زنان‌ به‌ مُلامَسه‌ (يكديگر را لمس‌ نمودن‌) و مُباشَرت‌ (با بَشَرة‌ بدن‌ يكدگر را تلاقي‌ كردن‌) و غِشْيان‌ (روي‌ آنها را پوشاندن‌) و رَفَث‌ (سخني‌ كه‌ در غير آنموقع‌ عيب‌ شمرده‌ مي‌شود) و مُقارَبت‌ (نزديك‌ شدن‌ بهمديگر) و إتيان‌ (آمدن‌ و وارد شدن‌) و امثال‌ ذلك‌ تعبير فرموده‌ است‌ .

و از بَراز به‌ غائط‌ «محلّ پست‌ و گود» تعبير نموده‌ است‌ . چون‌ غالباً افرادي‌ كه‌ در بيابان‌ و صحرا تخلّي‌ مي‌كنند ، به‌ مكان‌ گود و پست‌ ميروند تا از انظار دور باشند . فلهذا بازگشتن‌ از آن‌ محلّ را كنايه‌ از براز كردن‌ قرار داده‌ است‌ : أَوْ جَآءَ أَحَدٌ مِّنكُم‌ مِّنَ الْغَآئطِ . [4] «يا آنكه‌ يكي‌ از شما از مكان‌ پست‌ و محلّ گود مراجعت‌ كند.» يعني‌ حدث‌ غائط‌ از او سر زند .

تعابير قرآن‌ ، ارزشها و حقائق‌ را آشكار مي‌سازد

يكي‌ از اختصاصات‌ قرآن‌ ، تعبير از بعضي‌ از افراد و معاني‌ است‌ با كلماتي‌ كه‌ در نزد خود ، حقيقت‌ و ارزش‌ آنها را هويدا مي‌سازد . مثلاً از افراد غنيّ و ثروتمندي‌ كه‌ در اقوام‌ ، فقط‌ بدينجهت‌ اعتباري‌ يافته‌اند و خود را حاكم‌ و ذي‌ نظر و ديگران‌ را رعيّت‌ و بندۀ خود ميدانند به‌ كلمۀ مَلا تعبير نموده‌ است‌ . يعني‌ كسانيكه‌ پُر شده‌اند از غرور و استكبار . قَالَ الْمَلا مِن‌ قَوْمِهِ إِنَّا لَنَـریٰكَ فِي‌ ضَلَـٰلٍ مُّبِينٍ . [5] «گفتند افراد پُر ، از قوم‌ نوح‌ به‌ او : ما تو را در گمراهي‌ آشكار مي‌بينيم‌!»

و يا مثلاً از افكاري‌ كه‌ داراي‌ ارزش‌ حقيقي‌ در نزد خود نباشد به‌ هوي‌ و أهواء تعبير نموده‌ است‌ ؛ يعني‌ توخالي‌ . گرچه‌ آن‌ افكار در مدنيّت‌ و اجتماع‌ و در ميان‌ جامعه‌شناسان‌ در سطح‌ اعلاي‌ از ارتقاء بوده‌ باشد . امّا چون‌ از اصالت‌ و واقعيّت‌ اشراب‌ نگرديده‌ است‌ ، آنرا پوك‌ و توخالي‌ تعبير مي‌نمايد .

صفحه 371

وَ مَنْ أَضَلُّ مِمَّنِ اتَّبَعَ هَوَیٰهُ بِغَيْرِ هُدًي‌ مِّنَ اللَهِ . [6]

«و كيست‌ گمراه‌تر از آن‌ كسيكه‌ از هواي‌ خود پيروي‌ كند ، بدون‌ هدايت‌ و راهنمائي‌ كه‌ از جانب‌ خدا به‌ او رسيده‌ باشد؟»

أَفَرَءَيْتَ مَنِ اتَّخَذَ إِلَـٰهَهُ و هَوَیٰهُ وَ أَضَلَّهُ اللَهُ عَلَي‌' عِلْمٍ . [7]

«پس‌ بمن‌ خبر بده‌ از كسيكه‌ هواي‌ نفس‌ خويش‌ را معبود خود گرفته‌ است‌ ؛ و با وجود دانشي‌ كه‌ دارد ، خدا او را گمراه‌ نموده‌ باشد.»

وَ لَا تَتَّبِعْ أَهْوَآءَهُمْ عَمَّا جَآءَكَ مِنَ الْحَقِّ . [8]

«و از افكار توخالي‌ آنها متابعت‌ مكن‌ ؛ پس‌ از آنكه‌ حقّ به‌ سوي‌ تو آمده‌است‌!» [9]

صفحه 372

قرآن‌ كتاب‌ تربيت‌ و ادب‌ است‌

قرآن‌ كتاب‌ تربيت‌ و ادب‌ است‌ . از سبّ و شتم‌ نمودن‌ منع‌ كرده‌ است‌ . و حتّي‌ مي‌فرمايد : از سبّ و شتم‌ آلهه‌ و بت‌ها و خدايان‌ مشركين‌ پرهيز كنيد ؛ زيرا كه‌ عكس‌العمل‌ آن‌ موجب‌ مي‌شود كه‌ آنها خداوند متعال‌ را جاهلانه‌ سبّ كنند .

صفحه 373

قرآن‌ ناسزا و سبّ را جائز نمي‌شمرد مگر به‌ ظالمين‌

وَ لَا تَسُبُّوا الَّذِينَ يَدْعُونَ مِن‌ دُونِ اللَهِ فَيَسُبُّوا اللَهَ عَدْوَا بِغَيْرِ عِلْمٍ كَذَ'لِكَ زَيَّنَّا لِكُلِّ أُمَّةٍ عَمَلَهُمْ ثُمَّ إِلَي‌' رَبِّهِم‌ مَّرْجِعُهُمْ فَيُنَبِّئُهُم‌ بِمَا كَانُوا يَعْمَلُونَ . [10]

 «ناسزا مگوئيد به‌ آنانكه‌ مشركين‌ آنها را مي‌پرستند و از عبادت‌ خدا اعراض‌ مي‌كنند . زيرا ناسزا گفتن‌ شما سبب‌ مي‌شود كه‌ آنان‌ هم‌ خداوند را از روي‌ جهالت‌ ناسزا گويند . اينچنين‌ است‌ كه‌ ما براي‌ هر امّتي‌ عملشان‌ را براي‌ آنها زينت‌ داده‌ايم‌ ؛ و سپس‌ مرجع‌ و بازگشتشان‌ به‌ سوي‌ پروردگارشان‌ ميباشد . پس‌ آنان‌ را به‌ آنچه‌ در دنيا انجام‌ مي‌داده‌اند آگاه‌ خواهيم‌ نمود.»

فلهذا مؤمنين‌ ، طائفۀ يهود و نصاري‌ و مجوس‌ و حتّي‌ مشركين‌ را سبّ نميكنند و ناسزا نمي‌گويند . زيرا چه‌ بسيار از آنها از روي‌ جهالت‌ ، بدان‌ دين‌ اعتقاد آورده‌ باشند ؛ و اگر حقّ بر آنها منكشف‌ گردد بپذيرند . اينها را گروه‌ مستضعفين‌ نامند ؛ و در قرآن‌ نويد رحمت‌ به‌ آنها داده‌ شده‌ است‌ .

و حتّي‌ مؤمنين‌ حقّ ندارند سنّي‌ مذهبان‌ را لعنت‌ بفرستند و به‌ ايشان‌ ناروا بگويند ؛ زيرا چه‌ بسيار از آنان‌ بدان‌ كيش‌ معتقد بوده‌ و بواسطۀ علل‌ و اسبابي‌ غير اختياري‌ حقّ بر آنان‌ پنهان‌ مانده‌ است‌ . ليكن‌ لعنت‌ فرستادن‌ بر أعداءِ آل‌محمّد صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ از لوازم‌ ايمان‌ است‌ .

اعداء به‌ معني‌ متجاوزين‌ و متجاسرين‌ و معاندين‌ است. و آنها دستۀ مخصوصي‌ هستند كه‌ در تاريخ‌ از رسم‌ و روش‌ و عمل‌ آنها بطور كافي‌ بحث‌ شده‌ است‌ . و آنها از تجاوزكنندگان‌ بوده‌اند كه‌ از روي‌ علم‌ و بصيرت‌ ، حقوق‌ آل ‌محمّد را ضايع‌ كرده‌اند . لعن‌ بر آنها نه‌ تنها جائز است‌ ، بلكه‌ لعن‌ بر هر ستمگري‌ جائز است‌ .

صفحه 374

أَلَا لَعْنَةُ اللَهِ عَلَي‌ الظَّـٰلِمِينَ . [11]

«آگاه‌ باش‌ كه‌ لعنت‌ خدا بر ستمكاران‌ است‌!»

از اين‌ گذشته‌ ، لعنت‌ خداوند بر آنانكه‌ رسولش‌ را اذيّت‌ ميكنند ، در قرآن‌ مجيد صريحاً وارد است‌ :

إِنَّ الَّذِينَ يُؤْذُونَ اللَهَ وَ رَسُولَهُ و لَعَنَهُمُ اللَهُ فِي‌ الدُّنْيَا وَ الاخِرَةِ وَ أَعَدَّ لَهُمْ عَذَابًا مُّهِينًا . [12]

«تحقيقاً كسانيكه‌ خدا و رسولش‌ را اذيّت‌ ميكنند ، خداوند آنها را در دنيا و آخرت‌ لعنت‌ نموده‌ است‌ ؛ و از براي‌ آنها عذابي‌ ذلّت‌ آفرين‌ مقدّر و مهيّا كرده‌است‌.»

و در صحاح‌ اهل‌ سنّت‌ و كتب‌ معتبرۀ شيعه‌ با سندهاي‌ مستفيضه‌ آمده‌ است‌ كه‌ : آزار و اذيّت‌ ذريّۀ رسول‌ خدا و اهل‌ بيت‌ آنحضرت‌ ، عيناً به‌ مثابۀ آزار و اذيّت‌ خود رسول‌ خداست‌ .

و مي‌دانيم‌ كه‌ حجّيّت‌ سنّت‌ معتبره‌ ، در حكم‌ حجّيّت‌ قرآن‌ و در مرتبۀ قدرت‌ و قوّت‌ آنست‌ .

عليهذا چون‌ آيۀ فوق‌ را كه‌ نصّ در جواز لعن‌ آزار دهندۀ رسول‌ خداست‌ ، با سنّت‌ معتبره‌ كه‌ اهل‌ بيت‌ او و ذريّۀ او را (همچون‌ اصحاب‌ كساء) مثل‌ نفس‌ پيامبر مي‌شمرد و آزارشان‌ را آزار رسول‌ الله‌ ميداند ضميمه‌ كنيم‌ ، نتيجه‌ جواز لعن‌ آزاردهندگان‌ آل‌ محمّد عليهم‌ السّلام‌ مي‌شود .

آيۀ قرآن‌ كبراي‌ مسأله‌ ، و سنّت‌ معتبره‌ صغراي‌ مسأله‌ ، و جوازِ لعن‌ براعداء نتيجۀ اين‌ قياس‌ است‌ .

صفحه 375

ظهور روح‌ محبّت‌ و وَداد در آيات‌ قرآن‌ كريم‌

قرآن‌ كريم‌ بقدري‌ با روح‌ محبّت‌ و وَداد و دلسوزي‌ و همراهي‌ با جميع‌ خلق‌ خدا عمل‌ ميكند كه‌ حتّي‌ راجع‌ به‌ مشركين‌ ميفرمايد : وَ إِنْ أَحَدٌ مِّنَالْمُشْرِكِينَ اسْتَجَارَكَ فَأَجِرْهُ حَتَّي‌' يَسْمَعَ كَلَـٰمَ اللَهِ ثُمَّ أَبْلِغْهُ مَأْمَنَهُ و ذَ'لِكَ بِأَنَّهُمْ قَوْمٌ لَّا يَعْلَمُونَ . [13]

«و اگر يكنفر از مشركين‌ به‌ تو پناه‌ آورد ، او را پناه‌ ده‌ تا كلام‌ خدا را بشنود ؛ و سپس‌ وي‌ را به‌ محلّ امن‌ و آرامش‌ نفساني‌ او برسان‌ . اين‌ بجهت‌ آنستكه‌ ايشان‌ گروهي‌ هستند كه‌ نميدانند.»

يعني‌ وي‌ را دلالت‌ كن‌ به‌ خدا و معاد و عقائد حقّه‌ و ولايت‌ كه‌ نفسش‌ در آنجا تسكين‌ مي‌يابد و آرامش‌ مي‌پذيرد . آنجا مأمن‌ اوست‌ ؛ محلّ سكون‌ خاطر و اطمينان‌ قلب‌ اوست‌ .

و اين‌ آيه‌ از بدايع‌ آيات‌ قرآن‌ مجيد است‌ كه‌ نهايت‌ درجۀ استواري‌ و متانت‌ و اخلاق‌ و ايصال‌ به‌ مقصد و غايت‌ مقصد رسالت‌ ، در اين‌ چند كلمۀ كوتاه‌ بكار رفته‌ است‌ . لفظ‌ أَجِرْهُ ، و يَسْمَعَ كَلا مَ اللَهِ ، و أَبْلِغْهُ ، و مَأْمَنَهُ هر كدام‌ به‌ تنهائي‌ حاوي‌ مطالبي‌ عميق‌ و درسهائي‌ از حكمت‌ رشيق‌ است‌ .

حجّيّت‌ سنّت‌ ، در قوّۀ حجّيّت‌ قرآن‌ است‌

باري‌ چون‌ قرآن‌ كريم‌ فقط‌ روشنگر اصول‌ مطالب‌ و عقائد و احكام‌ است‌، طبعاً توضيح‌ و شرح‌ و تفسير و تفصيل‌ آن‌ به‌ سنّت‌ محوّل‌ شده‌ است‌ . يعني‌ خود قرآن‌ كريم‌ ، گفتار و امر و نهي‌ و بيان‌ و عمل‌ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ را حجّت‌ قرار داده‌ است‌ . به‌ آيات‌ زير توجّه‌ شود :

مَآ ءَاتَیٰكُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ مَا نَهَیٰكُمْ عَنْهُ فَانتَهُوا . [14]

«آنچه‌ را كه‌ پيغمبر به‌ شما ميدهد بگيريد ؛ و از آنچه‌ نهي‌ ميكند اجتناب‌

صفحه 376

ورزيد!»

إِنَّمَا كَانَ قَوْلَ الْمُؤْمِنِينَ إِذَا دُعُوٓا إِلَي‌ اللَهِ وَ رَسُولِهِ لِيَحْكُمَ بَيْنَهُمْ أَن‌ يَقُولُوا سَمِعْنَا وَ أَطَعْنَا . [15]

«اينست‌ و جز اين‌ نيست‌ كه‌ سخن‌ مؤمنين‌ آنستكه‌ چون‌ به‌ سوي‌ خدا و رسولش‌ خوانده‌ شوند تا رسول‌ خدا در ميانشان‌ حكم‌ كند ميگويند : شنيديم‌ و اطاعت‌ نموديم‌.»

وَ إِن‌ تُطِيعُوا اللَهَ وَ رَسُولَهُ و لَا يَلِتْكُم‌ مِّنْ أَعْمَـٰلِكُمْ شَيْـًا . [16]

«و اگر از خدا و رسول‌ او اطاعت‌ كنيد ، هيچ‌ از اعمال‌ سابقۀ شما نخواهد كاست‌.»

يَـٰٓأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوٓا أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِي‌الامْرِ مِنكُمْ .[17]

«اي‌ كسانيكه‌ ايمان‌ آورده‌ايد ! از خدا اطاعت‌ كنيد ، و از رسول‌ خدا و صاحبان‌ امري‌ كه‌ از شما هستند اطاعت‌ كنيد!»

يَـٰٓأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُوٓا أَطِيعُوا اللَهَ وَ أَطِيعُوا الرَّسُولَ وَ لَا تُبْطِلُوٓا أَعْمَـٰلَكُمْ . [18]

«اي‌ كسانيكه‌ ايمان‌ آورده‌ايد ! از خدا اطاعت‌ كنيد و از رسول‌ خدا اطاعت‌ كنيد و اعمالتان‌ را باطل‌ مكنيد!»

قُلْ إِن‌ كُنتُمْ تُحِبُّونَ اللَهَ فَاتَّبِعُونِي‌ يُحْبِبْكُمُ اللَهُ وَ يَغْفِرْ لَكُمْ ذُنُوبَكُمْ . [19] «بگو : اگر شما اينطور هستيد كه‌ خداوند را دوست‌ داريد ، پس‌ بايد از من‌

صفحه 377

پيروي‌ كنيد تا خداوند هم‌ شما را دوست‌ بدارد ، و از گناهانتان‌ درگذرد!»

الَّذِينَ يَتَّبِعُونَ الرَّسُولَ النَّبِيَّ الامِّيَّ ... أُولَـٰٓئكَ هُمُ الْمُفْلِحُونَ . [20]

«آنانكه‌ متابعت‌ مي‌كنند از پيغمبر مرسل‌ درس‌ ناخواندۀ ما ... ايشانند فقط‌ گروه‌ رستگاران‌.»

بنابر اين‌ آيات‌ و مشابه‌ اينها ، عمل‌ به‌ دستورات‌ پيامبر و اُولوالامر كه‌ ائمّۀ طاهرين‌ سلام‌ الله‌ عليهم‌ أجمعين‌ هستند ، حتماً فرض‌ و لازم‌ است‌ ؛ و سنّت‌ (يعني‌ گفتار و كردار معصوم‌) در رديف‌ آيات‌ الهي‌ قرار گرفته‌ و حجّيّت‌ مي‌يابد .

بسياري‌ از مسائل‌ اصول‌ و فروع‌ ، از ضمّ و ضميمۀ قرآن‌ و سنّت‌ تحصيل‌ ميگردد

ما در بسياري‌ از مسائل‌ اصول‌ و فروع‌ ، از ضمّ و ضميمۀ كتاب‌ و سنّت‌ نتيجه‌ را دريافت‌ ميكنيم‌ ؛ و با يكي‌ بدون‌ ديگري‌ جواب‌ مسألۀ اعتقاديّه‌ و يا عمليّه‌ عقيم‌ ميماند .

مجموع‌ قرآن‌ و سنّت‌ ، «علّت‌ فاعلي‌» را خدا ، و موجودات‌ را «مُعدّات‌» مي‌شمرد

امّا در مسائل‌ اعتقاديّه‌ : مثل‌ علّت‌ فاعلي‌ كه‌ قرآن‌ مجيد آنرا نسبت‌ به‌ خدا داده‌ است‌ در مورد حيات‌ و صحّت‌ : فَإِنَّهُمْ عَدُوٌّ لِّي‌ٓ إِلَّا رَبَّ الْعَـٰلَمِينَ * الَّذِي‌ خَلَقَنِي‌ فَهُوَ يَهْدِينِ * وَ الَّذِي‌ هُوَ يُطْعِمُنِي‌ وَ يَسْقِينِ * وَ إِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ * وَ الَّذِي‌ يُمِيتُنِي‌ ثُمَّ يُحْيِينِ * وَ الَّذِي‌ٓ أَطْمَعُ أَن‌ يَغْفِرَ لِي‌ خَطِيئَتِي‌ يَوْمَ الدِّينِ . [21]

حضرت‌ إبراهيم‌ عليه‌ السّلام‌ به‌ عمّ خود آزر و قوم‌ و خويشاوندانش‌ گفت‌: «اين‌ بت‌ها را كه‌ شما مي‌پرستيد ، من‌ آنها را دشمنان‌ خود مي‌دانم‌ ؛ مگر پروردگار عالميان‌ را ! اوست‌ كه‌ مرا خلق‌ كرد و مرا هدايت‌ نمود . و اوست‌ كه‌ مرا غذا ميدهد و سيراب‌ مي‌نمايد . و چون‌ مريض‌ شوم‌ اوست‌ كه‌ شفا مي‌بخشد . و

صفحه 378

اوست‌ كه‌ مرا مي‌ميراند و سپس‌ زنده‌ مي‌گرداند . و اوست‌ كه‌ من‌ طمع‌ دارم‌ كه‌ در روز پاداش‌ از خطايا و گناهان‌ من‌ درگذرد.»

در اين‌ آيۀ مباركه‌ ، صريحاً صحّت‌ و شفا را به‌ پروردگار نسبت‌ داده‌ است‌ .

و امّا در سنّت‌ وارد است‌ كه‌ : خدا براي‌ هر دردي‌ داروئي‌ آفريده‌ است‌ ؛ و انسان‌ بايد به‌ طبيب‌ مراجعه‌ كند .

دربارۀ وزش‌ بادها و پراكندن‌ ابرها به‌ عكس‌ است‌ . قرآن‌ نسبت‌ پراكندگي‌ ابر را به‌ باد ميدهد ؛ و سنّت‌ به‌ فرشتگان‌ سماوي‌ . دربارۀ نسبت‌ قرآن‌ دو آيه‌ داريم‌.

اوّل‌ : اللَهُ الَّذِي‌ يُرْسِلُ الرِّيَـٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَيَبْسُطُهُ و فِي‌ السَّمَآءِ كَيْفَ يَشَآءُ وَ يَجْعَلُهُ و كِسَفًا فَتَرَي‌ الْوَدْقَ يَخْرُجُ مِنْ خِلَـٰلِهِ فَإِذَآ أَصَابَ بِهِ مَن‌ يَشَآءُ مِنْ عِبَادِهِ إِذَا هُمْ يَسْتَبْشِرُونَ . [22]

«خداست‌ كه‌ بادها را ميفرستد و آن‌ بادها ابر را در فضا پراكنده‌ مي‌كنند . و خدا به‌ هر قسم‌ كه‌ بخواهد آن‌ ابر را در فضا گسترش‌ مي‌دهد ، و بصورت‌ قطعه‌قطعه‌ در مي‌آورد . پس‌ مي‌بيني‌ كه‌ باران‌ از لابلاي‌ آن‌ ابر خارج‌ ميشود ؛ و به‌ هر كس‌ از بندگانش‌ كه‌ خدا بخواهد چون‌ آن‌ باران‌ برسد ، موجب‌ بشارت‌ و خوشحالي‌ آنان‌ مي‌گردد.»

دوّم‌ : وَ اللَهُ الَّذِي‌ٓ أَرْسَلَ الرِّيَـٰحَ فَتُثِيرُ سَحَابًا فَسُقْنَـٰهُ إِلَي‌' بَلَدٍ مَّيِّتٍ فَأَحْيَيْنَا بِهِ الارْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا كَذَ'لِكَ النُّشُورُ . [23]

«و خداست‌ كه‌ بادها را فرستاد ، پس‌ آنها ابر را پراكندند . و سپس‌ ما آن‌ ابر را به‌ شهر مرده‌ ميفرستيم‌ ؛ و بواسطۀ آن‌ ، زمين‌ را بعد از مردنش‌ زنده‌ مي‌كنيم‌.

صفحه 379

اينست‌ طرز زنده‌ شدن‌ شما مردمان‌ پس‌ از مردنتان‌.» [24]

در اين‌ دو آيه‌ مي‌بينيم‌ : خداوند نسبت‌ پراكنده‌ شدن‌ ابرها را در آسمان‌ به‌ باد داده‌ است‌ . و امّا در سنّت‌ آمده‌ است‌ كه‌ : ابرها را فرشتگان‌ ميرانند . و در دعاي‌ حضرت‌ امام‌ زين‌العابدين‌ عليه‌ السّلام‌ آمده‌ است‌ :

وَ قَبَآئِلِ الْمَلَئِكَةِ الَّذِينَ اخْتَصَصْتَهُمْ لِنَفْسِكَ ، وَ أَغْنَيْتَهُمْ عَنِ الطَّعَامِ وَالشَّرَابِ بِتَقْدِيسِكَ ، وَ أَسْكَنْتَهُمْ بُطُونَ أَطْبَاقِ سَمَوَاتِكَ ، وَ الَّذِينَ عَلَي

صفحه 380

أَرْجَآئِهَا إذَا نَزَلَ الامْرُ بِتَمَامِ وَعْدِكَ ، وَ خُزَّانِ الْمَطَرِ وَ زَوَاجِرِ السَّحَابِ ، وَالَّذِي‌ بِصَوْتِ زَجْرِهِ يَسْمَعُ زَجَلَ الرُّعُودِ ، وَ إذَا سَبَحَتْ بِهِ خَفِيفَةُ السَّحَابِ الْتَمَعَتْ صَوَاعِقُ الْبُرُوقِ ، وَ مُشَيِّعِي‌ الثَّلْجِ وَ الْبَرَدِ ، وَ الْهَابِطِينَ مَعَ قَطْرِ الْمَطَرِ إذَا نَزَلَ ، وَ الْقُوَّامِ عَلَي‌ خُزَّانِ الرِّيَاحِ ، وَ الْمُوَكَّلِينَ بِالْجِبَالِ فَلا تَزُولُ ، وَ الَّذِينَ عَرَّفْتَهُمْ مَثَاقِيلَ الْمِيَاهِ ، وَ كَيْلَ مَا تَحْوِيهِ لَوَاعِجُ الامْطَارِ وَ عَوَالِجِهَا . [25]

«و درود بفرست‌ بر گروههائي‌ از فرشتگانت‌ كه‌ آنان‌ را اختصاص‌ بخودت‌ داده‌اي‌ . و با اشتغال‌ بذكر تسبيح‌ و تقديست‌ از خوردن‌ طعام‌ و آشاميدن‌ شراب‌ بي‌نياز فرموده‌اي‌ . و آنها را در ميان‌ طبقات‌ آسمانهايت‌ مأوي‌ و سكني‌ داده‌اي‌ . و آنها كه‌ در كنار و اطراف‌ آسمانها هستند كه‌ تا چون‌ فرمان‌ تو به‌ اتمام‌ رسد ، براي‌ خدمت‌ و طاعت‌ رهسپار شوند .

و درود بفرست‌ بر گنجينه‌داران‌ باران‌ و فرشتگاني‌ كه‌ ابرها را ميرانند . و فرشته‌اي‌ كه‌ با صداي‌ راندن‌ او ، بانگ‌ رعد برخيزد و صداي‌ غرّش‌ آن‌ شنيده‌ شود . و چون‌ ابر با تازيانۀ او حركت‌ كند ، برقهاي‌ صاعقه‌زا در آسمان‌ درخشش‌ گيرد . و آن‌ فرشتگاني‌ كه‌ با دانه‌هاي‌ برف‌ و تگرگ‌ به‌ حركت‌ آيند . و با دانه‌هاي‌ باران‌ چون‌ فرود آيد ، به‌ زمين‌ نازل‌ شوند . و آنانكه‌ نگاهدارندۀ خزانه‌هاي‌ بادند ، و نگهبان‌ و گماشتگان‌ بر كوهها تا حركت‌ نكنند و جنبش‌ ننمايند . و آن‌ فرشتگاني‌ كه‌ به‌ آنها وزن‌ آبها را آموختي‌ ، و پيمانۀ آنچه‌ را كه‌ بارانهاي‌ بسيار و بارانهاي‌ پي‌درپي‌ را در بر دارد ، تعليم‌ نمودي‌!»

فرشته‌ امر ملكوتي‌ است‌ ؛ و قوّۀ الهيّه‌ عاري‌ از لباس‌ مادّه‌ است‌ . و اوست‌

صفحه 381

كه‌ ابر را حركت‌ ميدهد ؛ و تازيانۀ او قدرت‌ و وسيلۀ بكار انداختن‌ فعل‌ اوست‌ . بنابراين‌ در اين‌ دعاي‌ مبارك‌ كه‌ آمده‌ است‌ : مأمور ابرها و برف‌ها و تگرگ‌ها و بارانها فرشتگانند امري‌ صحيح‌ است‌ ؛ و منافات‌ با اسباب‌ مادّيّه‌ از بخار آب‌، و اختلاف‌ درجۀ هوا و سائر امور طبيعي‌ كه‌ براي‌ حدوث‌ اين‌ قبيل‌ حوادث‌ ذكر مي‌شوند ندارد .

ما در مباحث‌ خود ، در «معاد شناسي‌» و در جزءِ دوّم‌ از همين‌ كتاب‌ «نورملكوت‌ قرآن‌» اثبات‌ نموده‌ايم‌ كه‌ : امور ملكوتي‌ ، علل‌ بالا و امور مُلكي‌ ، علل‌ پائين‌ هستند . و در ميان‌ علل‌ و اسباب‌ ، علل‌ طوليّه‌ داريم‌ كه‌ يكي‌ بر بالاي‌ ديگري‌ است‌ از مادّه‌ و صورت‌ و عقل‌ ، تا برسد به‌ اسماء و صفات‌ كلّيّه‌ ، و بر فراز همۀ آنها ذات‌ اقدس‌ حقّ تعالي‌ علّة‌ العلل‌ است‌ .

در حقيقت‌ علّت‌ حقيقي‌ و فاعلي‌ خداست‌ ؛ و بقيّه‌ ، اسباب‌ و مُعدّات‌ مي‌باشند كه‌ به‌ ارادۀ خدا امكانات‌ و اقتضائاتي‌ براي‌ حصول‌ چيزي‌ در عالم‌ خارج‌ به‌ عنوان‌ مُعدّات‌ مي‌گردند .

بايد دانست‌ كه‌ : بسياري‌ از مردم‌ كه‌ در تعقّليّات‌ و حكمت‌ متعاليه‌ قدم‌ نگذاشته‌اند ، با اذهان‌ سادۀ خود كه‌ از حسّ و مادّه‌ تجاوز نكرده‌اند ، فرق‌ ميان‌ علّت‌ مُوجِده‌ كه‌ فاعل‌ است‌ ، با معدّات‌ نميگذارند . آنگاه‌ باران‌ و برف‌ و تابش‌ خورشيد و نور قمر و حرارت‌ زمين‌ و فصول‌ اربعه‌ و غيرها را مؤثّر حقيقي‌ در پيدايش‌ اشياء مي‌دانند ؛ در حاليكه‌ اين‌ پنداري‌ است‌ غلط‌ .

اينها همگي‌ علل‌ مُعدّه‌ هستند نه‌ علل‌ موجده‌ . علّت‌ آنستكه‌ با بقاي‌ آن‌، معلول‌ باقي‌ باشد ؛ و با از ميان‌ رفتن‌ آن‌ ، معلول‌ از بين‌ برود . مانند چراغ‌ كه‌ علّت‌ براي‌ روشنائي‌ است‌ . چون‌ چراغ‌ را بياوريم‌ ، نور را آورده‌ايم‌ و چون‌ آنرا ببريم‌ ، نور را برده‌ايم‌ .

امّا ابر و باران‌ و خورشيد و غيرها هيچكدام‌ علّت‌ براي‌ روئيدن‌ گياه‌

صفحه 382

نيستند ، زيرا چون‌ ابر از بين‌ برود و باران‌ منقطع‌ شود و خورشيد غروب‌ كند ، باز هم‌ گياه‌ باقي‌ است‌ . بنابراين‌ ، اينها هيچكدام‌ علّت‌ نيستند ؛ اينها تخم‌ را آماده‌ ميكنند تا خداوند به‌ ارادۀ فاعلي‌ خود به‌ آنها صورت‌ و خاصيّت‌ گياهي‌ بخشد .

وجود گياه‌ به‌ ارادۀ خدا ، و عدمش‌ نيز به‌ ارادۀ عدم‌ است‌ . پس‌ خدا علّت‌ فاعلي‌ است‌ .

تمام‌ اجسامي‌ را كه‌ بچشم‌ مي‌بينيم‌ ، پرتوي‌ از موجودات‌ مجرّدند كه‌ آنها را نمي‌بينيم‌ . و بقاي‌ اجسام‌ به‌ بقاي‌ تابش‌ آنهاست‌ . ابر و برق‌ و باران‌ و برف‌ ، نشانه‌هائي‌ از آن‌ عالم‌ نامرئي‌ است‌ ؛ مانند سپيدۀ صبح‌ كه‌ چون‌ در مشرق‌ بدمد ، نويد و نشانه‌اي‌ از خورشيد نامرئي‌ تحت‌ افق‌ است‌ ، و حكايت‌ از نور و ضياء و گرمي‌ آن‌ مي‌كند .

جهان‌ جمله‌ فروغ‌ نور حقّ دان‌ حق‌ اندر وي‌ زپيدائي‌ است‌ پنهان‌ [26]

آية‌ الله‌ شعراني‌ بعد از شرح‌ مختصري‌ در اين‌ باره‌ گويد : ‎ عجب‌ دارم‌ از يكي‌ از علماي‌ بزرگ‌ : سيّد مرتضي‌ داعي‌ رازيّ عليه‌ الرّحمة‌ كه‌ در كتاب‌ «تَبصرةُ العَوآمّ» اين‌ معني‌ را سخت‌ انكار كرده‌ ، و به‌ طائفۀ حشويّه‌ نسبت‌ داده‌ است‌ و گويد : در قرآن‌ كريم‌ راندن‌ ابر را به‌ باد نسبت‌ داده‌ است‌ نه‌ به‌ فرشته‌ . وانگهي‌ اگر فرشته‌ ابر را ميراند ، محتاج‌ به‌ تازيانه‌ نبودي‌ در راندن‌ ابر. [27]

اين‌ بود محصّل‌ كلام‌ دربارۀ كتاب‌ و سنّت‌ در مسائل‌ اعتقاديّه‌ .

و امّا دربارۀ مسائل‌ عمليّه‌ ؛ مثل‌ حكم‌ زنا كه‌ در قرآن‌ كريم‌ وارد است‌ :

الزَّانِيَةُ وَ الزَّانِي‌ فَاجْلِدُوا كُلَّ وَ'حِدٍ مِّنْهُمَا مِائَةَ جَلْدَةٍ وَ لَا تَأْخُذْكُم‌ بِهِمَا رَأْفَةٌ فِي‌ دِينِ اللَهِ إِن‌ كُنتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَهِ وَ الْيَوْمِ الاخِرِ وَ لْيَشْهَدْ

صفحه 383

عَذَابَهُمَا طَآئفَةٌ مِّنَ الْمُؤْمِنِينَ . [28]

«مرد زناكار و زن‌ زناكار هر كدام‌ را صد تازيانه‌ بزنيد . و اگر ايمان‌ بخدا و روز قيامت‌ داريد در اجراي‌ اين‌ امر دربارۀ آن‌ دو ، رحمت‌ و شفقتي‌ نياوريد . و واجب‌ است‌ كه‌ جماعتي‌ از مؤمنين‌ در مكان‌ ضرب‌ حدّ به‌ آن‌ دو نفر حضور داشته‌ و اين‌ امر را مشاهده‌ بنمايند.»

و حكم‌ رجم‌ يعني‌ سنگسار كردن‌ ، در بعضي‌ از صورتهاي‌ زنا ، مثل‌ زناي‌ مُحصِنه‌ و زناي‌ با محرم‌ و مجبور كردن‌ كسي‌ را به‌ زنا و غيرهاست‌ ؛ كه‌ در اين‌ موارد بخصوص‌ در سنّت‌ قطعيّۀ رسول‌ خدا صلّي‌ الله‌ عليه‌ و آله‌ و سلّم‌ دستور رجم‌ آمده‌ است‌ .

بنابراين‌ ، مجموع‌ مسائل‌ و احكام‌ زنا بايد از مجموع‌ كتاب‌ و سنّت‌ اخذ شود .

و مثل‌ حرمت‌ و حلّيّت‌ گوشتها . در قرآن‌ مجيد حرمت‌ گوشت‌ خوك‌ بيان‌ شده‌ است‌ . و در سنّت‌ حرمت‌ و نجاست‌ گوشت‌ سگ‌ ، و حرمت‌ گوشت‌ خرگوش‌ و روباه‌ و سائر وحوش‌ .

و مثل‌ اصل‌ نماز ، و خصوصيّات‌ آن‌ از ركعات‌ كه‌ اوّل‌ در قرآن‌ كريم‌ است‌ ، و دوّم‌ در سنّت‌ .

و نظير اين‌ ارتباط‌ قويم‌ ميان‌ كتاب‌ و سنّت‌ در جميع‌ مسائل‌ اعتقاديّۀ اصوليّه‌ و عمليّۀ فروعيّه‌ برقرار است‌ .